۳ مشخصه اخلاق والا از نگاه قرآن!

اقوام روزگار به اخلاق زنده اند،” قومى که گشت فاقد اخلاق مردنى است! “

اصولا زمانى انسان شایسته نام انسان است که داراى اخلاق انسانى باشد و در غیر این صورت حیوان خطرناکى است که با استفاده از هوش سرشار انسانى همه چیز را ویران مى کند، و به آتش مى کشد، براى رسیدن به منافع نامشروع مادى جنگ به پا مى کند، و براى فروش جنگ افزارهاى ویرانگر تخم تفرقه و نفاق مى پاشد، و بى گناهان را به خاک و خون مى کشد!

آرى! او ممکن است به ظاهر متمدن باشد ولى در این حال حیوان خوش علفى است، که نه حلال را مى شناسد و نه حرام را! نه فرقى میان ظلم و عدالت قائل است و نه تفاوتى در میان ظالم و مظلوم!

با این اشاره به سراغ قرآن مى رویم و این حقیقت را از زبان قرآن مى شنویم در آیات زیر دقت کنید:

۱ – «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِّنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ وَإِن کَانُوا مِن قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ » (سوره جمعه، آیه ۲) اوست خدایى که به میان مردمى، بى‏کتاب پیامبرى از خودشان مبعوث داشت تا آیاتش را بر آنها بخواند و آنها را پاکیزه سازد و کتاب و حکمتشان بیاموزد. اگر چه پیش از آن در گمراهى آشکار بودند.

۲ -«قَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُۆمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِّنْ أَنفُسِهِمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ وَإِن کَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُّبِینٍ »(سوره آل عمران، ۱۶۴)؛ خدا بر مۆمنان انعام فرمود، آن گاه که از خودشان به میان خودشان پیامبرى مبعوث کرد تا آیاتش را بر آنها بخواند و پاکشان سازد و کتاب و حکمتشان بیاموزد، هر چند از آن پیش در گمراهى آشکارى بودند.

این دو آیه بیانگر این است که یکى از اهداف اصلى بعثت پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله تزکیه نفوس و تربیت انسان ها و پرورش اخلاق حسنه بوده است حتى مى توان گفت تلاوت آیات الهى و تعلیم کتاب و حکمت که در نخستین آیه آمده، مقدمه اى است براى مسأله تزکیه نفوس و تربیت انسان ها؛ همان چیزى که هدف اصلى علم اخلاق را تشکیل مى دهد. آنچه از آیات بالا استفاده مى شود اهتمام فوق العاده قرآن مجید به مسائل اخلاقى و تهذیب نفوس به عنوان یک مساله اساسى و زیربنایى است که برنامه هاى دیگر از آن نشات مى گیرد; و به تعبیر دیگر، بر تمام احکام و قوانین اسلامى سایه افکنده است.

امام صادق علیه السّلام فرمود: از مهمترین چیزهایى که خداوند بر بندگانش واجب فرموده؛ یاد خداست. سپس فرمود: آگاه باشید؛ منظورم گفتن‏«سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الّا اللَّه و اللَّه اکبر» نیست، گرچه این هم از یاد خداست، و لکن مرادم یاد خدا نزد حلال و حرام خداست، که اگر اطاعت و بندگى بود به آن عمل کند و اگر معصیت بود آن را ترک نماید

آرى! تکامل اخلاقى در فرد و جامعه، مهمترین هدفى است که ادیان آسمانى بر آن تکیه مى کنند، و ریشه همه اصلاحات اجتماعى و وسیله مبارزه با مفاسد و پدیده هاى ناهنجار مى شمرند. 

 

در این میان عده‌ای مراتب تزکیه و تهذیب روح را پشت سر گذارده و به درجات والای اخلاقی رسیده‌اند و عد‌ه‌ای دیگر نیز در تکاپو و تلاش برای رسیدن به اخلاق حسنه هستند، به قول شاعر، هفت شهر عشق را عطار گشت/ ما هنوز اندر خم یک کوچه ایم و در این میان عده ای دیگر نیز از اخلاق کمترین بویی نبرده اند. برای آن دسته از افرادی که به دنبال کسب اخلاق والا هستند درک و دریافت ویژگی های اخلاق والا پر ارزش است. چرا که شاید در وهله اول، مطلب امری دشوار و طاقت فرسا جلوه کند ولی با روشن شدن موضوع، وسوسه ناتوانی و شکست و عدم امکان رسیدن به آن از دل آنان رخت بر می بندد. از این رو ذکر یک روایت در این باب را ارزشمند یافتیم.

جرّاح مدائنىّ گوید: امام صادق علیه السّلام به من فرمود: آیا دوست دارى که برایت بگویم اخلاق والا چیست؟ [گفتم: آرى، فرمود:] عفو دیگران، و کمک به‏ برادر (مۆمن) خویش از مال خود، و بسیار بیاد خدا بودن. (معانی الأخبار/ ترجمه محمدى/ ج‏۱/۴۱۹) 

حضرت اخلاق والا را خلاصه در سه امر نموده‌اند و در باب اهمیت این سه به ذکر روایاتی چند بسنده می کنیم، تو خود بخوان حدیث مفصل از این مجمل:

۱)‌ عفو دیگران: رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمود: بهترین اخلاق دنیا و آخرت را به شما خبر ندهم؟ گذشتن از کسى است که به تو ستم کرده و پیوستن با کسى که از تو بریده و نیکى با کسى که به تو بدى کرده و بخشیدن به کسى که ‏تو را محروم ساخته. (أصول الکافی/ترجمه مصطفوى/ج‏۳/ ۱۶۶)   

۲) کمک به برادر مومن: ابراهیم بن عمر یمانى از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: هیچ مۆمنى نیست که مۆمن ستمدیده‏اى را یارى کند، مگر آنکه (ثواب) این عمل، از روزه و اعتکاف یک ماه در مسجد الحرام برتر است، و هیچ مۆمنى نیست که توان یارى کردن برادر خود داشته باشد و او را یارى کند مگر آنکه خداوند او را در دنیا و آخرت یارى مى‏کند، و هیچ مۆمنى نیست که توان یارى کردن برادر خود داشته باشد و او را به حال خود رها سازد مگر آنکه خداوند او را در دنیا و آخرت به خود واگذارد. (پاداش نیکی ها و کیفر گناهان/ ترجمه ثواب الأعمال/۳۷۹)  

جرّاح مدائنىّ گوید: امام صادق علیه السّلام به من فرمود: آیا دوست دارى که برایت بگویم اخلاق والا چیست؟ [گفتم: آرى، فرمود:] عفو دیگران، و کمک به‏ برادر (مۆمن) خویش از مال خود، و بسیار بیاد خدا بودن

 ۳) بسیار به یاد خدا بودن: امام صادق علیه السّلام فرمود: از مهمترین چیزهایى که خداوند بر بندگانش واجب فرموده؛ یاد خداست. سپس فرمود: آگاه باشید؛ منظورم گفتن‏ «سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الّا اللَّه و اللَّه اکبر» نیست، گرچه این هم از یاد خداست، و لکن مرادم یاد خدا نزد حلال و حرام خداست، که اگر اطاعت و بندگى بود به آن عمل کند و اگر معصیت بود آن را ترک نماید. (مشکاه الأنوار/ ترجمه هوشمند و محمدى/ متن۹۷)

البته لازم به ذکر است که روایات و احادیث فراوانی موجود است که به ذکر اخلاق و مکارم اخلاق پرداخته، از آن جمله امام صادق علیه السلام در روایتی دیگر اخلاق نیکو را ده عدد شمرده و به ذکر هر یک می پردازند اما در حدیث مذکور به ذکر سه نمونه از آن بسنده کرده اند. البته در روایت دیگری از پیامبر این سه خصیصه به عنوان سرآمد اعمال معرفی شده است، که به این واسطه علت بسنده نمودن حضرت به ذکر سه مورد روشن می گردد. اى على! سرآمد اعمال سه خصلت است: از جانب خود درباره دیگران انصاف دادن، مال را با برادران ایمانى در میان نهادن و همیشه و در همه حال به یاد خدا بودن. (تحف العقول/ ترجمه حسن زاده/ ۱۵)   

 طریقت بجز خدمت خلق نیست / به تسبیح و سجاده و دلق نیست

تو بر تخت سلطانی خویش باش/ به اخلاق پاکیزه درویش باش

بصدق و ارادت میان بسته‌دار/ ز طامات و دعوی زبان بسته‌دار

قدم باید اندر طریقت نه دم/ که اصلی ندارد دم بی‌قدم  (سعدی)

منبع: تبیان