تحلیلی بر صفت «هلوعیت» در انسان

چکیده:
نظام هستی و انسان از منظر قرآن به «احسن» تعبیر شده است. با این وصف ما با مفاهیمی چون «هلوعیت» انسان در آموزه‌های قرآنی مواجهیم. حرص‌ورزی و جزع، معنای هلوع بودن اوست. «هلع» این است که وقتی انسان به فقر می‌رسد، بی‌تابی و وقتی به بی‌نیازی رسید، از دیگران منع می‌کند. در نکوهش یا ستایش هلوعیت، دیدگاه‌های متفاوتی ارائه شده است.
در دو دیدگاه عمده یکی هلوعیت را جبلّی و انسان را طبعاً متصف به صفات مذموم می‌داند. در برابر این نظر، دیدگاه علامه «هلع» را خیر و سوء اختیار انسان را عامل تخریب آن می‌داند. در این میان برخی مثل قاضی باقلانی (به نقل فخر رازی) بین حالت نفسانی هلع و افعال ناشی از هلع تفکیک کرده و مذمت‌ها را متوجه افعال می‌داند، نه حالت نفسانی هلع. مؤیدات چهارگانه‌ای برای دیدگاه دوم وجود دارد:
۱. تصریح حکمت ۱۰۸ نهج‌البلاغه به قلب و حالات متضاد که تفسیر خاص خود را دارد؛ ۲. بیان امام سجاد(ع) در مناجات شاکین و تحلیل آن؛ ۳. تحلیل کلیت رذیله‌ها دربیان امام خمینی و تبیین آن؛ ۴. دیدگاه فیض کاشانی و تأیید برداشت مختار نگارنده.