خبری تحلیلی ردنا (ادیان نیوز)
آخرین اخبار ادیان ایران و جهان، خبرهای دینی ارامنه زرتشتیان کلیمیان شیعه اقلیت‌های دینی و مذهبی و فرقه‌ها جریان‌‌های دینی

پان ایرانیسم؛ آغاز تا فرجام در یک نگاه

ادیان نیوز: پان ایرانیست یعنی آن­که پیرو مسلک پان ایرانیسم است و پان ایرانیسم نیز یعنی«وحدت اقوام یا سرزمین‌های ایرانی»، [۱] اما کامل‌ترین تعریفی که می‌توان از پان ایرانیسم عرضه کرد این است که، پان ایرانیسم جنبشی است که وحدت و یگانگی همه­ ی ایرانیان در میهن بزرگ آنان را خواهان است.[۲] 
زمینه‌ها و چگونگی شکل­ گیری حزب پان ایرانیست در پی اشغال ایران در جنگ جهانی دوم، در هشتم شهریور۱۳۲۰، با ورود نیروهای متفقین، عده‌ای از دانش ­آموزان، ‌همانند پرویز صف­یاری، فرید سیاح­ سپانلو، خداداد فرمانفرمائیان، ناصر ماضدی، محمدرضا عاملی تهرانی، علینقی عالیخانی، ابوالقاسم پورهاشمی، مهدی عبده، محسن پزشکپور و مهدی بهره‌مند به مقابله با متجاوزان می‌پردازند و با تشکیل باشگاه ایران­دوستی کوشش‌های ایران­ پرستانه خود را شکل می‌دهند. اعضای باشگاه ایران­دوستی، خواهان وحدت کلیه­ ی افراد متعلق به نژاد ایرانی بودند و در نظر داشتند که آنان را در قلمرو سیاسی واحدی گردهم آورند. آنان زنده نگه­داشتن آتش وطن ­پرستی را آرزوی مقدسی برای خود می‌دانستند که نباید خاموش می‌شد. آنان در ادامه توانستند افراد جدید دیگری مثل حسنعلی صارم­ کلالی، فریدون تقی ­زاده، بیژن فروهر و علیرضا رئیس را نیز به­ طرف خود جذب کرد و با تشکیل کمیته ­ی سازمان خارجی، که زیر نظر انجمن کار می‌کرد، انسجام خاصی به فعالیت‌های خود داد.[۳] 
در ۱۵شهریور۱۳۲۵ علیرضا رئیس، پس از بازگشت از مدرسه درحالی­که در منزل مشغول ساختن مواد منفجره برای مقابله با دشمنان بوده، بر اثر انفجار کشته می‌شود، برای پاس آئینی که علیرضا رئیس در راه آن کشته می‌شود، محسن پزشکپور متنی می‌نویسد که نزد پان ایرانیست‌ها به نام«فرمان رئیس» معروف است، و در حقیقت پیمان­ نامه‌ای بود برای یاران رئیس که، راه رئیس را پیرو باشند. و بدین­گونه بود که برای نخستین­بار سیمای«پان ایرانیسم» شکل گرفت. پان ایرانیست‌ها این تاریخ را مقدس شمردند و به نام روز بنیاد از آن یاد می‌کنند و هر ساله در همین تاریخ سالگرد جنبش پان ایرانیستی خود را گرامی می‌دارند. و در حقیقت باید گفت کار تشکیلاتی و منسجم جنبش پان ایرانیستی دقیقا از همان تاریخ، یعنی پانزدهم شهریور سال۱۳۲۶ آغاز گردید. از آن پس پان ایرانیست‌ها کار خود را به نام«مکتب» دنبال کردند[۴] و با چاپ و توزیع کتاب “ما چه می‌خواهیم” در پاییز سال۱۳۲۶ آرمان‌ها و هدف‌های تاریخی و اجتماعی خود را بیان کردند، آنان نام«پان ایرانیسم» را هم، که گویای مبانی تاریخی این اهداف و آرمان‌ها می­باشد، بر مکتب مبارزاتی خود گذاشتند تا ناآشنایان را به زودی به چگونگی عقیده و آرمان آنها واقف سازد.[۵] 
در سال۱۳۲۹، در نتیجه­ی آموزش‌های مداوم و کوشش‌های زیادی که برای تعیین و ارائه­ی منطق و جهان­بینی و دیدگاه­های نهضت صورت گرفت، رهبر نهضت پان ایرانیست و تنی چند از یاران او، نوشته‌ای به نام«بنیاد مکتب پان ایرانیسم» تنظیم کردند که در نوروز سال۱۳۲۹ منتشر شد که این کتاب همچنین در سال۱۳۵۸ تجدید چاپ، تکثیر و توزیع شد. به­طورکلی و به اعتقاد اعضای حزب، حزب پان ایرانیست در مسیر تکوین و شکل­گیری ۳مرحله متمایز را طی کرد. نخستین مرحله­ی شکل­گیری در سال۱۳۲۹ به تکامل رسید، که نهضت آنان پس از کوشش برای پی­ریزی تشکیلاتی که از سال۱۳۲۶ آغاز شد و در سال۱۳۲۹ پایان یافت. مرحله­ی دوم، مرحله‌ای است که پان ایرانیست از حالت سازمان خارج شده پس از تکامل یافتن به مکتب تبدیل شد آغاز این دوران از سال۱۳۲۹ به بعد می‌باشد. پان ایرانیست‌ها برای آغاز سومین مرحله و همچنین پایان مرحله­ی دوم، تاریخ بهمن­ماه سال۱۳۳۰ مطرح کرده‌اند که مکتب به حزب تبدیل می‌شود.[۶] 
مبانی و ماهیت فکری و اعتقادی حزب پان ایرانیست دیدگاه­های مختلفی نسبت به ماهیت فکری حزب پان ایرانیست وجود دارد. گازیوروسکی آن را یک سازمان ملی­گرای افراطی،[۷] مرموز و فوق ناسیونالیست، نیمه فاشیستی که با شکل‌های سنتی اقتدار مانند سلطنت، روحانیت، و طبقه زمیندار و هم با پدیده‌های امروزی‌تری از قبیل سرمایه‌داری و کمونیزم مخالف بود، معرفی می‌کند.[۸] ریچارد کاتم آن را جنبشی می‌داند که برای نژاد اهمیت درجه اول قایل می‌شد و معتقد بود که اینها عمدتا از فاشیسم اروپایی تأثیر می‌پذیرفتند و همچنین بر این باور بود که، بینش یهودستیزانه، ضدسرمایه‌داری، ضدکمونیستی و دعاوی گسترده امپریالیستی بر مناطق خارج از مرزهای کنونی ایران در این گروه سیاسی شباهت ناراحت­کننده‌ای به اصول هیتلری داشته است.[۹] 
اسناد بدست آمده از لانه جاسوسی امریکا نیز، حزب را یک حزب افراطی نئونازی معرفی می‌کند که معتقد بودند، ایران باید به مرزهای جغرافیایی سابقش برگردد و کلیه خارجیان از ایران خارج گردند و نفوذ خارجی از بین برود.[۱۰] نهضت آزادی نیز علت وجودی و ماهیت شکل­گیری پان ایرانیست‌ها را واکنش جامعه در مقابل فعالیت‌های حزب توده بیان می‌کند.[۱۱]اما با بررسی کتاب‌ها و نوشته‌های حزب، آنها درباره­ی ماهیت فکری خود چیز دیگری می‌گویند. کتاب«بنیاد مکتب پان ایرانیست» برای بیان مبانی فکری به چهار اصل مهم تأکید کرده است:
 1- اصول منطق، ۲- قدم به تاریخ و اجتماع، ۳- منطق پدیده‌های اجتماعی، ۴- مبانی پان ایرانیسم. پان ایرانیست‌ها، بنای منطقی حزب خود را بر دو اصل استوار کرده بودند: «اصل همبستگی و اصل شناخت». درباره­ی اصل دوم ذکر شده است که در این مقوله، همه چیز به مفهوم ملت و ملیت باز می‌گردد. در این اصل به ناسیونالیسم تاریخی توجه شده است.[۱۲] به اعتقاد آنها در اصل سوم، از میان قوانین حاکم بر پدیده‌های اجتماعی، دو قانون مهم‌تر از بقیه می‌باشند. قانون گسترش و قانون گزینش. در قانون گسترش، پدیده‌ها بر حسب استعداد نهادی و پرورده­ی افراد و محیط، گسترده می‌شوند و مطابق قانون گزینش، پدیده‌هایی برگزیده می‌شوند که تابع نیاز ملی و مطابق با آن باشند. اصل چهارم در مبانی مورد تأکید این حزب، اشاره دارد که در حقیقت اساسی‌ترین اصل برای بیان معتقدات، پان ایرانیسم می‌باشد. بر اساس این اصل، آنان راه نجات و رستگاری ملت را در پان ایرانیسم جستجو می‌کردند.[۱۳] 
دیدگاه­های حزب پان ایرانیست حکومت: پان ایرانیست‌ها حکومت را دقیق‌‌ترین فنون و تخصص‌ها و یک دستگاه صلاحیت‌دار رهبری ملت می‌دانند که موظف است ملت را به سوی آرمان‌هایشان هدایت کند،[۱۴]همچنین قدرت حکومت را نیز ناشی از آرمان­خواهی ملت می‌دانند در نتیجه با این نوع نگرش فقط آن طرز حکومت را قابل قبول می‌دانند که ملت را بسوی آرمان ملی هدایت کند. به بیان دیگر، آنها طرفدار حکومت مطلقه­ی ملی توأم با اقتدار و آمریت محض‌اند ومدل حکومتی را پیشنهاد می‌کنند که برنامه­ی حکومتیش طبق مفاد دکترین پان ایرانیسم و متکی برخواست و نیاز ملت است. 
اقتصاد: پان ایرانیست‌ها درباره­ی اقتصاد، سیستم اقتصاد ملی را پیشنهاد می‌کنند و برای آن ویژگی‌هایی قائل‌اند بدین ترتیب: – اقتصاد برای آرمان ملی، نه اقتصاد برای اقتصاد. – ملی کردن سرمایه‌ها و محدودیت سود. – تشکیل بورس سهام ملی، به منظور خرید سهام مؤسسات تولیدی برای کمک‌های سرمایه‌ای و فروش آن به خانوده‌ها به منظور بسیج پس­اندازهای کوچک و انتقال مالکیت وسایل تولید به همه­ی خانواده‌ها.[۱۵] 
فرهنگ: پان ایرانیست‌ها نسبت به فرهنگ توجهی ویژه دارند و فرهنگ را حاصل خلاقیت یک ملت و قالب تکامل آن می‌دانند. اساسی‌ترین رسالتی که در این مهم برای خود قائل‌اند، حفظ و حمایت و گسترش زبان و فرهنگ فارسی است و علاوه بر زبان، عناصری مانند آداب و سنن محلی جشن‌ها و برپایی مراسم نوروزی نیز مورد توجه آنهاست.[۱۶] انشعابات درون حزبی پان ایرانیست اولین انشعاب حزب با ورود دکترمنشی‌زاده به صحنه­ی سیاست و تشکیل “حزب سومکا” آغاز شد.[۱۷]دومین انشعاب طرد عده‌ای حرفه‌ای بود. از این جمله گروهی بود که خود را آوارگان پان ایرانیزم می‌نامیدند. امیر زرین­کیا معروف به امیرموبور و منظور افشار در رأس این گروه بودند. سومین و مهم­ترین انشعابی که در حزب رخ داد و منجر به پدیدآمدن شکافی عمیق بین صفوف پان ایرانیست‌ها گردید، جدایی داریوش فروهر و تشکیل حزب ملت ایران درسال۱۳۳۰ بود.[۱۸] آخرین انشعابی که در حزب پان ایرانیست رخ داد جدائی فضل­الله بنی­صدر بود. او قائم­مقام دوم حزب و عضو فراکسون پان ایرانیست‌ها در مجلس۲۲ بود در این دوره، فراکسیون پارلمانی پان ایرانیست‌ها به جدایی بحرین رأی مخالف داد و او تنها فردی بود که از این جمع به این جدایی رأی داد[۱۹] صدر بعد از اخراج در دی­ماه۱۳۴۹ موجودیت حزب ایرانیان را رسما اعلام کرد. که در پی این، افراد زیادی از جمله دکترحسین تجدد، کریم جزایری و مهدی بهره‌مند به این حزب پیوستند. فعالیت‌های حزب پان ایرانیست قبل از انقلاب حزب پان ایرانیست بعد از تأسیس، مقاطع متفاوتی را پشت سرگذاشت و عملکرد دوگانه­ای در پیش گرفت. در جریان ملی­شدن صنعت نفت با نهضت ملی هم­کاری داشتند و در اجتماعاتی که تشکیل می‌دادند به حمایت از سیاست‌های مصدق می‌پرداختند که چندین­بار باعث درگیری آنها و حزب توده شد. در جریان قیام مردمی ۳۰تیر۱۳۳۱ به قدرت رسیدن مجدد مصدق با پشتیبانی مردم و سقوط کابینه­ی احمد قوام، حزب پان ایرانیست هم حمایت خود را از دکترمصدق اعلام کرد و چند شب قبل از قیام، گروه­هایی از حزب پان ایرانیست به همراه افراد دیگری از جبهه­ی ملی در خیابان علیه دربار و شاه شعار می‌دادند. آنها این طرفداری را به سبب آرمان وطن­خواهانه­ی مصدق ضروری و وظیفه خود می‌دانستند.[۲۰] 
حزب پان ایرانیست پس از قیام ۳۰تیر۱۳۳۱ به­طور علنی جانب شاه را گرفت و اعضای این حزب در جریان وقایعی که به سقوط کابینه­ی دکترمصدق انجامید، نقش­آفرینی کردند. آنان با حمایت نیروهای طرفدار شاه به تجمع‌های طرفدار مصدق حمله­ور می‌شدند و میتینگ‌های نهضت ملی توسط دارو دسته­های جمعیت جوانمردان(چاقوکشان و فاحشه‌های تهران) و حزب پان ایرانیست به خاک و خون کشیده شد.[۲۱]
 بعد از کودتای ۲۸مرداد۱۳۳۲ و سقوط دولت مصدق، حزب پان ایرانیست با انتشار “روزنامه­ی خاک و خون” هم­کاری با رژیم کودتا را گسترش داد. آنها در حمایت از فعالیت‌های محمدرضا پهلوی برای انقلاب شاه و ملت یا انقلاب سفید، منشور سربلندی را منتشر کردند. این منشور در ۳۹ماده منتشر شد و بر تهییج احساسات ایرانیان تأکید داشت. همچنین در دهه­ی۱۳۴۰ بسیاری از برنامه‌های شاهنشاهی و سیاست مستقل ملی و همچنین مبارزه با بردگی و استعمار که از طرف رژیم تبلیغ می‌شد، زمینه‌های هم­سو شدن عملکرد حزب را با برنامه‌های رژیم پهلوی فراهم کرد.[۲۲] 
با ماجرای جدایی بحرین از ایران، حزب پان ایرانیست‌ وارد مرحله­ی حساس و بحرانی شد. با وجود تمام همدلی که پان ایرانیست‌ها نسبت به عملکرد رژیم نشان می‌دادند، در جریانات منجر به جدایی بحرین از ایران به دنبال اقدامات طرح­ریزی شده­ی بریتانیا، حزب پان ایرانیست مخالفت و ایستادگی در برابر برنامه‌های رژیم را در پیش گرفت. پزشکپور برای خرده­گیری از دولت طرحی را تسلیم نمود که باعث استیضاح دولت(هویدا) شد. این موضع‌گیری سبب افت فعالیت‌های حزب به­دلیل قطع کمک‌ها و افزایش کنترل شد. در این زمان از هرگونه اجتماع و تظاهرات پان ایرانیست‌ها به دستور شهربانی جلوگیری می‌شد.[۲۳] 
در دهه­ی۱۳۵۰، چند نفر از فعالین حزب پان ایرانیست به مجلس شورای ملی راه یافتند. بعد از تشکیل حزب رستاخیز، حزب پان ایرانیست در رستاخیز حل شد و در کابینه‌های شریف­امامی و ازهاری، دکترعاملی­تهرانی به وزارت­اطلاعات و آموزش و پرورش آن روزگار منصوب شد. [۲۴]
 حزب پان ایرانیست و انقلاب اسلامی با اوج­گیری انقلاب، پان ایرانیست‌ها و بخصوص پزشکپور، در مجلس با ایراد سخنان تند نسبت به مهره‌های درجه­ی دوم و سوم و طیف مخالف حاکمی که از سال۳۹ به این سو با آنها بر سر نزدیکی به دربار در رقابت بودند در تطهیر شاه و خدمت به او گام‌های مؤثری برداشتند. آنها در همین راستا ابتدا اقدامات مردم را توطئه­ی بیگانگان برای ایجاد تفرقه میان ملت و نظام شاهنشاهی به شمار آوردند، و بعد که شعله‌های انقلاب بیش‌تر زبانه کشید، در پی جدایی از رستاخیز برآمدند و پزشکپور پیشنهاد تأسیس حزبی سراسری را در ایران داد که عملی نشد و سرانجام تصمیم گرفت مجددا حزب پان ایرانیسم را احیا کند. در این ایام بین پان ایرانیست‌ها، به­ویژه پزشکپور، و آیت­الله شریعتمداری ارتباط تنگاتنگی برقرار بود و جلسات مشترک و موضع­گیری‌های هماهنگی داشتند، از جمله مشترکات آنها تکیه بر قانون­اساسی بود. آنها در ادامه با برخی از اعضای جبهه ملی، رؤسای اصناف و بازار و بعضی از شخصیت‌های دیگر جلسه تشکیل می‌دهند، وضع مملکت را خطرناک و ادامه­ی آن روند را در آینده­ی نزدیک موجب اضمحلال درونی مملکت و رژیم تشخیص می‌دهند و بالاتفاق نظر می‌دهند که حفظ سلطنت و قانون اساسی در حالت فعلی تنها راه نجات مملکت است.[۲۵] 
با فرار شاه از ایران و ورود امام­خمینی(ره) به ایران و شدت یافتن مبارزه­ی مردم ایران علیه رژیم پهلوی، حزب پان ایرانیست نیز مانند دیگر گروه­ها، خود را با حرکت مردم هم­سو نمود. این گروه­ها می‌کوشیدند با نشان دادن هم­سویی خود با مردم و قیام آن، جهت حرکت مردم را شناسایی کرده و بر امواج انقلابی آنان سوار شوند تا هدایت کار را در دست خود بگیرند. به همین دلیل سعی کردند خود را به امام­خمینی(ره) نزدیک کنند. در این زمان پزشکپور و ۴۶تن از نمایندگان استعفا کردند و ملاقات‌های بسیاری با امام انجام دادند و در این دیدارها، نظریات خود را درباره­ی تشکیل دولت و مسائل جاری مملکت با امام در میان گذاشتند. آنان حتی با سایر گروه­ها و جناح‌های سیاسی دیگر، مثل مظفر بقایی، احمد بنی­احمد تظاهراتی را صورت دادند که مورد توجه هیچ یک از جناح‌های ملی و مذهبی قرار نگرفت.[۲۶] 
سرانجام حزب پان ایرانیست یکی از مسائل منتسب به پان ایرانیست‌ها، اتهام شرکت آنان در توطئه­ی ضدجمهوری اسلامی است. پان ایرانیست‌ها در غائله­ی چهاردهم اسفند۱۳۵۹ با شرکت گروه­های دیگر قصد کودتا و براندازی نظام جمهوری اسلامی را داشته‌اند که نقشه­ی کودتا کشف می‌شود و طرحشان لو می‌رود و در نتیجه خیلی از مجریان آن دستگیر شدند و بعضی نیز به مجازات رسیدند. پس از این ماجرا و افشای آن محسن پزشکپور همراه تعداد دیگری، از طریق کردستان به ترکیه و از آن جا به فرانسه فرار کردند و به دنبال این فرار، فعالیت‌ حزب نیز عملا به خارج از کشور منتقل شد. تا اینکه در سال۱۳۶۷ پزشکپور به ایران بازگشت او موفق شد که بازماندگان قدیمی پان ایرانیست را دور خود جمع کند. او چند پایگاه حزبی نیز برای خود ایجاد کرده است و مدام جلساتی نیز با اعضای حزب برگزار می­کند، همچنین از مصاحبه‌های مطبوعاتی نیز غافل نشده است و هر از گاهی با تهران تایمز، کیهان هوایی، ابرار و….مصاحبه‌هایی صورت می‌دهد و بدین­گونه پویایی فعالیت‌ خود را به نمایش می‌گذارد.[۲۷] او هم­چنان به تشکیل جلسات اعضای حزب ادامه می‌دهد.
منبع:پژوهشکده باقرالعلوم (ع)
گفت‌وگو درباره مطلبی که خواندید

آدرس ایمیل شما منتشر نمی‌شود.