پژوهشی در «وضعیت و آینده تشیع در الجزایر»

به گزارش ادیان نیوز، از منابع العصر و اصوات المغاربیه، این مقاله به بررسی اوضاع
شیعه در الجزایر می ­پردازد؛ نخست تاریخچه این مذهب را در الجزایر بیان می­کند، سپس
به ظهور برخی تجمعات شیعی می­پردازد و بعد بروز فعالیت­ های شیعی در بیداری اسلامی
سال ۲۰۱۱ و موضع دولت الجزایر را نسبت به تشیع بررسی خواهد کرد و در پایان، حضور شیعه
را در عرصه ­های سیاسی و اجتماعی الجزایر و نقش ایران در نشر تشیع واکاوی می­ کند.

 تاریخچه
مذهب تشیع

 اکثریت
ساکنان جمهوری الجزایر مسلمان و دارای مذهب مالکی که مذهب رسمی الجزایر به شمار می­رود،
هستند. اقلیات دیگری هم وجود دارد که از سایر مذاهب پیروی می­کنند. یکی از این مذاهب،
مذهب إباضیه(اِباضیه، یا اَباضیه، فرقه‌ای منسوب به عبدالله بن اباض تمیمی و از کهن‌ترین
فرق شکل گرفته در بینمسلمانان. با اینکه این فرقه در برابر اکثریت مسلمانان (اهل سنت
و تشیع) گروه کوچکی به‌شمار می‌آید، ولی از لحاظ تاریخی و شناخت اعتقادات فرق و مذاهب،
دارای اهمیت بسیار است. باورمندان به این فرقه در عمان، زنگبار و شمال آفریقا زندگی
می‌کنند.) است که مذهب اهالی منطقه مزاب در جنوب الجزایر به شمار می­رود. همچنین در
الجزایر چند ده هزار مسیحی وجود دارد، اما شیعیان الجزایر امروزه با آن­که در اقلیت
هستند، به فضل جنبش استبصار که در سراسر الجزایر گسترش یافته است اندک اندک رو به افزایش
هستند. علت ازدیاد جمعیت شیعیان و جنبش استبصار در الجزایر این است که الجزایری­ ها
در مذهب اهل بیت علیهم السلام، یک مذهب فکری صحیح و روح تسامح را یافته­ اند (۱).

 مذهب
شیعه در الجزایر از زمان دولت رستمیان (۹۰۸م- ۷۷۶م) که توسط فرقه إباضیه تأسیس شده
بود و  تیارت را پایتخت و مرکز فکری و فرهنگی
خود در شمال آفریقا قرار داده بودند، حضور داشت. تا این­که مبلغ شیعه ابو عبید الله
شیعی، در سال ۹۰۸م دولت آنان را سرنگون کرد و اباضیان را وادار ساخت به سمت جنوب الجزایر
نقل مکان کنند و در منطقه وادی میزاب (غردایه) مستقر شوند. یک دولت کوچک دیگری به نام
دولت سجلماسه یا دولت مدراریه (۹۰۹م – ۷۵۸) بود که در جنوب غربی الجزایر و جنوب مراکش
تا اطراف دولت رستمیان بر پا شده بود. این دولت را همانند دولت رستمیان، شیعیان تأسیس
کرده بودند، اما مذهب آنان صفری بود. این دولت هم به دست دولت فاطمیان سرنگون شد
(۲).

 به
گفته مورخان از جمله ابن خلدون اولین دولتی که شیعیان در تاریخ الجزایر تأسیس کردند،
در سطیف و دقیقا در بنی عزیز الجزایر بود. به نظر این تاریخ نگاران ورود شیعه به قاره
آفریقا به فرمان امام جعفر صادق بوده است. ایشان دو نفر از پیروان خود را مکلف ساختند
تا به مغرب عربی بروند و در آن­جا اندیشه­ ها و ایدئولوژی­های شیعه را منتشر کنند.
آن دو نفر وارد الجزایر شدند و به قبیله کتامه رفتند و در مناطق مجاور این قبیله پایگاه­های
بزرگی در فالمه، سوق احراس، القاله، عنابه، سکیکده، العقل، جیجل، قسنططنیه و سطیف ایجاد
کردند و افزون بر این­ها پایگاه­های کوچکتری در نواصر الأوراس، اقجان و غیره بنا کردند
(۳).

 پس
از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹م، عرصه سیاست در جهان عرب و به ویژه در
الجزایر شکل جدیدی به خود گرفت و از تفکر انقلاب اسلامی تأثیر پذیرفت تا جایی که باعث
شد طیف­های مذهبی الجزایر برپایی اسلام سیاسی و رسیدن به حاکمیت را بپذیرد و این انقلاب
نزد آنان به یک الگو و یک مدل موفق تبدیل شد (۴).

پژوهش­های
متخصص جامعه شناسی اسلامی و عضو هیئت علمی دانشگاه (Oran) دکتر عبد الحفیظ غرس الله درباره “حضور شیعیان
در الجزایر” حاکی از این است که قبل از دهه هشتاد، شیعیان در الجزایر حضور آشکاری نداشتند؛
چون تا قبل از فرستادن هیئت­های اعزامی دانشجویان دانشگاه­های ملی به مؤسسات آموزش
عالی در کشورهای شرق عربی به خصوص کشورهایی که پیروان مذهب شیعه در آن­ها نسبتا زیاد
است، مثل سوریه، لبنان و عراق، جامعه الجزایر کاملا از هرگونه نفوذ فرقه ­های مذهبی
خارجی به دور مانده بود (۵).

مسجد
شیعیان در الجزایر

 این
پژوهشگر علاوه بر عامل مهاجرت در قالب بورس تحصیلی به الجزایر، عامل سفارت ایران در
الجزایر را به عنوان یک عامل مهم در نشر تشیع در این کشور برشمرد؛ چون کشور ایران به
عنوان یک الگوی اسلام سیاسی و عدالت اجتماعی بر اساس شریعت اسلامی و به عنوان رهبر
کشورهای مقاومت علیه اشغال صهیونیستی در منطقه و امپریالیسم غربی با فعالیت­های زیادی
که در زمینه ­های مختلف انجام می­دهد در صدد نشر تشیع است. بخشی از فعالیت­های این
کشور در زمینه صدور تشیع، فرستادن سفیران عالی­رتبه به کشورها و پذیرش بورس­های تحصیلی
دانشجویان کشورهای مختلف در مؤسسات دینی و مذهبی عالی در تهران و قم است. این فعالیت­های
تبلیغی، فقط ماهیت دینی ندارد، بلکه ماهیت سیاسی هم دارد؛ چون پژوهش­هایی که از طریق
مصاحبه با برخی از  مستبصران و شیعه­ شدگان
در ایران انجام شده است، حاکی از این است که همه پیروان این مذهب باید به ولایت تامّ
رهبر انقلاب اسلامی ایران، آیت الله خمینی و آیت الله خامنه ­ای کاملا پایبند باشند.
این گونه پایبندی به آیت الله خامنه ­ای را شیخ فاضل الجزایری نماینده او در الجزایر
که مسؤولیت سروسامان دادن گروه­های شیعی را به عهده دارد، انجام می­دهد (۶).

 یکی
از روش­هایی که مبلغان مذهب شیعه در الجزایر با اتکا به آن به تبلیغ می­پردازند، به
گفته دکتر عبد الحفیظ غرس الله ایجاد ارتباط عمیق میان مردم الجزایر و اهل بیت رسول
خداوند است؛ چون اهل بیت پیامبر نزد این گروه جایگاه والایی دارد و از آن­جا که در
زندگی رسول خدا نقش زیادی داشته­ اند، نسبت به آنان عشق زیادی در دل دارند (۷).

 نوشته
­های برخی از شیعیان الجزایری در شبکه­ های اینترنتی نشان دهنده شرایطی است که به خاطر
آن از مذهب سنی مالکی به مذهب شیعه جعفری گرایش یافته ­اند و به وضوح معلوم است که
شیعه شدن الجزایری­ ها ناشی از ارتباط آنان با نزدیکان و دوستان شیعه ­ای است که در
این کشور ساکن بوده ­اند یا از طریق سفر با آن­ها آشنا شده­ اند. علاوه بر این، در
اثر خلأ معنوی و فقر گفتمانی که ناشی از جنگ داخلی الجزایر بود، مراجع و کتاب­های شیعی
نیز در شیعه شدن الجزایری­ها نقش چشمگیری داشته است و گسترش شبکه ­های ماهواره­ ای
مزید بر این عوامل است. همچنین بسیاری از جوانان تحت تاثیر مبارزات حزب الله لبنان
قرار گرفتند، که باعث شد مذهبشان را تغییر دهند تا به صفوف لشکریان حزب الله بپیوندند
یا در مبارزه مسلحانه خود علیه نهاد صهیونیست شرکت کنند (۸).

 مناطق
حضور شیعیان در الجزایر

 با
آن­که حضور شیعیان در الجزایر هنوز اندک است و فقط در برخی ایالت­ها و شهرها مانند
الجزیره (پایتخت)، باتنه، تبسه، خنشله، تیارت و سیدی بل عباس می­توان آن­ها را مشاهده
کرد، اما برخی سایت­های شیعی از جمله سایت مرکز پژوهش­های اعتقادی که بزرگ­ترین سایت
شیعی است و نیز سایت شیعه الجزایر که شعار «از مدرسه المصالیه تا مدرسه الخمینیه» را
سرلوحه خود قرار داده است، در گزارش­هایی که نقل کرده ­اند گفته­ اند: بعد از این­که
معلمان و کارمندانی که از عراق، سوریه و لبنان برای کار به الجزایر آمدند، مذهب شیعه
به صورت سرّی در بخش­های گسترده ­ای از جامعه الجزایر در حال انتشار گسترده است. مدیر
سایت شیعه الجزایر محمد العامری نیز معتقد است روند استبصار و تشیع در الجزایر به لطف
خدا همچنان ادامه دارد و در سراسر خاک الجزایر فوران کرده و هیاهویی به پا نموده و
همه طبقات جامعه را در برگرفته است؛ چون قبلا فقط در میان جوانان دیده می­شد، اما اکنون
به برکت صاحب العصر و الزمان علیه السلام، تشیع در اغلب خانه ­ها وارد شده است و من
شنیده­ ام که بزرگسال­ ترین شیعه ۶۹ سال سن دارد (۹).

برخی
از منابع الجزایری می­ گویند: شهر سیدی خالد از توابع استان پسکره در جنوب الجزایر
به خاطر وجود ضریح خالد بن سنان العبسی در این شهر، مرکز معنوی شیعیان الجزایر به شمار
می­رود. برخی منابع تاریخی نامعتبر هم ادعا می­ کنند که وی پیامبر بوده و قومش، مردم
آذربایجان او را تنها گذاشتند از این رو به سرزمین ایران سفر کرد. برخی دیگر راه افراط
پیموده و این نبی مجهول را تقدیس کرده ­اند؛ چون آنان معتقدند او به عنوان پیامبر بربریان
در منطقه ­ای به نام «نار» در نزدیکی باتنه در شرق الجزایر مبعوث شده بود. با وجود
این­که احادیث، نبوت او را نفی کرده است، اما شیعیان قبر او را زیارت می­ کنند و قبیله­
ای موسوم به أولاد خلیفه یا أولاد نایل از آن مراقبت می­ کنند و معتقدند آن­ها شریف
­زاده هستند و نسب آنان به امام علی علیه السلام بر می­گردد. برخی منابع نیز نقل کرده
­اند که شیعیان شب عاشورا را در آن­جا سپری کرده و شعائر ویژه خود را در آنجا برگزار
می­ کنند. و به دلیل این که شیعیان الجزایر نمی ­توانند به اماکن مقدس شیعه در خارج
از الجزیره سفر کنند، آنها به هرجایی که در آن ذکر اهل بیت برپا باشد، مشرف می ­شوند
(۱۰).

حضور
سیاسی شیعیان در الجزایر

 شیعیان
الجزایر هیچ فعالیت علنی ­ای که بتوانند از طریق آن موضع گیری­ها و نظراتشان را درباره
امور ملی پیگیری کنند، ندارند. این امر باعث می­شود بررسی این مسأله با مشکلاتی روبرو
شود؛ زیرا آنان هیچ روزنامه ­ای ندارند که از سخنانشان را در آن­ها بیان کنند، اما
جدیدا چند سایت الکترونیک در شبکه جهانی ایجاد کرده ­اند که از آن­ها به عنوان منبری
برای بیان نظرات خود و حضورشان استفاده می ­کنند؛ بدون آن­که در امور دولت دخالتی کنند؛
چون آن­ها معتقدند کار مهمتری دارند و آن کار مشاوره دادن و کشف حقیقت است (۱۱).

 الجزایر
تنها کشور سنی است که روز عاشورا را همانند روز عید فطر، عید قربان و میلاد رسول اکرم
(ص) تعطیل رسمی اعلام کرده است و این امر سبب شده تا طرفداران جریان سلفی با آن مخالفت
کنند و آن را جانبداری غیر موجه و خدمت بزرگ به شیعیان به شمار آورند (۱۲).

 مطالبات
شیعیان الجزایر تنها در به رسمیت شناختن مذهب آنان محدود نمی ­شود، بلکه مطالبات سیاسی
هم دارند. آنان در انتخابات شوراها و انتخابات پیشین مجلس تلاش­هایی جهت نفوذ به برخی
احزاب سیاسی داشتند و در برخی از احزاب نامزد شده بودند. این­ها تلاش­هایی است که شیعیان
جهت ورود به دستگاه­های دولتی انجام داده ­اند تا به روش­های مختلف قدرت را کمی به
دست بگیرند و فعالیت­ هایشان را تسهیل نمایند و چه بسا تلاش می­ کنند در مراحل بعدی
احزاب سیاسی تأسیس کنند (۱۳).

 همچنین
بسیاری از شیعیان اخیرا توانسته­ اند به بسیاری از شوراهای منتخب، برخی از مدارس خصوصی،
دانشگاه­ ها، مساجد و حتی ادارات مالیاتی راه پیدا کنند و بسیاری دیگر توانسته ­اند
از انتخابات شوراهای گذشته و حتی از برخی از منافع ملی به نحو احسن استفاده کرده و
در مجالس منتخب راه یابند (۱۴).

 حضور
شیعیان محدود به مجالس و اماکن اداری نمانده است، بلکه آنان در دانشگاه­ها و ادارات
مالیاتی برخی از استان­ها نیز رسیده است. برخی از منابع خبری به این نکته اشاره کرده
­اند که حضور شیعیان در این میادین به حمایت حزب الله لبنان و رایزن­های فرهنگی ایران
بوده است.

 نقش
ایران در حمایت شیعیان الجزایر

 حمایت­های
ایران یک عامل مهم در انتشار تشیع در الجزایر است. در شمال تهران، در خیابان میرداماد
یک ساختمان کوچک وجود دارد که در آن یک مجموعه مذهبی به نام کتامه به تبلیغ مذهب تشیع
مشغول هستند. این مجموعه که نام خود را از منطقه کتامه در مغرب عربی برگرفته است و
به عقیده مورخان شیعه قدیمی­ترین پایگاه نشر تشیع در شمال آفریقا به شمار می­آید به
امر نشر و ترویج شیعه اثنا عشر و صدور انقلاب اسلامی به مغرب عربی می­پردازند.

 افزون
بر این، ایران از طریق راه اندازی شبکه­ های ماهواره­ ای تبلیغات گسترده ­ای جهت ترویج
تشیع در الجزایر انجام می ­دهد و حتی سعی می­کند برنامه ­های خود را برای شهروندان
مغرب عربی که در فرانسه، انگلیس و آلمان زندگی می ­کنند، پخش کند (۱۵). این فعالیت­های
تبلیغی چندان در میان مردم الجزایر مؤثر بوده که جمع زیادی از مردم مستبصر شده و حتی
برخی از آنان نام فرزندان خود را خمینی می­گذارند (۱۶).

 مؤسسات
آموزشی دینی ایرانی که طلاب را از کشورهای جهت تعلیم علوم شیعی می­ پذیرند، نیز در
این زمینه تأثیر چشمگیری داشته ­اند. یکی از این مؤسسات، مؤسسه امام حسین در شهر قم
است که طلاب علوم دینی را از کشورهای مختلف از جمله الجزایر پذیرفته و به نشر فرهنگ
شیعی در میان آنها اقدام نموده است. آقای عماد حمرونی از شهروندان تونسی که از این
طریق شیعه شده به اهمیت نقش این مؤسسات تأکید کرده و می­گوید: من در قم مقدسه با دانشجویانی
از کشور تونس، الجزایر و مراکش دیدار داشتم و از آن­ها خواستم تا به تبلیغ فرهنگ اهل
بیت در میان شهروندان کشورهایشان توجه ویژه داشته باشند و ما به جهت تکلیف شرعی­مان
امسال گروه فرهنگی اهل بیت را در تونس ایجاد کردیم تا صدای مؤمنان دوستدار اهل بیت
در کشورمان شنیده شود. این اولین گام برای احیای تشیع در کشورهای مغرب عربی است. در
همین راستا، روزنامه الشروق اعلام کرده که ۵۰ نفر از الجزایری­ هایی که در حوزه­ ها
و مدارس علوم دینی قم تحصیل می­ کنند، شیعه شده­ اند.

 در
کنار همه این­ها، حضور اقتصادی ایران در منطقه مغرب عربی هم در ترویج شاخصه­ های سیاسی
و مذهبی ایران (شیعه) بی ­تأثیر نبوده است. طبق اظهارات سفیان میمونی، سفیر الجزایر
در تهران بیش از ۱۵ شرکت ایرانی در الجزایر فعالیت می­ کنند (۱۷).

 آیا
شیعیان الجزایر تابع وطن خود هستند یا تابع ایران؟

 شیعیان
الجزایر همانند دیگر اقلیت های موجود در این کشور، مثل أحمدیه و کرکریه از فشارهای
دستگاه های دولتی که به خاطر اعتقاداتشان بر آن ها تحمیل می شود، گله دارند.

 اکثر
الجزایری ها دارای مذهب سنی مالکی هستند، اما در دهه های گذشته مذهب وهابی در برخی
محافل اجتماعی نفوذ کرده است و به خاطر فشارهای پیروان مذهب وهابی بر دستگاه های دولتی،
شیعیان این کشور معمولا به پیروی از ایران که بزرگ ترین وطن برای پیروان مذهب شیعه
در جهان به شمار می رود متهم می شوند. نور الدین ختال، پژوهشگر و خبرنگار اخبار شیعیان
الجزایر هم تأکید می کند که همه شیعیان جهان بر ولایت ایران گردن نهاده اند و تابع
این کشور هستند.

 ختّال
در سخنانی با خبرگزاری «أصوات مغاربیه» گفت: شیعیان الجزایر منافع ایران را بر منافع
کشورشان ترجیح می دهند و بیشتر الجزایری هایی که از مسائل سیاسی ایران دفاع می کنند،
شیعیان این کشور هستند و این دلیلی است بر پیروی و طرفداری آن ها از ایران در امور
سیاسی و اعتقادی.

 از
سوی دیگر، عبد الصادق سلایمیه، فعال شیعه الجزایری وفاداری شیعیان این کشور به ایران
را رد کرد و گفت: سلفی ها این ادعای پوچ را ابراز کرده اند تا میان شیعیان و سنی های
الجزایر فتنه بیاندازند.

 سلایمیه
در ادامه گفت: این چنین تهمت هایی فقط به شیعیان محدود نمی شود، بلکه بسیاری از فرقه
های الجزایر را هم به این تهمت ها متهم کرده اند؛ چون بر اساس ادعاهای این افراد، برخی
از الجزایری ها به فرانسه وفادار هستند، سلفی ها به عربستان وفادار و پیرو این کشور
هستند و اخوان المسلمین هم پیرو مصر هستند.

 او
افزود متهم کردن ما شیعیان به وفاداری به ایران به جای الجزایر هیچ پایه و اساس درستی
ندارد. من در یک کنفرانس بین المللی در ایران حضور داشتم و با صدای بلند اعلام کردم
که وطن من الجزایر است و من تابع و دوستدار کشورم هستم و در خود، هیچ قصد و نیتی برای
گرایش به سرزمینی دیگر نمی بینم.

 سلایمیه
در پایان سخنانش گفت: تا زمانی که قانون آزادی اعتقادات را به رسمیت بشناسد، من می
گویم شیعه هستم و وطنم الجزایر است.

 در
همین خصوص، مشاور سابق وزارت امور دینی الجزایر، عده فلاحی، ضمن برشمردن عوامل تاریخی
حضور شیعیان در الجزایر گفت: اولین دولت شیعی که تأسیس شد دولت فاطمی (۹۰۹م – ۱۱۷۱م)
در شمال آفریقا بود که اولین خلافت اسلامی در منطقه مغرب بزرگ (تونس، الجزایر و مراکش)
به شمار می رفت و از مذهب شیعه پیروی می کرد و پایتخت آن از سال ۹۰۹م تا پایان ۹۲۰
م، قیروان تونس بود.

 او
در ادامه گفت: در الجزایر هر شخصی در اعتقاداتش آزاد است و از ۲۰ سال قبل شیعیان در
مناطق سوف، تبسه و… وجود دارند و تعدادشان بیش از ۲ میلیون است و ما با هیچ گروهی جز
وهابیت هیچ مشکلی نداریم. فلّاحی تأکید کرد که روح دولت شیعی همچنان در الجزایر در
جریان است، اما رفتارهای خشن جریان سلفی که می کوشد مانع تشیع شود، نوعی درگیری میان
این دو مذهب به وجود آورده است.

 وی
در پایان افزود: شیعیان الجزایر دو گروه هستند: برخی از آن­ها به لحاظ معنوی و اعتقادی
از ایران پیروی می کنند و به لحاظ سیاسی طرفدار و پیرو الجزایر هستند و برخی دیگر هم
به لحاظ سیاسی و هم به لحاظ اعتقادی و معنوی پیرو ایران هستند و از مسائل سیاسی این
کشور هم حمایت می کنند.(۱۸)

 نتایج
و خلاصه مقاله

به خاطر روابط نزدیک الجزایر و ایران، شیعیان
در این کشور حضور دارند.

پس از بهار عربی و بیداری اسلامی، الجزایر شاهد
فعالیت­های شیعی بیشتری شده است و این امر را در ویدیوهایی که از مراسم­های شیعیان؛
مثل عاشورا و … را ضبط شده است، به وضوح می­توان مشاهده کرد.

رایزن­های فرهنگی ایران در الجزایر فعالیت­های
چشمگیری در این کشور داشته­اند و این امر بیانگر این نکته است که وابسته فرهنگی ایران
در الجزایر مرکز نشر تشیع در الجزایر است.

مؤسسات آموزشی دینی نیز در امر تبلیغ و ترویج
فرهنگ اهل بیت و شیعه در کشور الجزائر نقش مؤثری داشته است و هر ساله تعدادی از شهروندان
این کشور در قم و تهران مستبصر شده و به فعالیت­های تبلیغی در کشورشان می­پردازند.

منابع
و مصادر:

 (۱)
شیعه الجزائر، مرکز المهدی للدرسات، http://m-mahdi.info/sada-almahdi/articles-۶۸۸

 (۲)
عبد المالک حداد، التشیع یخترق المجتمع الجزائری، موقع البینیه نقلا عن مجله الراصد،
۱۶۷۷۷&lang

 (۳)
شیعه الجزائر، مرکز المهدی للدرسات، http://m-mahdi.info/sada-almahdi/articles-۶۸۸

 (۴)
شیعه الجزائر.. أقلیه تعیش بصمت وسط التجاهل الرسمی والرفض الشعبی، (CNN)، http://arabic.cnn.com/world/۲۰۱۵/۱۱/۰۷/algeria-shiites

 (۵)
دراسه شامله حول الشیعه فی بلادنا ”من التحول السیاسی إلى ولاده طائفه دینیه، جریده
البلاد الجزائریه، http://www.elbilad.net/article/detail?id=۶۰۲۳

 (۶).
دراسه شامله حول الشیعه فی بلادنا ”من التحول السیاسی إلى ولاده طائفه دینیه، جریده
البلاد الجزائریه، http://www.elbilad.net/article/detail?id=۶۰۲۳

 (۷)
دراسه شامله حول الشیعه فی بلادنا ”من التحول السیاسی إلى ولاده طائفه دینیه، جریده
البلاد الجزائریه، http://www.elbilad.net/article/detail?id=۶۰۲۳

 (۸)
عبد المالک حداد، التشیع یخترق المجتمع الجزائری، موقع البینیه نقلا عن مجله الراصد،
۱۶۷۷۷&lang

 (۹)
عبد المالک حداد، التشیع یخترق المجتمع الجزائری، موقع البینیه نقلا عن مجله الراصد،
۱۶۷۷۷&lang

 (۱۰)
الشیعه فی الجزائر ..خطر یجتاح المغرب العربی، مرکز الأئمه للدفاع عن أهل السنه، http://al-aema.com/۲۰۱۵/۱۰/%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۸%B۴%D۹% /

 (۱۱)
محمد عیسى: الجزائر لا ترید أن تکون طرفًا فی الحرب بین الشیعه والوهابیین، الإذاعه
الجزائریه، ۲۰۱۶۰۶۲۲/۸۱۴۱۵.html

 (۱۲)
مع بدء تحقیقات موسعه.. الجزائر فی مرمى التشیع ومخاوف من صراع مذهبی، بوابه الحرکات
الإسلامیه، http://www.islamist-movements.com/۲۸۱۱۰

 (۱۳)
مع بدء تحقیقات موسعه.. الجزائر فی مرمى التشیع ومخاوف من صراع مذهبی، بوابه الحرکات
الإسلامیه، http://www.islamist-movements.com/۲۸۱۱۰

 (۱۴)
عبد الفتاح زیراوی ونور الدین المالکی ضیفا ”منتدى البلاد” هذه معاقل الشیعه فی الجزائر
وهنا یجتمعون!، جرید البلاد الجزائریه، http://www.elbilad.net/article/detail?id=۶۰۲۲

 (۱۵)
کتامه ذراع التشییع الإیرانی فی المغرب العربین میدل ایست، ۱۱۷۰۹۶

 (۱۶)
مع بدء تحقیقات موسعه.. الجزائر فی مرمى التشیع ومخاوف من صراع مذهبی، بوابه الحرکات
الإسلامیه ، http://www.islamist-movements.com/۲۸۱۱۰

 (۱۸)خبرگزاری
«أصوات مغاربیه»

منبع: شفقنا

انتهای پیام/ز