جایگاه جهانی حکیم زکریای رازی و نوآوری او در طب
تهران- ایرنا- محمدبن زکریای رازی از جمله پزشکان و مشاهیر ایران زمین به شمار می رود که توانست با اعتبار علمی و تجربی خود از طبیبان زمانه خویش پیشی بگیرد و مسیر توسعه دانش بشری را هموار سازد و با دستاوردهای شگرف خود به جایگاهی والا و جهانی دست یابد.
به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا، محمد بن زکریا بن یحیای رازی، طبیب، فیلسوف و علامه در علوم دانش های باستانی که مترجمانِ کتاب هایش به زبان لاتین که به او رِیزِز گفته اند و در آثار اروپایی بیشتر بدین نام مشهور است و گاهی هم او را رازی می نامند، در شهر ری چشم به جهان گشود. در جلد چهارم کتاب تاریخ ایران به نوشته سیدحسین نصر که در باب علوم زیستی است، محمد بن زکریا این طور معرفی شده است: زندگی زکریای رازی در چند مرحله سپری شد. وی در آغاز به تحصیل ریاضیات، نجوم، فلسفه و کیمیا پرداخت و از میانسالی به دانش پزشکی علاقه‌مند و پس از کسب شهرت عازم بغداد شد و در بغداد به حاذق‌ترین پزشک آوازه یافت و در واقع ماندگاری نام وی در تاریخ بیشتر به واسطه دانش او در پزشکی و داروسازی بوده است. بی گمان می توان از محمدبن زکریای رازی به عنوان مهم‌ترین داروشناس دوره اسلامی نام برد. رازی که توجه زیادی به داروسازی داشت، کتاب های بسیاری در این زمینه تألیف کرد. این آثار یا تک‌نگاشته‌اند یا کتاب‌هایی‌اند که در بخش هایی از آنها به شرح خواص دارویی گیاهان، مواد معدنی و دارویی پرداخته شده است. در حقیقت، رازی پایه‌های داروشناسی و داروسازی امروزی را بنیان نهاده است و به سبب فعالیت های دارویی و ابداعات وی از او با عنوان پزشک داروساز یاد می کنند. [۱]
ممارست و تجربه طولانی او با بیماران مختلف به توانایی اش در مشاهده و گزارش نویسی بسیار کمک کرده است. شاهکار رازی را باید کتاب الحاوی دانست زیرا این اثر به عنوان دقیق‌ترین سند موجود درباره پزشکی بالینی در جهان اسلام شناخته می‌شود. این پزشک نامی در موارد بسیاری از کتاب های خود به ۲ بیمارستان بغداد و ری اشاره کرده است. رازی در دنیای غرب پدر طب کودکان لقب گرفت و در این زمینه کتابی با نام تدبیر الصبیان یا پزشکی کودکان تألیف کرد که تا آن زمان سابقه نداشت. [۲]
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا در این جُستار سعی دارد تا به مناسبت بزرگداشت زکریای رازی پزشک بزرگ ایرانی و روز داروسازی نخست به آموزش و پرورش، استادان و شاگردان رازی نگاهی بیاندازد و سپس به معرفی برخی کتاب های او بپردازد.
استادان و شاگردان رازی
مورخان طب و فلسفه، استادان رازی را سه تن با نام های ابن ربن طبری، ابوزیذ بلخی و ابوالعباس محمد بن نیشابوری ایرانشهری یاد کرده اند.
علی بن رب طبری مولف کتاب فردوس الحکمه در روزگار متوکل درس طب و فلسفه آموخت و در پایان عمر به ری آمد، در آنجا و در دیگر شهرهای ایالت جبال، منزلتی بسیار عالی یافت و دانشجویان فراوانی از جمله رازی از محضر درسش استفاده می کردند. فردوس الحکمه دایره المعارفی است که یکی از قدیمی‌ترین و معتبرترین آثار جامع طب اسلامی به شمار می رود و از نخستین کتاب های پزشکی است. ابن ربن در این کتاب از نظرات بقراط، جالینوس، ارسطو، ابن ماسویه، حنین بن اسحاق و رساله‌های هندی و دیگر آثار گذشتگان بهره برده است. رازی در آثارش بارها از آراء استاد خویش علی بن رب طبری یاد کرده است. [۳]
ابوالعباس محمد بن نیشابوری ایرانشهری از دیگر استادان زکریای رازی به شمار می رود که در فلسفه و کلام، نجوم و علوم فلکی، قوم‌شناسی و تاریخ ادیان و اقوال ملل، دستی چیره داشته و در ثبت عقاید عامه ایرانیان بسیار کوشیده است، به طوری که ناصرخسرو در زادالمسافرین در صفحه ۹۸ از شخصی به نام ایرانشهری به عنوان استاد و مقدم محمد زکریا نام می‌برد اما هیچ نشانی از این شخص به دست نیامده و از او کتاب و اثری مستقل به روزگار ما نرسیده است اما ناصرخسرو ۲ کتاب به نام‌های جلیل و اثیر را به وی نسبت می‌دهد.
همچنین رازی در فلسفه شاگرد احمد بن طیب سرخسی بود اما رازی با فلسفه مشایی آنها مخالفت داشت. رازی در فلسفه اسلامی از موقعیتی یگانه برخوردار بود و از بیشتر متکلمان گرفته تا داعیان اسماعیلی در زمینه فلسفه با او مخالف بودند.
گفتنی است زکریای رازی افزون بر طب و فلسفه در کیمیاگری هم شهره بود. رازی کار کیمیا را به علم مادی و شیمی تبدیل کرد. در کتاب نصر آمده است که او بیشتر به شیمی عملی علاقه داشت تا کیمیای نظری. کتاب مشهور او در این باره الاسرار کتابی که پر از توصیف‌هایی درباره ابزار کیمیاگری است.
برخی از شاگردان رازی درباره مجلس درس او گفته اند یک ردیف از شاگردان در برابر وی می نشستند و پشت سر آنان ردیفی دیگر از شاگردان و به ترتیب پشت سر هم و وقتی که رازی وارد می شد و مطلب علمی مربوط بدان درس را بر نخستین ردیف در میان می گذاشت اگر آنان آن مطلب را می فهمیدند باید برای ردیف بعدی تعریف می کردند و اگر همه در می ماندند خود به سخن می پرداخت و مشکلات را حل می کرد. در همین زمینه کتابی با عنوان التلامیذ که چگونگی تربیت دانشجو بوده از رازی باقی مانده است.
باید یادآور شد که همگان رازی را به عنوان بزرگترین پزشک ایران و جهان اسلام می شناسند. او در کتاب های خود تمام تجربه های پزشکان یونان، روم، ایران و هند را یک جا گرد آورده و همچنین مشاهدات و آزمایش های خود را نیز جهانی در جایگاه والا با ذکر نام و نشان بیمارانِ مراجعه کننده بر آنها افزوده و با تشریح کامل، مراحل هر بیماری را شرح داده است. او توانست با کشف علاج بیماری های مختلف بزرگترین خدمت را به عالم بشریت انجام دهد. رازی نخستین پزشکی است که فرآورده های شیمیایی را در پزشکی وارد ساخت و با موادی که خود ترکیب و آن را برای بیماران تجویز می کرده است و به علت نوآوری هایش در جراحی ها او را جراح لقب داده اند.
نگاهی به برخی از کتاب های رازی و خدمات او به طب جهانی
به روایت ابوریحان بیرونی، رازی قریب به ۲۷۲ کتاب، رساله و مقاله به زبان عربی تألیف کرده است که یکصد و اندی از آنها در طب هستند. او در صفحات آخر کتاب السیره‌الفلسفیه خود ادعا کرده که در حدود ۲۰۰ کتاب، مقاله و رساله نوشته است که البته تنها به فلسفه اختصاص ندارد. او سپس می‌گوید اگر با این اندازه از علم و معرفت و با این مقدار از کارهای فلسفی و علمی که انجام داده‌ام هنوز شایستگی عنوان فیلسوف بودن را نداشته باشم چه کسی در این روزگار می‌تواند فیلسوف شناخته شود؟ رازی می‌گوید: ما اگر چه در مقام مقایسه با سقراط شایستگی عنوان فیلسوف بودن را نداریم اما نسبت به کسانی که از فلسفه بی‌بهره مانده‌اند شایسته است که فیلسوف شناخته شویم. او در این سخن مراتب ارادت و و اخلاق خود را نسبت به سقراط ابراز داشته است.
همچنین در مورد آثار رازی در لغت نامه دهخدا آمده است: ابن الندیم در کتاب الفهرست خود تعداد آثار رازی را ۱۶۷ و ابوریحان بیرونی در کتاب فهرست کتب رازی، ۱۸۴ دانسته اند.
با نگاهی به برخی از آثار طب رازی درمی یابیم که او از طریق آنها به طب جهانی خدمت های زیادی کرده است، از جمله اینکه وی طب پراکنده یونانی را مرتب و منظم کرده، طب را از صورت نظری بیرون آورده و طب عملی را بنیانگذاری و بیماری شناسی را گسترش داده و بررسی بسیاری از بیماری هایی را که تا آن زمان فردی از آنها اطلاع نداشته، در عالم طب وارد کرده است.
رازی همچنین پس از استفاده از ترجمه های کتاب های یونانی و میراث دانشگاه جندی شاپور ایران توانست با خرده گیری و انتقاد صحیح سازنده بر استادان قدیم طب، مانند بقراط و جالینوس به تصحیح عقاید آنها بپردازد و آرای خود را به طور مستقل بیان کند. همانطور که حسین نجم آبادی به نقل از رازی بیان می دارد که وی در آغاز یکی از کتاب هایش به نام الشکوک علی جالینوس الحکیم از ایرادها و خرده هایی که بر جالینوس گرفته، نخست معذرت خواسته و سپس چنین گفته است: مقام جالینوس بر هیچ فردی پوشیده نیست و ممکن است که برخی از کوته نظران مرا به خاطر این کار سرزنش کنند اما هیچ فیلسوف و حکیمی بر من خرده نخواهد گرفت، به دلیل این که در حکمت و فلسفه تقلید روا نیست و می باید از روی دلیل و برهان صحبت و گفت و گو بشود و اگر شخص جالینوس هم زنده می بود، بدون شک مرا بدین تألیف می ستود.
الحاوی بزرگترین و مهم ترین کتاب رازی است و برخی از افراد نیز این کتاب را از کتاب قانون ابن سینا مهم تر شمرده اند. این اثر نتیجه تجارب و اعمال او در بیمارستان و مطب در حکم یک دایره المعارف طبی است که رازی در آن جمیع عقاید و نظرهای پزشکان پیشین را بیان کرده و در پی آن نظر و رأی و تجربه های خود را آورده است. رازی در این کتاب ۳۴ حکایت طبی با عنوان امثله من قصص المرضی (نمونه هایی از داستان های بیماران) نقل کرده است که تاریخچه ها می رسانند همه بر روی تجارب شخصی او استوار است.
نخستین فردی از خاورشناسان که متوجه اهمیت قصه های بیماران در الحاوی شد، ادوارد براون بود که در خلال مطالعه نسخه خطی آن نایل آمد و سپس متن عربی نخستین قصه را تصحیح و تحقیق و آن را به انگلیسی ترجمه کرد و تلاش ورزید تا حالت بیماری مطرح شده در آن را تشخیص دهد.
رازی در روش خود برای علاج بیماران از روش بقراط بسیار استفاده می کرد، به طوری که در کتاب الحاوی نظر رازی در باب اهمیت پاسداری از نیروی بیمار مطابق است. رازی برای تأیید نوشته خود از تجربه گواه می آورد و می گوید: نظر من است اما به خوبیِ دلیل ها، هیچ اطمینان نمی کنیم، مگر با نگریستن در پایانه، وام در وخامت، هیچ حکمی قطعی صادر نمی کنیم. مگر در صورتی که با فرو افتادن نیرو همراه باشد و این مطلب را یک اصل و یک رکن بدان.
باید گفت که کتاب های جالینوس تأثیر زیادی در پیدایش رازی پزشک داشته اند، به طوری که او نیز جالینوس‌العرب لقب یافت. با نگاهی گذرا به نسخه های خطی کتاب های رازی، به متن هایی برمی خوریم که رازی آنها را از کتاب های جالینوس نقل کرده و آنها در مجموع افزون تر از همه مطالبی هستند که رازی از کتاب های پزشکان دیگر آورده است. از آنجا که رازی بسیاری از کتاب های جالینوس را بررسی کرده، اگر ببینیم که روش او در درمانگریِ پاره ای از بیماری ها به روش خود جالینوس می ماند چه بسا که شگفت زده نشویم. [۴]
نقد بزرگان پزشکی در آثار رازی
یادداشت های خصوصی رازی پر از متن هایی هستند که او در آنها نظریه های بسیاری از پزشکان را به نقد می کشاند. به طور مثال در متنی از آنها رازی یک نظریه بقراطی موجود را نمی پذیرد اما بدان نظریه احترام می گذارد. البته نه به خاطر این که بقراط صاحب آن نظریه است، بلکه بدان جهت که ارائه دهنده آن، نظریه خود را با یاد کرد حالتی از بیماری تأیید کرده که خودش آن را مشاهده کرده است. رازی در متن دیگری، از پذیرش استنتاج حنین بن اسحاق یک عقیده همگانی را از روی یکبار مشاهده سرباز می زند و می گوید: سزاوار است که در این مورد باز بنگریم و بدین نمونه یگانه تکیه نکنیم.
رازی هیچگاه از اقرار به اشتباهات خود نمی هراسید و از خود بزرگ بینی دوری می گزید. او در دیباچه کتابش می گوید: برای ما سزاوار نیست، از چیزی صرف نظر کنیم که در آن امید سودی داریم، بدان خاطر که گروهی بدان پی نبرده، از آن صرفنظر کرده اند، در حالی که اگر ایشان رایمند و اهل پافشاری و درنگ گری می بودند، بر ایشان بایسته بود که به انکار چیزی نپردازند که بر نادرستیاش برهانی ندارند زیرا حقیقت این است که برهان بر خبر دادنمان که آن چیز چنین و چنان است، هیچ بایسته تر از خبر دادنمان که آن چیز چنین و چنان نیست… [۵]
رازی همواره به ثبت مشاهده ها و تجربه های شخصی خود عادت داشت. او گزارش بیماری هایی را که خود بدان ها گرفتار می شد یا بیماری هایی را که دوستانش بدان ها دچار می شدند، نیز می نوشت، بدین امید که در میان آنها رهنمودی برای درمان دیگران در آینده پیدا کند. در کتاب الحاوی فی الطب، رازی متن های بسیاری از این گزارش ها را آورده است. در مجموعه این گزارش های ثبت شده عشق شدید رازی به حرف ها و دقتش در بررسی مشاهده های گوناگونش و باریک بینی او در تحلیل نتیجه های درمانگری هایی که دنبال کرده است، به چشم می خورند و مطالعه آنها حتی امروزه برای ما نیز بسیار سودمند است.
از جمله گفتار رازی می توان به این سخن اشاره کرد: پزشک در درمان بیماران خود را به خدای بزرگ می‌سپارد و از او شفا و بهبود چشم دارد. او روی توان و کارش حساب نمی‌کند بلکه در همگی کارهایش به خدا اعتماد می‌ورزد. اگر پزشک وارونه این انجام دهد به خود و به توانش در این پیشه و کاردانی‌اش بنگرد، خداوند بهبود و شفا را از او باز خواهد داشت. اگر همه می‌توانستند از استعدادهای خود درست بهره گیرند، دنیا همان بهشت موعود می‌شد که همه می‌خواهند.
رازی شناسان معاصر
عباس اقبال آشتیانی استاد ادیب و مورخ ایران در دوران معاصر، نخستین رازی شناس و نویسنده ای است که هم یکی از نخستین مقالات وی شرح حال محمدبن زکریای رازی در مجله اصول تعلیم و ۱۵ سال بعد گفتار مقام محمدبن زکریای رازی در فلسفه، در مجله مهر به چاپ رسید که همه این ها در مجموعه مقالات اقبال تجدید چاپ شده است. کار مهم استاد اقبال در این خصوص همانا ترجمه کتاب سیرت فلسفی محمدبن زکریای رازی است، همراه با ترجمه مقدمه پاول کراوس فرانسوی بر آن که در تهران طبع و نشر یافت؛ آنگاه در ۱۳۴۳ خورشیدی کمیسیون ملی یونسکو در ایران، همین اثر را به مناسبت هزار و صدمین سال تولد رازی انتشار داد.
محمود نجم آبادی استاد تاریخ پزشکی در ایران و عضو انجمن تاریخ پزشکی آلمان که در رازی شناسی پزشکی در ایران منحصر به فرد است. نخستین اثر وی در این خصوص کتاب شرح حال و مقام طبی محمد بن زکریای رازی و گفتار رازی نابغه بزرگ ایرانی بود.
ذبیح اللّه صفا استاد ممتاز ادبیات فارسی و مورخ علم و ادب ایرانی که درباره فلسفه حکیم رازی به شرح موجز در تاریخ علوم و ادبیات ایرانی و با تفصیل بیشتر و به گونه ای جامع در تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی (دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۳۶، ص ۱۶۵ ۱۷۹) پژوهش کرده است.
احسان طبری دانشمندِ پژوهشگر صاحب نظر و اثر در فلسفه مادی ایران، مقاله ای در شناسایی افکار فلسفی و ماتریالیستی حکیم رازی (مجله فلسفی، نشریه بنیاد فلسفه فرهنگستان اتحاد شوروی، ش ۵، ۱۹۵۸) نوشته است.
حسنعلی شیبانی استاد شیمی صنعتی بر اساس تحقیقات ژولیوس روسکا درباره دانش شیمی رازی، ۲ کتاب مهم کیمیایی المدخل التعلیمی (دانشگاه تهران، ۱۳۴۶) و کتاب الاسرار (دانشگاه تهران، ۱۳۴۹) را ترجمه و تحقیق و با حواشی سودمند طبع و نشر کرده است.
همچنین باید گفت که تنی چند از استادان تاریخ معاصر همچون حسین کریمان، محمد محیط طباطبایی، سیدحسین نصر و مهدی محقق در باب شناسایی زکریای رازی کتاب ها و آثاری را منتشر کرده اند.
پی نوشت:
۱. رشید عزه، ۵۵.
۲. محقق، ۱۱-۱۳
۳. نصر، سیدحسین. علوم زیستی، تاریخ ایران جلد چهارم، پژوهش کمبریج، ترجمه: حسن انوشه، امیرکبیر تهران، ١٣٨٠
۴. اصطخری، ابواسحاق ابراهیم. مسالک و ممالک به کوشش ایرج افشار. تهران، علمی و فرهنگی، ١٣۴٠
۵. تذکره جغرافیای تاریخی ایران، ترجمه: حمزه سردادور. طوس، تهران، ۱۳۵۸