مروری بر دو دهه فعالیت ارزشمند پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی
ردنا (ادیان نیوز)/ دانشنامه گسترده نگاشته‌ای است الفبایی یا ساختار موضوعی که در قلمرو یک دانش خاص یا موضوعی کلان از سوی جمعی از صاحب‌نظران دارای صلاحیت در آن دانش یا حوزه موضوعی، مطابق با شیوه‌نامه‌ای مشخص و با رعایت نصاب علمی و فنّی لازم، تألیف می‌شود، و درصدد ارائه نظاممند و منقح انبوهی از اطلاعات علمی درباره مسائل آن علم یا موضوع است. پژوهشکده دانشنامه‌نگاری پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، در راستای تولید آثار متقن و ماندگار در قلمرو دین پژوهی با رعایت موازین علمی و فنی و با سازمانی متناسب با اقتضائات رسالت خود، عهده دار طراحی و تولید دانشنامه های تخصصی دینی شده است. اهمیت پژوهشکده دانشنامه نگاری و فعالیت خاص آن ما را بر آن داشت تا ضمن مصاحبت با حجت الاسلام ابوالقاسم مقیمی حاجی رییس پژوهشکده مروری بر دو دهه فعالیت ارزشمند این پژوهشکده فعال داشته باشیم.
با سلام. در ابتدا لطفا تاریخچه ای از تاسیس پژوهشکده دانشنامه نگاری دینی پژوهشگاه بفرمائید.
در سال ۱۳۷۹ که از سوی مقام معظم رهبری به عنوان سال امام علی(ع) نامگذاری گردید، مرکز دانشنامه ها در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تاسیس شده و کار خود را در قالب مرکز دانشنامه ها با تدوین دانشنامه امام علی(ع) آغاز کرد که آن دانشنامه در سال ۱۳۸۳ طی ۱۳ جلد به چاپ رسید. در همان قالب طرح نگارش دانشنامه فاطمی(س) و دانشنامه قرآن شناسی پایه ریزی شد و ادامه پیدا کرد تا اینکه در سال ۱۳۸۷ در تعریف جدیدی مرکز دانشنامه های پژوهشگاه در راستای تدوین دانشنامه ها و با هدف رسیدن به مقبولیت علمی و فنی در عرصه دانشنامه نگاری دینی و فرهنگ نامه نویسی تبدیل به پژوهشکده دانشنامه نگاری دینی شد؛ لذا پژوهشکده دانشنامه نگاری دینی از سال ۱۳۸۷ کار خود را با ادامه نگارش دانشنامه های فاطمی(س) و قرآن شناسی و طراحی دانشنامه نبوی(ص) رسماً آغاز نمود.
در سال ۱۳۹۳ پژوهشکده موفق به رونمایی و چاپ دانشنامه فاطمی(س) در ۶ مجلد شد که چند سال بعد به عنوان کتاب سال حوزه نیز انتخاب گردید، همچنین از مجموعه دانشنامه قرآن شناسی بخش اول به عنوان دانشنامه علوم قرآن در سال ۹۵ رونمایی و در ابتدای سال ۹۶ دو جلد به بازار عرضه شده و در حال حاظر هم سایر مجلدات این دانشنامه و دیگر دوره های آن در حال نگارش است که به تفصیل عرض خواهم کرد.
چه گروه های علمی در حال حاضر در پژوهشکده دانشنامه نگاری فعال هستند؟
از سال ۱۳۹۳ به بعد گروه های علمی پژوهشکده پیرو ایجاد تمرکز و رسیدن به خروجی بهتر و سریع تر بر محوریت دانشنامه قرآن شناسی استوار شدند و در مجموعه دانشنامه قرآن شناسی هم چند گروه که کارها پیشرفت بهتری داشت و جلوتر بود و مقالات بیشتری به سرانجام رسیده بود فعالیت ها آنجا متمرکز شد، به تبع آن مسائل مالی و بودجه ای و سرمایه انسانی نیز نقش بسیار مهمی در گرایش به این مساله داشتند. در حال حاضر گروه قرآن و اهل بیت(ع)، قرآن و شیعه، فقه عبادی، حقوق خصوصی، حقوق جزا، اخلاق، تاریخ اسلام و کلام را به عنوان گروه های فعال در اختیار داریم؛ اخیراً نیز گروه های ادیان و فلسفه نیز فعال شده اند. در دانشنامه نبوی(ص) نیز یک گروه به عنوان گروه کلیات در حال فعالیت است.
مقوله آموزش چه جایگاهی در این پژوهشکده دارد؟
با آغاز تبدیل مرکز دانشنامه ها به پژوهشکده دانشنامه نگاری دینی برنامه های آموزشی مختلفی اعم از تئوری و کارگاهی برای مدیران و اعضای شوراهای علمی برگزار شد تا ایشان با فن دانشنامه نویسی بیش از پیش آشنا شده و روزآمد شوند. در ادامه نیز به فراخور موقعیت های مختلف زمانی که نویسنده ها با هر گروه قرارداد می بستند و نگارش مقالات آغاز می شد در چندین نوبت کارگاه های آموزشی برای آنها برگزار می شد. در حال حاضر درگروه هایی که دارای سابقه هستند مدیر و اعضای شورا این مراحل را گذرانده اند اما به فراخور آغاز بخش های جدید بحث آموزش بصورت کارگاهی برای اعضا و نویسندگان طبق درخواست گروه ها برگزار می شود تا افراد بتوانند با فن دانشنامه نگاری بیش از پیش آشنا شوند. از سوی معاونت علمی و فنی پژوهشکده دانشنامه نگاری نیز برای برخی مراکز دیگر که میخواهند به این حوزه ورود پیدا کنند کارگاه هایی برگزار شد؛از جمله دانشنامه کلام موسسه امام صادق(ع)، دانشنامه شهید مطهری بنیاد علمی فکری شهید مطهری(ره) و برخی مراکز دیگر کارگاه های آموزشی ویژه گروه های علمی و نویسندگان مقالات برگزار کرده است.
در حال حاضر چه پروژه ای در پژوهشکده دانشنامه نگاری در حال انجام و یا تکمیل است؟
با توجه به محدودیت های منابع در سال های اخیر که گریبان نهادهای پژوهشی را گرفته پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و باتبع پژوهشکده دانشنامه نگاری نیز از آن مستثنی نبوده است، کار ما روی دانشنامه قرآن شناسی متمرکز شد. دانشنامه قرآن شناسی به عنوان یک کلان پروژه تعریف شده که خود در بردارنده چندین دانشنامه است؛ از جمله دانشنامه قرآنی کلام اسلامی، دانشنامه قرآنی حقوق، اخلاق و … هر یک از این بخش ها در قالب یکی از کلان پروژه های دانشنامه ای در حال فعالیت هستند که بیش از ۱۳۰ جلد از این مجموعه سلسله دانشنامه های قرآن شناسی را به وجود خواهد آورد و هر بخش خود یک دانشنامه را دربر دارد. برای اینک کار بسیار وسیع است کل پروژه را با محوریت دانشنامه علوم قرآن و جلدهای نخستِ هر یک از این بخش ها ادامه خواهیم داد. با این شرایط جلد نخست دانشنامه قرآنی کلام، جلد نخست دانشنامه قرآنی حقوق جزا، اخلاق، تاریخ اسلام، قرآن و شیعه و … در اولویت کاری ما قرار دارند و جلدهای بعدی این دانشنامه ها به ترتیب در پروژه هایی است که برای سنوات آتی در دست اقدام هستند. همچنین فاز نخست دانشنامه نبوی(ص) نیز در قالب سه مجلد در دست اقدام است.
پشتوانه علمی پژوهشکده چیست؟ آیا این پژوهشکده عضو هیات علمی نیز دارد؟
پژوهشکده دانشنامه نگاری دینی از گروه های علمی در قالب مدیر، نویسندگان و شورای علمی تشکیل شده است و عضو هیات علمی به آن معنا ندارد. خب طبیعی است که مدیران از شخصیت هایی هستند که در این عرصه نام آشنا و مقبول آن رشته هستند، اعضای هر گروه نیز همچنین، و نویسندگانی که برخی از آنها از اعضای هیات علمی پژوهشگاه و برخی نیز از نویسندگان بیرونی هستند. لذا با توجه به اینکه پژوهشکده عضو هیات علمی ثابت ندارد بسیاری از نویسندگان با همکاری و تعامل اعضای هیات علمی دیگر نهادهای علمی در قم و تهران و مراکز شناخته شده از سراسر کشور تامین می شوند. سرمایه و پشتوانه علمی گروه های پژوهشکده دانشنامه نگاری همین نویسنده ها و اعضای شوراهای علمی خواهند بود و در راس هر چند گروه یک معاونت علمی وجود دارد که هر معاونت بر فعالیت های جلسات علمی گروه ها و ارزیابی مقالات نظارت مستمر داشته و بر اساس سیاست های ابلاغی بر امور نظارت می کنند تا همه بر اساس سیاست مشترک و هماهنگ حرکت کنند و در راس این مجموعه شورای علمی پژوهشکده از شخصیت های مختلف علمی حوزه علمیه قم که همه اساتید و فضلای مقبول در رشته های فقه، تفسیر، فلسفه، کلام و… هستند که به عنوان سیاست گذار و ناظر کلی حضور دارند و فرق آن با شورای عالی سایر مراکز همسو آن است که شورای عالی دانشنامه قرآن شناسی یا دیگر دانشنامه های پژوهشکده در ارزیابی تمامی مقالات نیز ورود پیدا کرده، به دقت، ظرافت و در نهایت توجه همه مقالات از سوی دبیرخانه شوراهای علمی بررسی می شوند.
این شورا چند وقت یکبار با تشکیل اردوهای سنگین و چند روزه علمی طی جلسات چندین و چند ساعته و طاقت فرسا تمامی مقالات رسیده را مورد نظارت دقیق و ارزیابی قرار می دهد که وقت و انرژی بسیار زیادی به خود اختصاص خواهد داد. گذشته از این، هماهنگی و جمع کردن این اساتید که هر کدام مشغله های علمی و فکری فراوان نیز دارند طی چند روز و چند ساعت کار بسیار مشکلی است که بحمدلله در طول این سالیان به خوبی و با ظرافت خاصی انجام گرفته است. بدیهی است تا هر مقاله روند بررسی و نظارت و اصلاح را طی نکند مجوز نهایی سازی و چاپ را دریافت نخواهد کرد. این مجموعه هایی که عرض شد به عنوان پشتوانه علمی پژوهشکده دانشنامه نگاری دینی هستند متشکل از سرورانی از درون و بیرون پژوهشگاه.
چه راهکارهایی برای دسترس‌پذیرکردن دانشنامه ها با توجه به قیمت بالای تمام شده آن وجود دارد؟
با توجه به گرانی کاغذ، در دسترس قرار گرفتن همگانی فعلا تا حدی محدود شده است؛ که برای رفع این مشکل پژوهشگاه می بایست با انجام سیاست گزاری های خاص دانشنامه را در قالب های جدید عرضه کند که مرسوم ترین آن نیز به صورت نرم افزار مولتی مدیاست، یا اینکه بتوانیم دانشنامه را در برخی نرم فزار های جامع که کاربردی است بیاوریم که مقالات موجود در آن مورد مطالعه افراد و علاقمندان متعدد قرار بگیرد.
یکی دیگر از راه های عرضه این است که بعضی از محتوای مقالات را با مدل و قالب خاص در سایت پژوهشگاه و پژوهشکده بارگذاری کنیم و افراد بیش از هر چیزی -حتی اثر مکتوب و نرم افزار- به سایت مرکز مراجعه کنند و دائماً سایت بازدید کننده دارد و از آن استفاده می کنند و این ها ظرفیت هایی است که می توان در سایت پژوهشکده دانشامه نگاری آن را قرار داد مانند دانشنامه های جهان اسلام و چندین دانشنامه معتبر و مرجع دیگر که مقالات آنها از سایت خودشان قابل دانلود است.
روش دیگری که در گسترش تاثیر گذاری مهم است ارائه آن مجموعه در قالب های مختلف است چون دانشنامه های پژوهشگاه دانشنامه های تخصصی و به عبارتی مقالات مبسوط است، می توان دوباره بر اساس آن مجموعه دوباره یک فرهنگ نامه منتشر کرد که آن دانشنامه را در قالب یک فرهنگ نامه یا در قالب های دیگر اما به صورت مختصر منتشر می کند؛ امروزه تجریه ثابت کرده که مجموعه هایی که مقالات مختصر دارند بیشتر از دانشنامه های مبسوط مورد استفاده و مراجعه قرار می گیرند و در نتیجه حوزه اثر گذاری گسترده تر خواهد شد که این یکی از راه هایی است که برای دانشنامه فاطمی(س) قرار است انجام دهیم. بر همین اساس یک کتاب تولید شده و در دست چاپ می باشد و از سوی دیگر یک فرهنگ نامه توسط پژوهشگاه منتشر شده است.
از راه های دیگر عرضه به این صورت است که نسخه مخصوص محققین تولید کنیم که دربردارنده بعضی از مستندات و احادیث آن حضرت است که محققان برای استفاده بیشتر از تحقیق و ارائه هایی که در قالب سخنرانی نیاز به متن احادیث دارند تولید شود که من این خبر را می دهم که سه جلد نخست دانشنامه به این صورت انشالله تولید خواهد شد و در حال تنظیم های نهایی هستیم که این هم یک قالب خواهد بود که منتشر خواهد شد.
به نظر شما تأثیر گذاری یک دانشنامه بعد از اتمام به چه معیارهایی بستگی دارد؟
بدیهی است که دانشنامه یک کلان پروژه است و گسترده نگاشته ای است که افراد متعدد و طی زمان طولانی به صورت مشترک، در یک همکاری گروهی به ثمر می نشیند یکی از نکاتی که موجب مقبولیت و مرجعیت دانشنامه می شود همین اساس و رکن هر دانشنامه است چراکه دانشنامه در مرتبه کتب مرجع قرار می گیرد و اگر نتواند در حوزه تخصصی و رشته خود مرجعیت علمی پیدا کند هدف اصلی از نگارش آن واصل نشده است.
برای رسیدن به مرجعیت علمی یک دانشنامه مهمترین عامل همین جمعی و گروهی بودن کار است یعنی در تولید یک اثر ذخیره علمی افراد متعدد را به اشتراک گذاشتیم. نویسنده، ارزیاب ها، مدیران، شورای گروه و دانشنامه، ویراستاران علمی به کمک هم می آیند و یک اثر را تولید می کنند و طبیعی است این اثر بسیار متفاوت، دقیق، مستند و همراه با تدبر گسترده است.
این خود یکی از راه های مرجع شدن دانشنامه هاست و این فرایند اگر به دقت انجام شود و یک مقاله در حوزه تخصصی خود مستند تولید شود طبیعی است که همواره به عنوان مقاله مرجع مورد مطالعه اساتید و دانش پژوهان مرتبط با این رشته قرار خواهد گرفت، پس یکی از راهکارها این است که ما بتوانیم فرآیند تولید دانشنامه را با دقت انجام داده و در این راه تساهلی انجام ندهیم تا مقالات به مرجعیت علمی لازم برسد.
برای اثرگزاری بیشتر آثار در بین مخاطبان چه تدبیری اندیشیده‌اید؟
تنوع برونداد یک محصول یکی از راه های اثر گذاری است که برخی مراکز دانشنامه نگاری برای تحقق آن تصمیم به چاپ کتاب می کنند تا مجموعه مقالاتی با تغییر قالب به صورت کتاب های تک نگاره منتشر شود و افراد براحتی بتوانند از آن استفاده کنند، این راهی ست که دانشنامه در بسیاری از مقالات به صورت کتب با کمی تغییر و به اصطلاح افزایش مطلب به انجام می رسد؛ البته این کار در پژوهشگاه انجام شده و سه جلد آخر دانشنامه فاطمی(س) که مربوط به مباحث حقوق و مسائل اجتماعی زن مسلمان می باشد را در قالب چندین کتاب تهیه شده که در سازمان انتشارات پژوهشگاه در صف چاپ هست.
یکی دیگر از راه های ارائه دانشنامه ها آن است که بتوانیم نشست های نقد با حضور مولفان برخی مقالات برگذار کنیم زیرا بعضی از مقالات این ظرفیت را دارند تا در قالب نشست های ترویجی و حتی نشست های نوآوری برگزار شوند و به نظر این یکی از راه هایی است برای درگیر کردن ذهن افراد به سمت و سوی دانشنامه و نتیجتاً به افزایش تاثیر گذاری دانشنامه ها می انجامد.
یکی دیگر از روش های افزایش اثرگذاری این مجموعه های ارزشمند، برگزاری برنامه های رسانه ای با محوریت دانشنامه است که در چندین نوبت با همکاری رادیو معارف و شبکه جهانی الکوثر انجام شده و برنامه هایی به صورت صوتی و تصویری ساخته شد است. در رادیو معارف ۳۳ برنامه با عنوان بانوی نور با محوریت دانشنامه فاطمی(س) با دعوت از نویسندگان مقالات روی آنتن رفت که در مناسبت های مختلف آن برنامه پخش شد و همواره در همه برنامه ها بر محوریت دانشنامه تاکید شد که بر همین اساس خود نوعی معرفی و گسترش قلمرو نفوذ و تأثیر گذاری دانشنامه فاطمی بوده است.
یکی از معضلاتی که همواره پیش روی دانشنامه نگاران وجود دارد هزینه بالای آن هست. در این خصوص لطفا توضیح دهید.
در خصوص حسابرسی پژوهشکده دانشنامه نگاری و طبق اسنادی که طی جلسات مختلف با حضور نماینده محترم نهاد ریاست جمهوری برگزار شد حدود ۵۰۰ میلیون تومان تا انتها برای نگارش دانشنامه ها هزینه شده است. یک نکته ای روشن است و آن اینکه دانشنامه به لحاظ گستره موضوعی که باید تحقیق شود منابع متعددی می طلبد و مولف باید همه این منابع را برسی کند؛ برخی از این منابع جنبه بین المللی دارند. پژوهشگاه مستقیما ناظر به نقد دانشنامه های بین المللی است اگر به دو جلد نخست دانشنامه فاطمی نگاه کنیم منابع متعدد بین المللی بسیاری وجود دارد و طبیعی است کتابی که با این تعداد منابع اصیل و با این تعداد از ارزیابی ها و رسیدگی گروه و شورای علمی به سر منزل مقصود رسیده هزینه های خاص و زمان خاص خودش را می طلبد.
اما در عین حال چون حجم زیادی از نگارش‌های این پژوهشکده در قالب پروژه ای صورت می گیرد لذا هزینه های آن با هزینه های کتبی که اعضای محترم هیات علمی در قم انجام می دهند برابری نمی کند. لذا هزینه های گزاف چند میلیاردی که شایع شده بود از پایه بی اساس بود و واقعیت نداشت. البته کار دانشنامه نگاری به لحاظ تولید اثر یک فرد، طبیعتا هزینه های مضاعف دارد و البته ماندگاری مضاعفی نیز خواهد داشت.
بسیاری از کتاب هایی که افراد می نویسند به سرعت دچار بحث زمان می شوند و اثر در طی زمان و دهه‌های بعدی نفی خواهد شد یا اینکه سطح اطلاعات در آن علم بالاتر رفته یا جامعیت نگارش او در زمان خودش نسبت به تراث گذشته محدود بوده ولی برخلاف آن، کار دانشنامه که با دقت چندین نفر، و رصد چند صد منبع معتبرو همکاری چندین نفر فراخور هزینه ماندگاری دارد و سالیان سال هنوز هم دایره المعارف هایی که نگاشته اند مورد مراجعه افراد قرار می گیرد لذا اثرگذاری مناسب آن، هزینه های جانبی را هم توجیه‌پذیر می کند.
وجود چندین دانشنامه در اقصی نقاط جهان در حال نگارش و چندین دانشنامه در حال نگارش در داخل کشور گواهی بر این مدعاست. و این امری است که امروزه مرسوم است و افراد با مدل دانشنامه و قالب دانشنامه که قالبی بین المللی است حرفهایشان را به متخصصین جهانی عرضه می کنند چرا که قالبی شده با یک فرمت و یک شکل و زبانی که حدودا مشترکات بسیاری دارد که چنانچه شیوه های استاندارد رعایت شود و این استاندارد در تمامی نقاط صورت پذیرد لذا ارتباط برقرار خواهد شد و قابل استفاده و بهره برداری خواهد بود.
آینده پژوهشکده دانشنامه نگاری دینی را چطور ترسیم می کنید؟ آیا با اتمام این پروژه‌ها پژوهشکده نیز تعطیل خواهد شد یا اینکه پروژه‌های جدید در دستور کار است؟
با تاسیس پژوهشکده دانشنامه نگاری چند طرح از روز اول روی میز بود. طرح دانشنامه های قرآن شناسی، نبوی، فلسفه دین. حال بعد از گذشت یک دهه فعلا توانست بخشی از این پروژه را به سامان برساند چرا که گستردگی آن و به خصوص سلسله دانشنامه های قرآن شناسی که حدود ۴۰ جلد خواهد شد بسیار زمان بر است؛ دانشنامه نبوی(ص) که فعلا یک گروه فعال دارد و دیگر گروه‌ها فعالیتی ندارند و پس از به جریان افتادن دیگر گروه‌های آن، حدود یک دهه زمان خواهد برد. دانشنامه فلسفه دین هم که اصلا آغاز نشده است. لذا همین مجموعه دانشنامه های قرآن شناسی و نبوی ۲ تا ۳ دهه آینده با توجه به بودجه فعلی روند آنها به طول خواهد انجامید. حال طرح‌های دیگری نیز که همواره در حال جریان است و شاید در قالب همکاری ها نیز بررسی و آغاز شود که در جای خودش محفوظ است.