مقایسه نقش موعودباوری در پیدایش دو فرقه مورمونیسم و شیخیه

ردنا (ادیان نیوز) – برداشت نادرست از آموزه ظهور یا بازگشت منجی موعود، نظر به جایگاه و اهمیت این آموزه در ادیان ابراهیمی، از جنبه های مختلف در طول تاریخ، نقش مهمی در پیدایش فرقه های متعددی در این ادیان داشته است. در اسلام، فرقه شیخیه و در مسیحیت فرقه مورمون ها از این دسته اند. در اسلام، پیروان شیخ احمد احسایی با ادعای کشف و شهود و طرح نظریه رکن رابع به عنوان نایب خاص امام عصر (عج الله تعالی فرجه الشریف)، موجب جدایی فرقه شیخیه از بدنه اصلی تشیع شدند. در مسیحیت نیز جوزف اسمیت با ادعایی مشابه، یعنی ادعای تجربه مکاشفه و نیز دریافت مأموریتی اصلاح گرایانه، به منظور مقدمه چینی برای بازگشت عیسی مسیح، مورمونیسم را پایه گذاری کرد. نکته قابل توجه در خصوص این دو فرقه، شباهت نحوه پیدایش این دو فرقه است که در این مقاله بررسی خواهد شد.
کلیدواژه ها:

شیخیه، مورمون ها، موعودباوری، شیخ احمد احسابی، جوزف اسمیت

موعود باوری، از جنبه الاهیاتی، جایگاه بسیار مهمی در ادیان آسمانی دارد. علاوه بر آن، موضوعات مرتبط با آخرت شناسی یکی از موضوعات مهم و حیاتی در ادیان ابراهیمی است. اساساً می توان گفت، پس از خداشناسی، موعود باوری بیشترین سهم را در اختلافات فرقه ای و دینی داشته است. این مسئله در طول تاریخ همواره یکی از مسائل مورد بحث بوده و نه تنها در گذر تاریخ از پویایی آن کاسته نشده، بلکه هر چه تاریخ رو به جلو حرکت کرده و به دوران معاصر نزدیک تر شده، این اعتقاد زنده تر شده و نقش اساسی تری را در اعتقادات مردم به دست آورده است. مطالعات صورت گرفته در این خصوص مؤید این ایده است که تفسیر نادرست از اعتقاد به منجی باوری زمینه ساز پیدایش فرقه های متعددی در این دو دین شده است. زیرا در دو قرن اخیر، با پر رنگ شدن مسئله آخرالزمان، ظهور و آمدن منجی، هم در اسلام و هم در مسیحیت، فرقه هایی بر اساس این اعتقاد و با تفسیر خاصی که از موعود باوری و آمدن منجی داشتند سر برآورده اند. در این فرقه ها، شخصی با خصوصیات خاص، ادعایی مرتبط با ظهور منجی داشته است. با جمع شدن افرادی به عنوان پیروان بر گرد مدعیان، و نیز تدوین برخی عقاید خاص، این فرقه ها به وجود آمده اند. برای مثال، در مسیحیت، موعود باوری در پیدایش فرقه مورمون ها نقش مهمی داشته است. در اسلام هم تفسیر نادرست از اعتقاد به ظهور منجی، نقش اساسی در ایجاد برخی فرقه ها، از جمله شیخیه، داشته است.

بررسی عامل طرح ادعای مکاشفه و تأثیر آن در پیدایش فرقه

برخی افراد در درون یک دین مدعی ارتباط با غیب، دریافت الهام و نیز تجربه مکاشفه می شوند و در عین حال بعضاً مدعی ارتباط با شخص منجی نیز بوده و یا اینکه محتوای مکاشفه خود را دریافت مسئولیتی خاص در قبال ظهور منجی می دانند. در اسلام فرقه شیخیه و در مسیحیت فرقه مورمونیسم به همین ترتیب به وجود آمده اند.

تأثیر ادعای مکاشفه در ایجاد فرقه شیخیه

مکتبی را که شیخ احمد احسایی بنیان نهاد شیخیه می گویند. این عنوان را به سبب مؤسس آن، یعنی شیخ احمد احسابی، به این مکتب داده اند ( کربن، ۱۳۴۶: ۳ ). وی فرزند زین العابدین و از اهالی منطقه احسا است که در ۱۱۶۶ به دنیا آمد. او پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی در ۱۱۸۶، یعنی در بیست سالگی، برای ادامه تحصیل به عتبات عالیات مهاجرت کرد. شیخ احمد پس از شرکت در درس علمای بزرگی همچون آقا باقر وحید بهبهانی، آقا سید مهدی بحرالعلوم، میر سید علی طباطبایی و پس از ارائه شرحی بر کتاب تبصره علامه حلی، از جانب برخی علما، از جمله آقا سید مهدی بحرالعلوم، صاحب ریاض، به درجه اجتهاد ( در روایت و درایت ) نائل شد ( همان: ۴ ).
به طور حتم، عوامل متعددی در جدایی شیخیه از تشیع و موجودیت آنها به عنوان فرقه ای مستقل در کنار تشیع خالص دوازده امامی دخیل بوده، اما در حقیقت عقاید خاص شیخ احمد احسایی و پس از وی سید کاظم رشتی باعث شد مکتب شیخیه از دل تشیع سر برآورده، چهره ای متفاوت با اصل اصیل خود، یعنی تشیع ناب، بیابد. این دو خصوصاً در زمینه معاد، معراج و غیبت امام زمان (علیه السّلام) عقایدی داشتند که با اصول مسلم شیعه در تضاد بود و سرانجام علمای شیعه حکم به کفر آنها دادند. اساس اعتقادات شیخیه، که مبتنی بر آرا و نظرات شیخ احمد احسایی و سید کاظم رشتی است، بر امتزاج تعبیرات فلسفی قدیم متأثر از آثار سهروردی با اخبار خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) استوار است ( سعادتی فر، ۱۳۸۷: ۵۹ ).

شیخ احمد احسایی، پیشوای شیخیه مسلک اخباری داشت. وی در مقابل اصولیونی که از عقل استفاده می کردند، مدعی ارتباط مستقیم با امام معصوم شد و ادعا کرد که از طریق مکاشفه، خواب و الهام، مجهولات خود را از امام معصوم پاسخ می گیرد و لذا نیازی به طریق معمول علما در پاسخ به پرسش ها و نیز استفاده از عقل ندارد ( زاهد زاهدانی، ۱۳۸۰: ۸۷ ). نمونه ای از خواب های ادعایی احسایی بدین شرح است: وی نقل می کند که در عالم خواب جوانی را دید که کتابی در دست دارد و از دو آیه قرآن کریم (۳) تفسیر و تأویل مفصلی ارائه می دهد که به تعبیر وی منبع و متضمن تعلیمات عالیه حکمتی است. احسایی مجدداً در عالم رؤیا می بیند که به مسجدی وارد می شود که ذوات مقدسه معصومین در آنجا حضور دارند. او خودش را در مقابل امام حسن (علیه السّلام)، امام سجاد (علیه السّلام) و امام باقر (علیه السّلام) می بیند و بدین سان سلسله خواب های شیخ احسایی، که منبع کشف و الهام و علم وی به شمار می آیند، آغاز می شوند ( کربن، ۱۳۴۶: ۲۰ ). نقل می شود که او در رؤیا از امام حسن (علیه السّلام) درخواست می کند که دعایی، قطعه ای و یا وردی را به او تعلیم دهد تا هر وقت آن را بخواند به حضور ایشان شرف یاب شود و پس از آن بود که وی دائماً به حضور امام معصوم می رسید و پرسش ها و مجهولات خود را از امام پاسخ می طلبید. خود وی می گوید چیزهایی آن زمان به رویم باز و برایم کشف می شد که نمی دانم چطور شرح دهم و سرچشمه تمام اینها همان مطابق ساختن وجود باطنم با مفهوم معنوی قطعه ای بود که امام حسن (علیه السّلام) به من تعلیم داده بود ( همان: ۳۱ ).
احسایی فوق العاده بر این مطلب تأکید می کرد که علم وی برگرفته از سرچشمه معصومان بوده و او مستقیاً از آن ذوات نورانی کسب علم کرده است. با تأکید بر این امر می گفت « مسئله ای نبود که در بیداری مرا متوقف سازد، جز اینکه توضیح آن را در خواب ببینم ». ادعای وی به این درجه رسیده بود که می گفت: « هر بار که در بیداری متوجه ائمه اطهار (علیهم السّلام) می شدم یکی از ایشان را می دیدم ». وی نتیجه دیدار با امامان معصوم (علیه السّلام) را چنین بیان می کند که پس از دیدار، مسئله به استناد کلیه علل و شواهدش برایم واضح و ظاهر می گشت، به حدی که اگر تمام مردم با هم علیه من متحد شده بودند، احدی ممکنش نبود در من شک وارد کند، زیرا من دیده بودم ( همان: ۲۲ ).

اما جانشینان شیخ احسابی ( خصوصاً سید کاظم رشتی ) و پیروان وی با دفاع از مراد خویش، همواره در نوشته های خود به تعریف و تمجید از وی پرداختند. سید کاظم رشتی، که گوی سبقت را در توصیف استاد خود از دیگران ربوده است، درباره وی می نویسد:
( شیخ )، وحید عصر و یگانه دهر بود، اخذ کرده بود علوم را از معدنش، و برداشته است از سرچشمه اش که از ائمه طاهرین (علیهم السّلام) است و این علوم در خواب های صادق و نوم های صالح از ائمه به شیخ می رسید، پس اولاً جناب امام حسن (علیه السّلام) را در خواب دید و از طریق حضرت مؤید و توجه شده، فیوضات کامله شامل حالشان گشت ( سید کاظم رشتی، دلیل المتحیرین، به نقل از: نجفی، ۱۳۵۷: ۱۴۰ ).
سید کاظم رشتی نیز برای توجیه صحت آرا و نظرات استاد و مراد خویش می گوید که استادش در عالم رؤیا به خدمت حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) رسیده، آن حضرت، از آب دهان مبارکش به او چشانیده و از ایشان هرگونه علومی را اخذ کرده است و بر طریقه ائمه هدی (علیه السّلام) و سخنان ایشان رفتار می کرده است ( سید کاظم رشتی، دلیل المتحیرین، ص ۱۰، به نقل از: الکاظمی قزوینی، ۱۳۴۲: ۲۸۷ ).

رکن رابع، اصل چهارم شیخیه

یکی از مسائلی که سران شیخیه در ارتباط با غیبت امام زمان (علیه السّلام) تأسیس کردند و دیگران آن را بدعت نامیدند، مسئله « رکن رابع » است. اگر چه لفظ رکن رابع را سید کاظم رشتی ابداع و استفاده کرده، اما شیخ احسایی، به طور ضمنی به این مسئله اشاره کرده است. مؤید این مطلب، انتخاب سید کاظم رشتی به عنوان جانشین خود است. امری که مورد پذیرش همه شاگردان احسایی واقع شد، حال آنکه این امر هرگز مرسوم نبوده و علمای شیعه آن را نمی پذیرفتند. این رویداد نشان از این دارد که شیخ احسایی به طور ضمنی به سئله رکن رابع معتقد بوده است. پس از وی، سید کاظم رشتی، که به دیدگاه شیخیه، تفاسیر، تعابیر و تأویل های وی مکمل عقاید شیخ احسایی به شمار می رود، نیز به پروراندن این موضوع پرداخته است. عقیده شیعه دوازده امامی در خصوص غیبت امام عصر (علیه السّلام) و نحوه ارتباط متقابل مردم و آن حضرت کاملاً مشخص است. شیعه معتقد است پنج سال پس از تولد حضرت مهدی (علیه السّلام) در ۲۶۰ ه. ق. غیبت صغرای ایشان آغاز شد و تا ۳۲۹ ه. ق. یعنی در حدود ۶۹ سال، ادامه یافت. در مدت پنج سال آغاز زندگی آن حضرت، به دفعات و در مواقع مختلف، حضرت امام حسن عسگری (علیه السّلام) فرزند خود را به برخی پیروان خاص خود نشان می دادند و آنان را از حضور و تولد امام بعد از خود مطلع می کردند ( قمی، ۱۳۷۹: ۱۱۱۴- ۱۱۱۸ ) تا اینکه پس از شهادت امام عسکری (علیه السّلام) آن حضرت از نظرها غایب شدند. در طول غیبت صغری، امام زمان (علیه السّلام) از طریق افراد مشخصی که به آنها « نواب خاص » گفته می شد با مردم در ارتباط بودند و شیعیان می توانستند به واسطه آنها مسائل و مشکلات خود را به اطلاع امام برسانند و پاسخ امام را دریافت کنند و در پاره ای مواقع از این طریق به دیدار آن حضرت نائل شوند ( پیشوایی، ۱۳۸۱: ۶۷۳ ). البته شیعیان چندان هم با موضوع غیبت امام خود و ارتباط با نواب و نمایندگان امام ناآشنا نبودند. زیرا پیش تر امام هادی (علیه السّلام) و امام عسکری (علیه السّلام) برای آنکه مردم را با موضوع غیبت آشنا کرده و آنها را آماده غیبت امام زمان (علیه السّلام) کنند، کمتر با مردم در ارتباط بودند و بیشتر می کوشیدند از طریق نواب و نمایندگان خود و به عبارتی غیر مستقیم با شیعیان در ارتباط باشند. علاوه بر آن، موضوع غیبت امام عصر (علیه السّلام) در کلام معصومان پیش آمده بود و شیعیان از آن آگاهی داشتند برای مثال، مفضل بن عمر از امام صادق (علیه السّلام) نقل می کند که حضرت فرمودند:
برای صاحب این امر دو غیبت است. یکی از آن دو آن قدر طول می کشد که برخی گویند مرد، و برخی گویند کشته شد و برخی گویند رفت. پس جز اندکی از اصحابش بر امر او باقی نمی مانند ( طوسی، ۱۴۱۷: ۱۶۱ ).
نواب خاصی که واسطه ارتباط امام دوازدهم شیعیان با مردم بودند به ترتیب عبارت اند از: ابو عمرو عثمان بن سعید عمری، ابوجعفر محمد بن عثمان بن سعید عمری، ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی و ابوالحسن علی بن محمد سمری ( همان: ۳۵۳ ). این چهار نفر از اصحاب و یاران با وفای امامان پیشین و از علمای بزرگ و زاهد شیعه بودند. در مدت قریب به هفت دهه غیبت صغرای امام زمان (علیه السّلام)، این افراد یکی پس از دیگری عهده دار نیابت امام در میان مردم و امین آن حضرت در میان آنان بودند؛ تا اینکه در ۳۲۹ ه. ق. و چند روز پیش از فوت علی بن محمد سمری، توقیعی از جانب امام عصر (علیه السّلام) به وی صادر شد که در آن خبر از فوت وی در چند روز ( شش روز ) دیگر داده بودند و از وی خواسته بودند کسی را به جانشینی خود انتخاب نکند. زیرا دوران غیبت کامل فرا رسیده است. در بخشی از این نامه، امام (علیه السّلام) می نویسد:
افرادی نزد شیعیان من مدعی مشاهده من خواهند شد؛ آگاه باشید که هر کس پیش از خروج سفیانی و صیحه آسمانی چنین ادعایی بکند، دروغگو و افترا زننده است. ( همان: ۲۴۲ ).

علی محمد سمری نیز، پس از توقیع امام، در پاسخ به کسانی که می پرسیدند نایب بعد از تو کیست پاسخ می داد: اجازه ندارم کسی را معرفی کنم. اما درباره وظایف شیعیان در دوران غیبت کبری، مبنی بر اینکه مرجع رجوع آنها چه کسی می تواند باشد و آنها به چه کسی باید رجوع کنند، هم معصومان پیشین و هم خود حضرت حجت (علیه السّلام) به صراحت اظهار نظر فرموده اند. امام صادق (علیه السّلام) در پاسخ به پرسش عمر بن حنظله، مبنی بر اینکه شیعیان در صورت اختلاف در فروعاتی مانند قرض یا ارث به چه کسی رجوع کنند، می فرمایند:
ینظران من کان منکم ممن روی حدیثنا و نظر فی حلالنا و حرامنا و عرف احکامنا فارضوا به حکما فانی قد جعلته علیکم حاکما؛ نگاه کنند ببینند چه کسی از شما حدیث ما را روایت نمود و در حلال و حرام ما نظر افکنده و احکام ما را شناخته است، پس او را به عنوان حاکم بپذیرند، همانا من او را بر شما حاکم قرار دادم ( کلینی، ۱۳۸۱: ۱/ ۶۷ ).
اگر چه پرسش عمر بن حنظله در ارتباط با بخشی از فروعات فقهی بوده است اما امام صادق (علیه السّلام) در پاسخ، معیاری عام و کلی را برای زمان غیبت طرح کردند که همان رجوع به علمای شیعه است. شخص امام زمان (علیه السّلام) نیز در پاسخ به پرسش اسحاق بن یعقوب مبنی بر اینکه در پیشامدها در عصر غیبت به چه کسی مراجعه کنم، چنین فرمودند:
و اما الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواه حدیثنا؛ فانهم حجتی علیکم و انا حجه الله علیهم؛ در حوادثی که رخ می دهد به راویان حدیث ما مراجعه کنید. آنها حجت من بر شما و من حجت خدا بر ایشان هستم ( طبرسی، ۱۴۰۷ : ۲/ ۱۶۳؛ حر عاملی، ۱۴۰۳: ۲۷/ ۱۴۰ ).
برخلاف تشیع دوازده امامی که پنج اصل توحید، نبوت، معاد، عدل و امامت را به عنوان اصول دین پذیرفته و معتقدند، برخی از شیخیه چهار اصل را اصول دین دانسته اند که عبارت اند از: توحید، معرفت پیامبر (نبوت)، معرفت امام ( امامت ) و معرفت شیعه کامل ( کربن، ۱۳۴۶: ۸۸ ). البته رکن رابع همان رکن چهارم شیخیه، یعنی معرفت شیعه کامل، است ( همان: ۹۰ ). رکن رابع به عنوان اصل چهارم از اصول شیخیه، ارتباط مستقیمی با مسئله نیابت امام عصر (علیه السّلام) دارد. همان طور که توضیح داده شد، برخلاف عقیده شیعه که معتقد است با آغاز غیبت کبرای حضرت حجت (علیه السّلام)، باب نیابت خاصه آن حضرت نیز بسته شد و از آن زمان تاکنون فقهای جامع الشرایط نواب عام امام موعود محسوب می شوند، شیخیه معتقد است علی رغم وجود فقهای جامع الشرایط، به وجود نایبی خاص برای امام منتظر احتیاج است. آنها معتقدند به سبب غیبت امام زمان (علیه السّلام) و عدم حضور ایشان در میان مردم، باید از میان مؤمنان شخصی وجود داشته باشد که بدون واسطه با امام (علیه السّلام) در ارتباط بوده، واسطه فیض میان امام و امت باشد. آنها چنین کسی را شیعه کامل یا همان رکن رابع می دانند. از نظر عامه شیخیه، شیخ احسایی و سید رشتی مصداق چنین شخصی بودند ( کرمانی، ۱۳۵۵: ۴/ ۶۴ )

نویسنده کتاب الشیخیه نشأتها و تطورها با تکرار مطلب فوق می نویسد:
به شیخیه منتسب است که می گویند باید در هر زمانی شخص ظاهری غیر از امام زمان (علیه السّلام) وجود داشته باشد که عالِم به همه احتیاجات مردم بوده و واسطه بین امام و مردم باشد و بر همه اهل علم واجب است که مردم را به او دعوت کنند و غیر از او کسی شایستگی تصدی امور عامه را ندارد. آنها او را ناطق، نایب خاص و رکن رابع نامیده اند ( آل طالقانی، ۱۴۲۰: ۳۰۶ )

کریم خان کرمانی نیز در کتاب رجوم الشیاطین ضرورت وجود نایب خاص و یا همان رکن رابع را چنین به تصویر می کشد: در هر عصری، بالغ و کاملی که به حقیقت معرفت عارف بوده و به حقیقت عبادت بندگی نماید، باید وجود داشته باشد تا خلقت لغو نباشد و از فضل او عیش سایر خلق برقرار بماند. زیرا اگر غرض وجود او نبود، حکم برای سایر خلق قبضه ای نمی گرفت ( نجفی، ۱۳۵۷: ۱۰۰، به نقل از : کرمانی، ۱۳۹۲: ۷۴ ).

علاوه بر ادعایی که محمد کریم خان کرمانی داشت، سرکار آقا ابوالقاسم خان ابراهیمی نیز معتقد است امام بی نایب نمی شود و خانه بدون باب معنا ندارد؛ بلکه می گوییم امام بی مأموم نمی شود. اگر چنین اشخاصی (یعنی باب و نایب ) در ملک نباشند معلوم است که وجود امام خاصیتی نبخشیده است، پس نعوذ بالله وجود امام لغو است و این محال است که امام باشد اما مظهر و نماینده نداشته باشد. محال است زمین از وجود آنها ( نایبان امام ) خالی شود ( ابراهیمی، بی تا: ۱۱۷ ). در دید سران شیخیه وجود رکن رابع آن چنان ضروری است که در صورت فقدان آن فلسفه خلقت لغو و بیهوده بوده، وجود اما بی خاصیت و بی تأثیر می شود. البته باید یادآور شد که شیخیه زعامت و نیابت عام فقهای جامع الشرایط شیعه را رد نمی کند، اما معتقد است ورای همه فقهای جامع الشرایط و نواب عام، یک شخص واحد و یک شیعه کامل باید انحصاراً سمت نیابت خاص امام را در دنیا داشته باشد و این شخص همان رکن رابع است. از دید آنها پیشوای شیخیه، یعنی شیخ احمد احسابی، همان رکن رابع بوده است ( مدرسی چهاردهی، ۱۳۴۵: ۷۵ ).

نباید فراموش کرد که در مسلک شیخیه، نایب خاص و رکن رابع به یک معنا بوده و یک مصداق دارند. ابراهیمی می نویسد که شخص مذکور، یعنی همان رکن رابع، نایب خاص امام (علیه السّلام)، ناطق واحد و باب ایشان است و از ایشان نیابت مطلقه دارد. همان طور که شعله چراغ از آتش غیبی نیابت دارد ( ابراهیمی، بی تا: ۱۲۹ ). سید کاظم رشتی هم حکم رکن رابع را همان حکم نایبان و ابواب مخصوص حجت (علیه السّلام) دانسته و می نویسد:
پس حکم این باب ها، حکم ابواب مخصوص است که در موردشان نص وارد شده است در تمام وجوه و مخالفت ایشان، مخالف آنها است. مخالفین ایشان در غیبت کبری، مانند مخالفین نواب اربعه در غیبت صغری است ( رشتی، بی تا، ۳۱۷ )

کرمانی نیز در کتاب رساله در جواب چند نفر اهل همدان می نویسد:
چنین شخصی ( یعنی همان رکن رابع ) نایب خاص امام است و بر همه کس تسلیم امر او فرض است. اگر ا و را ببیند و بشناسد، هر کس از او تخلف ورزد کافر است. مثل سایر کفار و این نایب خاص مسلماً یک نفر است ( نجفی، ۱۳۵۷: ۱۰۶ )

اعتقاد به وجود رکن رابع در کنار ادعای دریافت مکاشفه از سوی شیخ احسایی، زمینه ساز پیدایش فرقه شیخیه و نقطه فارق این تفکر با تشیع اصیل است. نکته قابل توجه این است که برخی از سران شیخیه در پاره ای موارد به صراحت بر این امر تأکید می کنند که یکی از مقاصدشان و نیز مقاصد پیشینیان آنها اثبات رکن رابع بوده است. از آن جمله است برخی از عبارات سرکار آقا ابراهیمی در کتاب فهرست که می گوید:
مطلب مشایخ ما اعلی الله مقامهم این بوده که ثابت نمایند. در میان بزرگان شیعه در هر زمانی، یک همچو فرد کاملی هست که فوق همه آنها است و اول کسی است که فرمان امام به او می رسد ( ابراهیمی، بی تا: ۱۲۷ )

خلاصه مطلبشان اثبات وجود چنین کسی است که در هر زمان، و فرموده اند برای حضرت امام زمان (علیه السّلام) یک همچو نوکر مقربی ( وجود دارد ) که تمام امر و اراده و قدرت خود را در جمیع آنچه که خداوند محول به او فرموده به وسیله آن نوکر اجرا می فرمایند ( همان: ۱۲۸ ).

این عبارت کوتاه به خوبی بیانگر جهد و کوشش مشایخ شیخیه در ایجاد، بسط و گسترش عقیده به وجود نایب خاص برای امام موعود و بدعت رکن رابع است. می توان مدعی شد که اگر جانشینان احسایی حاضر می شدند تمام آرا و نظرات او را پس از مرگش انکار کنند، هرگز حاضر نبودند دست از اعتقاد به رکن رابع بردارند. حتی از دید یک خواننده خالی الذهن و بی طرف نیز می توان نتیجه گرفت که رکن رابع و اعتقاد به آن ( که پیش شرط آن اعتقاد به تداوم سلسله نواب خاص برای امام زمان (علیه السّلام) است ) از ارکان قوام مکتب شیخیه و به نوعی سنگ زیربنای آن محسوب می شود. شاید به همین دلیل است که مشایخ شیخیه و جانشینان احسایی بالاترین صفات را برای او در نظر گرفته اند و در برخی موارد مقام او را فوق خلق و پایین تر از معصومان قرار داده اند ( همان: ۸۵ ).

ادعای دریافت کشف و شهود و نقش آن در پیدایش فرقه مورمونیسم

همانند فرقه شیخیه در اسلام، تولد این فرقه با ادعای مکاشفه و نقل داستان عجیب آن از جانب جوزف اسمیت، رهبر و مؤسس این فرقه صورت پذیرفت. اسمیت مدعی است که از طریق مکاشفه فرشته ای او را به الواحی طلایی رهنمون شد که وی با ترجمه این دو لوح، کتاب مورمون را نگاشت. فرشته ای که مورمونی نام داشت بر اسمیت ظاهر شد و او را به نام خوانده و به کتابی مدفون راهنمایی کرد و از وی خواست تا آن را به کمک دو لوح به نام یوریم و تومیم ترجمه کند. این کتاب سرگذشت اقوام از بین رفته از بنی اسراییل است که به سرزمین آمریکا وارد شدند.
برخی از نزدیکان جوزف اسمیت شهادت داده اند که الواح را دیده اند. پیش از الواح زرین، وجود دو لوح سنگی را نیز تعدادی از دوستان اسمیت تأیید کرده بودند. مارتین هاریس ( Martin Harris ) ) از دوستان اسمیت نقل می کند که پیش از آنکه وی الواح طلایی را بردارد. سنگ عجیبی نزد او وجود داشت که به شدت از آن محافظت می کرد. به غیراز او افراد دیگری همچون « اما اسمیت » همسر جوزف، دیوید وایتمر ( David Whitmer ) و تعدادی دیگر بر وجود دو لوح سنگی و نیز الواح طلایی حاوی کتاب مورمون و نیز مشاهده و حتی لمس آنها شهادت دادند ( رستم، ۲۰۰۴ : ۲۵۵ ). کتاب مورمون مشتمل بر پانزده کتاب بوده که به نام پیامبران است. کتاب سوم، نافی، مشتمل بر تعالیم عیسی مسیح است که پس از رستاخیز بر این قوم در آمریکا ظاهر شد ( Shipps, 2008:23 ).
به منظور کاوش در نحوه پیدایش فرقه مورمون ها و ارتباط آن با ظهور عیسی مسیح، به مثابه موعود مسیحایی، باید به نقطه آغازین تولد این جنبش رجوع کرد. به طور حتم جواب چرایی ظهور چنین زاویه ای در مسیحیت در افکار و اقدامات پیامبر، رهبر و مؤسس این فرقه نهفته است. جوزف اسمیت خود نقل می کند که در ۱۸۲۰، زمانی که حدود پانزده سال داشت، از آشفتگی مذهبی آن زمان و تعداد کلیساهای مختلف، اعم از متدیست ها، پرسبیتری ها، تعمیدی ها و دیگر کلیساهای مختلف پروتستانی به ستوه آمده، متحیر شده و در پی یافتن حقیقت بر می آید. از این رو دست به دعا بر می دارد و از خداوند طلب هدایت می کند. درخواست او مستجاب می شود و به گفته او دو شخص با هیبت و نورانیت وصف ناپذیری بر بالای سر وی ظاهر می شوند. یکی از آنها او را به نام صدا زده، با اشاره به دیگری می گوید که این است پسر حبیب من، سخن او را بشنو ( راستن، ۱۳۸۵: ۳۹۱ ). (۴) آن دو از اسمیت می خواهند که به هیچ کدام از کلیساهای مسیحی موجود وابسته نباشد. زیرا همگی آنها بر سبیل گمراهی قرار داشته، اعضای آنها را تماماً افرادی فاسد تشکیل می دادند ( رستم، ۲۰۰۴: ۲۵۴ ).
مورمون ها به شدت به مکاشفه جوزف اسمیت ایمان داشته، داستان وجود الواح طلایی و ترجمه آنها را باور دارند. در دید آنها این مسئله همان قدر اهمیت دارد که رستاخیز عیسی در نگاه مسیحیان و یا رهایی بنی اسراییل از سرزمین مصر ( Bushman, 2008:2). جوزف اسمیت نقشی اصلاح گرایانه برای خود قائل بود و خود را نوعی مصلح مسیح وارانه می دانست ( موحدیان عطار، ۱۳۸۸: ۲۵۶ ) وی معتقد بود یحیای تعمید دهنده او را نصب کرده است ( جو ویور، ۱۳۸۱: ۲۷۶ ). پیروان اسمیت او را پیامبر خود دانسته، عهده دار مسئولیتی مهم و رسالتی خاص می دانند. این مسئولیت خطیر همانا باز گرداندن مسیحیت به طبیعت اولیه آن است که بر دوش اسمیت نهاده شده است (Bushman, 2008:8 ). همچنین مورمون ها معتقدند اسمیت وسیله ای برای تحقق اراده خداوند در خصوص نجات امت ها و باقی مانده بنی اسراییل است و این اساساً همان کاری است که بر اساس کتاب مقدس، خدا بر عهده مسیح گذارده است. با وجود اینکه اسمیت، پیامبر فرقه مورمونیسم و هم ردیف پیامبران عهد قدیم و جدید قلمداد می شود و چنین جایگاه مهمی نزد پیروانش دارد، اما کماکان عیسی مسیح نقش تعیین کننده ای در الاهیات مورمونیسم دارد و در حقیقت مهم ترین شخصیت نزد مورمون ها محسوب می شود. اگر چه اسمیت هرگز ادعای مسیحای موعود بودن نداشت و حتی به پیروان خود مؤکداً یادآوری می کرد که از او بتی برای پرستش نسازند ( ibid )، اما نباید فراموش کرد که وی به هر روی عهده دار مسئولیت ( و البته در پی ) اصلاح مسیحیت کنونی بود.
کتاب مورمون سرگذشت قبایلی از بنی اسراییل را شرح می دهد که به آمریکا مهاجرت کرده و البته از بین رفته اند. کتاب، محدوده ی سال های ۶۰۰ ق. م. تا ۴۲۰ق. م. را شامل می شود. بر اساس این کتاب، عیسی پس از رستاخیز بر این قوم ظاهر می شود و کلیسایی را برای آنان تأسیس می کند. اسمیت مدعی است که مأمور شده است این کلیسا را احیا کند. وی هیچ کلیسای دیگری را دارای اعتبار الوهی نمی داند ( جو ویور، ۱۳۸۱: ۲۷۶ ). پیروان وی معتقدند مرجعیت و اقتدار وی از جانب هیچ کلیسا یا فرقه خاصی ( حتی مسیحیت رسمی ) نبوده است، بلکه به گفته خود وی حتی کتاب مقدس نیز به او معنویت و اقتدار نبخشیده است. او مشروعیت خود ( و یارانش ) را عطیه ای می دانست که مستقیماً از جانب خداوند به آنها داده شده است ( راستن، ۱۳۸۵: ۳۹۰ ). از این بیان می توان مأموریت و نقش اصلاح گری جوزف اسمیت را نتیجه گرفت. مورمون ها گفت وگوی آن دو شخص با اسمیت را مبیّن نیاز برای « اصلاح مجدد » ( restiration ) انجیل و کلیسای عیسی مسیح می دانند. البته این نیاز از مدت ها پیش از اسمیت نیز احساس می شده است ( همان ). بازسازی و اصلاح در کلیسا، به معنای وسیع آن، ریشه در اقدامات اصلاح گران اولیه، همچون مارتین لوتر، دارد. حتی پیوریتن ها ( Puritans ) هم خود را در زمره اصلاح گران و بازسازی کنندگان کلیسای اولیه می دانند ( Bushman, 2008:4 ). اساساً مورمون ها جنبش خود را حرکتی در راستای اصلاح می دانند. آنچه آنها به عنوان اعتقادات بیان می کنند، انجیل اصلاح شده ( restored gospel ) می نامند. از دید آنها، خود کلمه ی اصلاح، حاکی از وجود محتوای مهم و تأثیرگذاری است که در مسیحیت کلیسایی معاصر فراموش شده یا از بین رفته است و نیاز است که به مسیحیت وارد و بازگردانده شوند. حتی برگزیدن نام « قدیسان آخرالزمان » (Latter- daysaints ) برای کلیسای مورمون اشاره به قدیسانی دارد که در زمان حیات عیسی مسیح می زیستند و عیسی آنها را حواریون خود خوانده بود. مورمون ها خود را قدیسان آخرالزمان می دانند که احیاکننده نقش و مأموریتی هستند که با عیسی مسیح و حواریونش از هنگام تولد مسیحیت آغاز شد. ( ibid ).
سه سال بعد از نخستین مکاشفه اسمیت، دومین مکاشفه وی رخ می دهد. این اتفاق به همراه مکاشفه اولیه، سنگ بنای تأسیس مورمونیسم به شمار می آید. در ۶ آوریل ۱۸۳۰، جوزف اسمیت رسماً کلیسای عیسی مسیح را پایه گذاری کرد. پس از نوشتن کتاب مورمون، اسمیت کتاب مهم تعالیم و عهدها (Doctrines and Covenants ) را نگاشت. نکته ای که مورمون ها بر آن تأکید می کنند این است که اسمیت از بدو تولد در فقر به سر می برد، از این رو هیچ گاه فرصت یادگیری و تعلیم به صورت نظام مند را پیدا نکرد. البته این رویه در بسیاری از ادیان و فرق مشاهده می شود که رهبر، پیامبر یا مؤسس خود را علی رغم داشتن تألیفات، فردی بی سواد یا کم سواد معرفی می کنند تا به نوعی ثابت کرده باشند که آنچه وی از تعلیم به صورت مکتوب و غیر مکتوب آورده است، همگی از جانب خداست. سلسله رؤیاهای اسمیت پانزده سال ادامه یافت و بیشتر آنها در دو کتاب تعالیم و عهدها و مروارید گران بها ( Pearl of Great Price ) گرد آورده شده است.
مورمون ها اسمیت را کسی می دانند که از جانب خدا مأمور شد تا در انجیل عیسی مسیح تجدید نظر کرده، انجیل جدیدی به نظم در آورد ( راستن، ۱۳۸۵: ۳۹۲ ). یکی از وظایف مبلغان مورمونی این است که ضمن معرفی کردن انجیل به مردم جهان، اعلان کنند که عیسی، همان مسیحای موعود است و اسمیت پیامبر خدا بوده است. او برگزیده شد و شایسته شد تا ملکوت خداوند را، که عیسی و نه کس دیگری پادشاه آن است، پایه ریزی کند ( Bushman,2008: 144-45 ). اغلب گفته شده که کتاب مقدس حقیقی برای مورمون ها همین است، نه کتاب مقدس مسیحی ( Bible ). همچنین گفته شده است که کتاب مقدس – مشتمل بر عهد جدید و عهد عتیق – در مرتبه ای ثانویه نسبت به کتاب مورمون ها قرار دارد و علت آن اعتقاد به وقوع نقصان و تحریف در کتاب مقدس است، حال آنکه کتاب مورمون مصون از تحریف و تداعی کننده رسالت حقیقی مسیح است ( رستم، ۲۰۰۴: ۲۶۳ ). اما خود مورمون ها کتاب مقدس رسمی مسیحی را مبنای آیین خود می دانند.
مأموریت اصلاح مسیح وارانه در کلیسای مورمون

اسمیت خود را مسیحا ننامید، اگر چه پیروانش به معنای واقعی کلمه او را پیامبر و در ردیف پیامبران پیشین می دانند، اما خود وی نگاهی اصلاح گرایانه داشت. وی معتقد بود از جانب خداوند مأموریتی به مثابه مسیحایی یافته است تا کلیسا را اصلاح کند. وی همان طور که به او گفته شده بود، تمامی کلیساهای موجود را گمراه شده و افراد آن ها را فاسد می دانست. لذا ضمن عدم تعهد به هیچ یک از کلیساهای موجود، مشروعیت خود را عطا شده از سوی خداوند به طور مستقیم می دانست. در نگاه وی، مسیحیت در طول تاریخ از اصل و اصالت آن فاصله گرفته و به فساد کشیده شده است. بوشمان قدری فراتر از این را به او نسبت می دهد. وی می گوید تا زمان اسمیت اساساً هیچ گونه دوران طلایی دینی وجود نداشته است. هرگز دین به مرتبه اکمال آن نرسیده است. اسمیت خود را انجام دهنده یا دست کم تکمیل کننده کاری می دانست که هرگز به سرانجام نرسیده بود نه اینکه احیاکننده آن باشد. در دیدگاه وی، از زمان خلقت آدم تاکنون، در طول تاریخ و از طریق پیامبران بی شمار، خداوند سعی در پرورش انسان های درست کاری داشته است، امری که تا پیش از او ( اسمیت ) هرگز محقق نشده است. اما اسمیت دوران خود را عصر آخرالزمانی می دانست که پادشاهی خداوند در شُرف برقرار شدن بود. همه چیز در این دوران دست به دست هم داده بود تا برنامه خداوند در زمین پیاده شود و شرایط برای بازگشت دوباره مسیح مهیا گردد. اسمیت معتقد بود همه کسانی که در گذشته در این راه فعال بوده اند و قدم برداشته اند همچون الیاس، یوحنای تعمید دهنده، پطرس و… علم و اقتدار خود را به کلیسای امروزی داده و آن را تجهیز کردند تا کار ناتمام را به پایان برساند (Bushman, 2008: 5 ). به تبع اسمیت، قدیسان آخر الزمان نیز معتقد بودند در مقطع بسیار حساسی از تاریخ قرار دارند. در اصل نام قدیسان آخرالزمان اشاره به اعتقاد آنها دارد. مبنی بر اینکه در آخرین روزهای عمر زمین زندگی می کنند ( ibid:6 ). دغدغه اسمیت، مهیا کردن شرایط برای ظهور مجدد عیسی بود. یکی از پیش فرض های ظهور مجدد عیسی در نگاه اسمیت، بنا ساختن شهر صهیون ( Zion ) و جمع شدن پیروان کلیسای عیسی مسیح بود. از این رو اسمیت در یکی از اصول ایمانی مورمون ها می نویسد:
ما ایمان داریم به معنای تحت اللفظی جمع شدن بنی اسراییل و بازگشت ده قبیله و اینکه صهیون ( اورشلیم جدید ) در قاره آمریکا بنا خواهد شد و مسیح شخصاً بر زمین حکومت خواهد کرد و زمین نو خواهد شد و جلال و شکوه خود را دریافت خواهد کرد ( مروارید گران بها، فصل ایمان به نقل از: موحدیان عطار، ۲۵۷:۱۳۸۸ ).
از این رو صهیون نقش بسیار در الاهیات اسمیت داشت و از آرزوهای وی جامعه عمل پوشاندن به این پیش فرض بود؛ البته آن طور که باید محقق نشد. بر این اساس می شود. چنین گفت که ظهور مجدد عیسی مسیح نقش تعیین کننده ای در ظهور مورمونیسم داشته است. اساس دعوت و فعالیت اسمیت بر اساس اصلاح در مسیحیت صورت گرفت، اسمیت آن گونه که مدعی است ( و البته مورمون ها نیز کاملاً بدان معتقدند ) از جانب خدا مأموریت یافت تا مسیحیت را به طبیعت اولیه آن یعنی بر اساس کتاب مقدس و نه آن گونه که کلیسا ارائه می دهد، باز تفسیر کند. او حتی کلیساهای موجود را به تمامه انکار کرد و کلیسای خود را یگانه کلیسای مشروع و قانونی معرفی کرد. کلیسای وی، احیای کلیسایی بود که عیسی مسیح پس از رستاخیز خود در میان قبایل بنی اسراییل مهاجر به آمریکا بنا نهاد. اسمیت، مسیحیت مبتنی بر کتاب مقدس را مسیحیت اصیل می دانست و معتقد بود مسیحیت موجود به جای اتکا بر کتاب مقدس، مسیحیتی بر پایه اعتقاد نامه هاست که مسیحیتی انحرافی است ( Bushman, 2008:4 ). به طور کلی، در بحث از مورمونیسم، مهم ترین مقوله ای که به نوعی تأثیرگذارترین مبحث در این زمینه است و مبنای قضاوت راجع به آن قرار می گیرد، مقوله اصلاح مورد ادعا از جانب این کلیساست. این امر مورد تصدیق و اعتراف خود مورمون ها نیز قرار گرفته، تا جایی که برخی از آنها معتقدند از بعد از رویداد رستاخیز عیسی مسیح، مقوله اصلاح در کلیسای مورمون بزرگ ترین خبر و رویداد تاریخ بوده است ( Shipps, 2008:67 ).
در مجموع می توان گفت او خود را مأمور بازسازی مسیحیت برای آماده سازی شرایط بازگشت عیسی مسیح می دانست. امری که پی گرفتن و اقدام در راستای آن، منجر به تشکیل فرقه مورمون ها از جانب وی شد. مؤید این ادعا توجه به این نکته است که نخستین پیروان اسمیت مسیحیان ادونتیست بودند که جمع شده و منتظر بازگشت عیسی از آسمان بودند ( Davies, 2010:21 )

جمع بندی

تفسیر نادرست از موعود باوری و اعتقاد به ظهور و بازگشت منجی موعود در دو دین اسلام و مسیحیت با عناوین و طریق مختلف، سبب پیدایش فرقه های متعددی در طول تاریخ این دو دین، خصوصاً در دو قرن اخیر، شده است. یکی از این طرق، ادعای کشف و دریافت مکاشفه از جانب شخص خاص و به تبع آن تشکیل فرقه خاصی مبتنی بر ظهور منجی موعود بوده است. شیخیه در اسلام و مورمونیسم در مسیحیت، بر این اساس به وجود آمده اند و نقاط اشتراکی در این زمینه دارند. شیخ احمد احسایی، مؤسس فرقه شیخیه، مدعی تجربه مکاشفه و شرف یابی به حضور ذوات مقدسه معصومان (علیهم السّلام) شد و با دیدگاه های خاصی که او و جانشینانش مانند سید کاظم رشتی در برخی زمینه ها خصوصاً مسئله رکن رابع ( به عنوان نایب خاص حضرت حجت (علیه السّلام) ) داشتند، فرقه شیخیه را در دل تشیع ایجاد کردند. شاید مهم ترین نکته ای که در تداوم این فرقه دخالت داشت، تطبیق شخصیت شیخ احمد احسایی و سید کاظم رشتی با عنوان و جایگاه رکم رابع بود. در مسیحیت نیز فرقه مورمونیسم با ادعای مکاشفه از جانب جوزف اسمیت سر برآورد. در اوایل قرن نوزدهم، زمانی که اسمیت از آشفتگی مذهبی دوران خود به ستوه آمده بود، از خداوند طلب راهنمایی می کند. در این هنگام دو فرشته در خواب بر بالین او ظاهر شدند و از او خواستند تا از هیچ کدام از کلیساهای موجود پیروی نکند. زیرا همه آنها بر سبیل گمراهی اند. اسمیت همچنین مدعی شد فرشته ای به نام مورمونی بر وی ظاهر شد و او را به نام، خوانده و به کتابی مدفون راهنمایی کرد و از وی خواست تا آن را به کمک دو لوح به نام یوریم و تومیم ترجمه کند. این کتاب، سرگذشت اقوام از بین رفته بنی اسراییل است که به سرزمین امریکا وارد شدند. اساس مکاشفات اسمیت، آن گونه که مورمون ها معتقدند، انجام دادن رسالتی خاص در خصوص ظهور منجی موعود است. این وظیفه همانا اصلاح کلیسا به جهت آماده سازی برای بازگشت عیسی مسیح است. مجموع این عوامل و حوادث، ایجاد فرقه مورمونیسم در مسیحیت را منجر شد. شباهت هر دو فرقه در دو دین اسلام و مسیحیت، نقش ادعای مکاشفه در پیدایش این دو فرقه است، اما با این حال تفاوت هایی نیز میان آنها دیده می شود. شیخیه اگر چه با عقاید و ادعاهای انحرافی از تشیع اصیل جدا شد، اما هیچ گاه اصول اساسی تشیع اصیل را انکار نکرد. به تعبیر دیگر، اصول مقبول و مورد پذیرش تشیع، ( البته با کمی تفاوت ) همان اصول مقبول و مورد پذیرش شیخیه نیز هست. میزان جدایی آنها از تشیع اصیل هیچ گاه به حدی نرسید که از نگاه تشیع، شیخیه فرقه ای خارج از دین اسلام تلقی شود، اما مورمونیسم در مسیحیت از این حیث متفاوت است. زیرا اسمیت معتقد بود هیچ کدام از کلیساهای موجود بر حق نبوده، همگی آنها بر سبیل گمراهی و ضلالت اند. از این رو او تبعیت از این کلیساها را نفی می کرد و مدعی بود در مکاشفه ای، از او خواسته شده است تا از هیچ کدام از کلیساهای موجود تبعیت نکند. اسمیت و به تبع آن مورمونیسم، برخلاف شیخیه، مسیحیت عصر خود را مسیحیت انحرافی می دانست و از این رو یکی از وظایف خود را اصلاح کلیسا طرح می کرد. برخلاف جایگاه شیخیه نزد شیعه، روند جدایی مورمونیسم از مسیحیت به گونه ای بود که مسیحیان امروزه آنها را فرقه ای مسیحی به شمار نمی آورند و مسیحیت اصیل آن ها را نمی پذیرد و به رسمیت نمی شناسد، کما اینکه آنها نیز مسیحیت امروزی را مسیحیتی متفاوت با آموزه های اصیل مبتنی بر اعتقاد نامه ها می دانند.
در مجموع، در مقایسه تاریخچه این دو فرقه در اسلام و مسیحیت به خوبی متوجه می شویم که هر دو فرقه با طرح ادعای دریافت مکاشفه و الهام از جانب خداوند ( با محتوایی مرتبط با منجی موعود از جانب رهبر و مؤسس فرقه به وجود آمده اند. طرح ادعاهای آنها، بسط و گسترش آن، و در کنار آن دارا شدن عقایدی مغایر با عقاید دین مرجع، رفته رفته باعث شد این فرقه ها از دین اصلی فاصله گرفته، فرقه ای مستقل به شمار آیند، امری که خود پیروان این فرقه ها از پذیرش آن سر باز می زنند.

نویسندگان: مهراب صادق نیا و رضا کاظمی راد
پی‌نوشت‌ها:
۱. استادیار گروه ادیان پژوهشکده ادیان و مذاهب وابسته به دانشگاه ادیان و مذاهب.
۲- دانشجوی دکتری الاهیات مسیحی دانشگاه ادیان و مذاهب ( نویسنده مسئول )
۳. سوره ی اعلی، آیات ۲ و ۳
۴. اشاره به متی ۱۷:۳ و ۵:۱۷

منابع تحقیق:
قرآن کریم (۱۳۷۹). ترجمه: مهدی الاهی قمشه ای، چاپ اول، قم: الهادی.
کتاب مقدس (۲۰۰۷). انتشارات ایلام.
ابراهیمی، سرکار آقا ابوالقاسم خان ( بی تا ). فهرست، کرمان: چاپ خانه سعادت.
احسایی، عبدالله بن احمد (۱۳۱۰). شرح حالات شیخ احمد الاحسایی، بمبئی: بی نا.
آل طالقانی، السید محمد حسن (۱۴۲۰). الشیخیه، نشأتها و تطورها و مصادر دراستها، الطبعه الاولی، بیروت: الآمال للمطبوعات.
پیشوایی، مهدی (۱۳۸۱). سیره پیشوایان، چاپ سیزدهم، قم: اعتماد.
جو ویور، مری (۱۳۸۱)، درآمدی به مسیحیت، ترجمه: حسن قنبری، چاپ اول، قم: انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب
حر عاملی، محمد بن حسن (۱۴۰۳). وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
راستن، لئو (۱۳۸۵). فرهنگ تحلیلی مذاهب آمریکایی، ترجمه: محمد بقایی ( ماکان )، چاپ سوم، تهران: حکمت.
رستم، سعد (۲۰۰۴). الفرق و المذاهب المسیحیه منذ ظهور الاسلام حتی الیوم: دراسه تاریخیه دینیه سیاسیه اجتماعیه، الطبعه، دمشق: الاوائل.
رشتی، سید کاظم ( بی تا ). مجموعه رسائل: رساله حجت بالغه، چاپ سنگی.
زاهد زاهدانی، سید سعید (۱۳۸۰). بهاییت در ایران، چاپ اول، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
سعادتی فر، فریبا (۱۳۸۷). گزیده تاریخ: اخباریه شیخیه و بابیه، چاپ اول، مشهد: سخن گستر.
طبرسی، احمد بن علی (۱۴۰۷). احتجاج، نجف: المطبعه المرتضویه.
طوسی، ابی جعفر محمد ابن حسن (۱۴۱۷). کتاب الغیبه، الطبعه الثانیه، قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه.
فقیه ایمانی، محمد حسین (۱۳۹۰). شیخیه زمینه ساز بابیه، چاپ اول، تهران: راه نیکان.
قمی، شیخ عباس (۱۳۷۹). منتهی الامال، چاپ اول، مشهد: بارش.
قندوزی، سلیمان (۱۴۰۵). ینابیع الموده، الطبعه الثالثه، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
الکاظمی قزوینی، سید محمد مهدی (۱۳۴۲). هدی المنصفین الی الحق المبین، نجف: مطبعه العلویه.
کربن، هانری (۱۳۴۶). مکتب شیخی از حکمت الاهی شیعی، ترجمه: فریدون بهمنیار، پاریس: دانشگاه تحقیقات عالیه سوربن.
کرمانی، محمد کریم خان بن ابراهیم (۱۳۹۲). رجوم الشیاطین، کرمان: چاپ سنگی، بی نا.
کرمانی، محمد کریم خان بن ابراهیم (۱۳۵۵). ارشاد العوام، چاپ سوم، کرمان: سعادت.
کلینی (۱۳۸۱). اصول کافی، تهران: مکتبه الصدوق.
مدرسی چهاردهی، نور الدین (۱۳۴۵). شیخی گری، بابی گری و بهایی گری، تهران: فروغی.
مدرسی چهاردهی، نورالدین (۱۳۶۲)، از احساء تا کرمان، چاپ اول، تهران: انتشارات میرگوتنبرگ.
موحدیان عطار، جمعی از نویسندگان (۱۳۸۸). گونه شناسی اندیشه منجی موعود، چاپ اول، قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
نجفی، سید محمد باقر (۱۳۵۷). بهاییان، تهران: طهوری.
Bushman, Richard (2008). Mormonism: A Very short lntroduction, New York: Oxford.
Chryssides, George D. (2001). Exploring New Religions, New York: Continuum.
Davies Douglas J. , Joseph Smith (2010). Jesus. And Satanic Opposition, England: Ashgate Publishing Company.
Davies Douglas J,. Joseph Smith (2003). An lntroduction to Mormonism, New York: Cambridge.
Shipps, Jan (2008). Mormonism: The Story of New Religions Tradition, Chicago: lllinois press.
منبع مقاله :