سواستیکا؛ نمادی به پهنای تاریخ

تاریخ انتشار: 1400/08/08 - 5:00 بعد از ظهر

سواستیکا از نماد های مهم هندو است، در بودیسم نیز نمادی از تناسخ، نمادی از چرخه بی نهایت زندگی است که یکی از عقاید بودیسم می باشد.

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، شکل تصویر شما را یاد چه چیزی میاندازد؟ جنگ؟ نفرت؟ نژادپرستی؟ به سبب استفاده سیاسی و ملی از این شکل، معمولا مفهوم جالبی در ذهنتان پدیدار نمی شود. ولی خوب است بدانید این شکل که سواستیکا نامیده می شود، در سراسر تاریخ انسان پیدا می شود. البته بر روی آن نام های متفاوتی گذاشته اند. اروپایی ها به آن فیلفوت می گفتند، یونانی ها گامادیون و ایرانی ها گردونه مهر یا چلیپا! این نماد مفهومی مذهبی و دینی دارد و به خاطر شکل خاص خودش در هنر هایی همچون معماری به کار رفته است.

ریشه کلمه
کلمه سواستیکا در شبه جزیره هند از ۵۰۰ سال قبل از میلاد استفاده می شده است. پانینی، زبان شناس باستانی هند است. او در کتابش به نام Astadhyayi که در آن به توصیف زبان سانسکریت پرداخته است برای اولین بار طبق کشفیات باستان شناسی، به سواستیکا اشاره کرده است. پانینی از نظر بسیاری از منابع در قرن چهارم قبل از میلاد می زیسته است. در این کتاب این لغت اسواستیکا تلفظ شده است ولی تلفظی که در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم متداول شد سوآستیکا می باشد.

معنی:
سواستیکا برگرفته از کلمه ای به زبان سانسکریت، سواستی، می باشد. سواستی از سو به معنی خوب و نیک، و استی، به معنی آن است یا وجود دارد تشکیل شده است پس در کل سواستیکا یعنی خوبی وجود دارد یا نیکی هست. البته در وداها (قدیمی ترین اثر مکتوب اقوام هندواروپایی) این کلمه به کرات به عنوان سلامت، شانس، موفقیت، رفاه و معمولا به عنوان تبریک استفاده شده است. کا پایانی کلمه هم پسوندی است که کاربرد های گوناگونی دارد. در قرن نوزدهم واژه سواستیکا در فرهنگ لغت انگلیسی پذیرفته شد و جایگزین گامادیون (معادل یونانی سواستیکا) شد.

نظرات در مورد معنی شکل سواستیکا ضد و نقیض است. به نقل از رنه گنون، سواستیکا نمادی است از حرکت ولی نه هر حرکتی، بلکه چرخش حول یک محور، یک محور تغییر ناپذیر! در واقع این نماد از این استدلال پیروی می کند : مرکز به همه چیز حرکت می دهد؛ حرکت نشان دهنده زندگی است. در نتیجه، سواستیکا نشان دهنده زندگی است. در اینجا مرکز همان خدای مطلق است. در ادامه به معانی مختلف این شکل از نظر فرهنگ های مختلف خواهیم پرداخت.

قدیمی ترین سواستیکا شناخته شده مربوط به ۱۰۰۰۰ سال قبل از میلاد است. این سواستیکا که به وسیله عاج یک ماموت حکاکی شده در اواخر دوران پارینه سنگی در اوکراین، کشف شده است. سواستیکا های ایران هم از قدیمی ترین ها هستند که قدمت برخی از آنها به بیش از ۷۰۰۰ سال تخمین زده می شود. یک نمونه از آنها در سنگ نگاره لاخ مزار در بیرجند می باشد. سواستیکا در مجموع در سرتاسر اروپا، هند حتی در دوره تمدن سند، ، مصر و آمریکای جنوبی و شمالی (قبل از اکتشافات جغرافیایی)، کاربرد داشته است. با این حال بیشترین کاربرد سواستیکا مربوط به هند است.

بودیسم:
سواستیکا معمولا بر روی دست، سینه و یا کف دست تصاویر بودا دیده می شود. البته آن را می توان در رد پاهای بودا هم مشاهده کرد. در واقع سواستیکا در بودیسم نمادی است از تناسخ، نمادی از چرخه بی نهایت زندگی که یکی از عقاید بودیسم می باشد.

رد پای بودا، سواستیکا را می توانید بر روی انگشتانش پیدا کنید.

هندوئیسم:
سواستیکا از نماد های مهم هندو است. این نشان معمولا بر روی ورودی ها و در های خانه ها و معابد، برای نشان دادن صفحه های شروع صورت مالی و ماندالا هایی که برای مراسمی مانند عروسی ساخته می شوند، استفاده می شود. شکل سواستیکا در دیوالی که از جشن های هندوان هست هم استفاده شده است. سواستیکا ساعتگرد و سواستیکا پادساعتگرد در هندوییسم معانی متفاوتی دارد. این شکل با خطوط سمت راست سواستیکا نامیده می شود و با خطوط سمت چپ سائوواستیکا. سواستیکا ساعتگرد نماد خورشید است. سواستیکا پاد ساعتگرد نمادی از شب است و همچنین برای کالی، ایزدبانوی مرگ و ویرانی هندو، هم استفاده شده است. سواستیکا همچنین برای کارما، فعالیت، حرکت، چرخ و به نقل از برخی منابع به نشان از گل لوتوس هم به کار رفته است.

جینیسم:
در آیین جین سواستیکا نماد هفتمین تیرتانکارا، سوپارسوانات، می باشد. البته در سنت شوتامبارا (از شاخه های جینیسم)، یک از نماد های هشت فرخنده است. هشت فرخنده مجموعه ای از هشت نماد خوش یمن است. همه معابد جین و کتب مقدس باید حاوی سواستیکا باشند و مراسم معمولا با ایجاد علامت سواستیکا شروع و پایان می یابد. جین های به وسیله برنج، رو به روی مجسمه ها سواستیکا می سازند و هدایایی بر روی آن قرار می دهند؛ این هدایا معمولا میوه های شیرین و خشک و یا سکه و پول هستند. در جینیسم چهار بازوی سواستیکا نمادی است از چهار حالت تناسخ (سمساره) که روح می تواند دوباره در آن متولد شود. سوارگا یا بهشت، ناراکا یا جهنم، مانوشیا یا انسانیت، تیریانچا یا گیاه و جانور.

ایران:
در ایران این نشان را بیشتر با گردونه مهر یا چرخ گردون می شناسیم. نقوشی از سواستیکا در ایران کشف شده اند که مظهر چرخه زندگی، خورشید و خوش شانسی هستند. در دین زرتشت سواستیکا نمادی است از بی نهایت. در آیین مهر نیز سواستیکا کاربرد فراوانی دارد. در مهرپرستی مفهوم آمیزش چهار عنصر و خورشید را می رساند. صلیب شکسته کاربرد قدیمی در ایران داشته است و میتوان گفت بعد از هند بیشترین سواستیکا در ایران پیدا شده است. در کردستان، گیلان و خراسان تصویر چرخ گردون بر روی کوه ها کنده کاری شده. سواستیکا در ایران فقط مختص به پیش از اسلام نیست بلکه بعد از آن به خاطر سادگی و زیبایی خاصی که در آن نهفته است در معماری مساجد، ارامگاه ها و… به کار رفته است. همانند هشت پر، سواستیکا می تواند یک نماد شیعی در معماری هم باشد. در مدرسه چهار باغ، مسجد جامع نائین و مسجد جامع اصفهان می توان گردونه مهر را پیدا کرد.

گردنبندی با طرح سواستیکا کشف شده در گیلان

آسیای شرقی: از زمان سلسله لیائو (۹۰۷-۱۱۲۵) وارد سیستم نگارشی چینی شد. سواستیکا در چینی به صورت وان (Wan) تلفظ می شود و به معنی هزار است. در قرن هشتم، سواستیکا با پذیرش سیستم نگارشی چینی توسط ژاپن به سرزمین آفتاب راه یافت. در قرون وسطی، در ژاپن از سواستیکا به عنوان یک مون استفاده می شده است. مون ها نشان هایی هستند که در ژاپن برای شناسایی افراد یا خاندان ها مورد استفاده قرار می گیرند. برای مثال خانواد های تسوگارو، هاچیسوکا و حدود ۶۰ قبیله از طایفه توکوگاوا از سواستیکا به عنوان یک مون استفاده می کردند. در نقشه های ژاپنی از سواستیکا رو به چپ، برا نشان دادن معبد بودایی هم استفاده می کرده اند. در شمنیسم مغولی، سواستیکا نمادی از مردم هندواروپایی ساکن جنوب اسیا است که به آن ها خاس گفته می شود.

نشان خاندان هاچیسوکا

در اروپا:
طرح های معماری، لباس و سکه های یونان باستا مملو از نقوش به هم پیوسته یا منفرد سواستیکاست. سواستیکا به علت شباهت با حرف گاما، در یونان به گامادیون یا تتراگامادیون شناخته می شود. در هنر و معماری یونانی-رومی، رومی و گوتیک، سواستیکا اغلب به صورت پیوسته دیده می شود و خیلی کم به صورت منفرد کشیده می شود. سواستیکا در یونان و روم نشان دهنده حرکت دائمی و آسیاب بادی است. این نشان در بنای محراب آگوستین پیدا می شود.

سواستیکا در یونان

شکلی همچون سواستیکا که فیلفوت خوانده می شود در شمال اروپا در دوره مهاجرت و عصر وایکینگها دیده می شود. هیلدا الیس داویدسون معتقد است که سواستیکا با ثور و چکشش، میونیر در ارتباط بوده است. او برای این عقیده اش به سواستیکا هایی که در قبر های آنگلوساکسون ها پیدا شده اند استناد می کند. (همانطور که می دانید انگلوساکسون ها، ژرمن ها و وایکینگ ها قبل از مهاجرت در کنار هم می زیسته اند و یک ریشه دارند) برخی از این سواستیکا ها در موزه باستان شناسی و مردم شناسی کمبریج حضور دارند.

سواستیکا در دانمارک

در مسیحیت، سواستیکا قلاب دار به مظهر پیروزی مسیح بر مرگ تبدیل شده است. برخی از کلیسا های ساخته شده در دوران رومی و گوتیک با سواستیکا تزیین شده اند. برای مثال کلیسای سنت سوفیا کیف و کلیسای سنت آمبروز. سواستیکا در هنر رنسانس و باروک نیز ظاهر می شود. کمتر کسی به سواستیکا های به هم پیوسته در نقاشی مدرسه آتن توجه می کند. این سمبل در نمای کلیسای سنت ماریا دلا سلوته هم یافت می شود. در اروپا و مخصوصا لهستان، سواستیکا نشان اشرافی هم بوده است. در لهستان نشان های ملی با طرح سواستیکا یافت می شود. در کل سواستیکا در میان فرهنگ عمومی اروپا نمادی از خوش شانسی است.

نقاشی مدرسه آتن اثری از رافائل نقاش ایتالیایی عصر رنسانس

با گسترش یافته های باستان شناسی در قرن ۱۹ کاربرد سواستیکا در جهان و مخصوصا امریکا گسترش یافت. هاینریش اشلیمان پس از کشف مقدار زیادی سواستیکا در اواخر قرن نوزدهم دوباره این نماد را به سر زبان ها انداخت. او بود که برای اولین بار سواستیکا را به اقوام هندواروپایی مرتبط کرد. او این فرضیه را بیان کرد که سواستیکا یک نماد مذهبی مهم از اجداد دور ماست و آن را به توتون ها، یونانی ها و وداها مربوط کرد. تحقیقات اشلیمان با جنبش فلکیش، که جبشی قومی و ملی گرایانه در آلمان اواخر قرن ۱۹ بود در آمیخت و پس از چندی در سواستیکا به سمبل نژاد آریایی تبدیل شد. البته سواستیکا به نشان شانس هم استفاده می شد.

بعد از گسترش سواستیکا در میان مردم، حزب تازه تاسیس ناسیونال سوسیال آلمان (نازی) در سال ۱۹۲۰ توسط آدولف هیتلر سواستیکا را به نشان خود تبدیل کرد. در کتاب نبرد من ادولف هیتلر در مورد انتخابش توضیح میدهد : خود من در این رابطه (انتخاب نماد حزب نازی) بعد از تلاشهای فراوان به یک ساختار کلی دست پیدا کردم، یک پرچم با پس زمینه قرمز، یک صفحهٔ مدور سفید و یک صلیب شکسته سیاه در میان آن. بعد از انجام آزمون و خطاهای بسیار من به یک نسبت معین میان اندازه سطح پرچم و صفحه مدور سفید و همچنین شکل و ضخامت صلیب شکسته پیدا کردم.

بعد از جنگ جهانی دوم و شکست آلمان نازی، سواستیکا به یک نماد منفی و زشت در افکار عمومی تبدیل شده و حتی در برخی از کشورها کشیدن سواستیکا با ممنوعیت رو به رو شده است. به طوری که حتی حضور سواستیکا در Call of Duty : Black Ops با انتقاد های شدید مواجه شد.

اکنون شاید بپرسید که چگونه سواستیکا در جهان پخش شده است؟ چطور سواستیکا در آمریکا، چین، هند، ایران و اروپا یافت می شود؟

کارل ساگان و آن درایان در کتابشان به نام ستاره دنباله دار بیان می کنند که ظهور یک ستاره دنباله دار با دمی چهار شاخه در دو هزار سال قبل از میلاد، علت پخش نماد سواستیکا در سراسر جهان است. همچنین ستاره شناسان چینی دوران هان در کتاب ابریشم که در دو قرن قبل از میلاد تالیف شده، ۲۹ ستاره دنباله دار را فهرست کرده اند که شکل سواستیکا در میان آنها دیده می شود. برخی دیگر از منجمان نیز این فرضیه را تایید کرده اند. سرنخ دیگر ما این است که سواستیکا نماد شانس است! و باوری وجود دارد که بعد از دیدن ستاره دنباله دار هر ارزوی ما براورده می شود. به نظر شما میان دیدگاه کارل ساگان، این منجم بزرگ، و باور مربوط به ستاره دنباله دار و اینکه سواستیکا مظهر شانس است ارتباطی وجود دارد؟

کارل ساگان

سواستیکا در روسیه. به گفته نقاش لهستانی، استانیسلاو یاکوبوفسکی، در فرهنگ قدیمی اسلاوی، سواستیکا نماد بت خورشید بوده است. در روسیه قبل از جنگ جهانی اول سواستیکا نشان مورد علاقه، الکساندرا فیودوروفنا، آخرین ملکه روسیه بوده است. او برای خوش شانسی در خانه ایپاتیف، جایی که خانواده سلطنتی اعدام شدند، با مداد نقش این نماد را روی دیوار کشید. سواستیکا برای مدت کوتاهی در روسیه محبوب بود. (احتمالا تا قبل از جنگ جهانی دوم)