«وظایف قلب­ها» نوشته فیلسوف یهودی، تأثیر عمیقی بر ادبیات زاهدانه و اخلاقی گذاشته است

به گزارش خبرنگار ردنا (ادیان نیوز)، آرش آبائی، پژوهشگر یهودی شب گذشته در پنجمین نشست دوره پیشرفته جریان شناسی ادیان ابراهیمی با موضوع «متون اخلاقی – عرفانی؛ بررسی کتاب وظایف قلب­ها» سخن گفت.

وی با بیان اینکه اخلاق یهودی ریشه در تورات دارد و در ابتدا یک سرفصل جداگانه نبوده، اظهار کرد: تورات احکام و متونی دارد که درهم تنیده هستند که برخی این احکام را می توان اخلاقی به حساب آورد.

وی با بیان اینکه در تلمود نیز همه مباحث درباره اخلاقیات تقریبا درهم تنیده است، افزود: در کنار تمام رسالات تلمودی یک بخش خاص به نام فصول پدران (پیرقه آووت) اساسا به اخلاقیات اشاره دارد و در عهد عتیق نیز برخی متون حاوی اخلاقیات هستند.

پژوهشگر یهودی به فصل اول از کتاب فصول پدران که رساله ای تلمودی در شش فصل و از کتاب میشنا (بخش هسته ای تلمود) است اشاره کرد و ادامه داد: در فصل اول آمده است که موسی تورات را از سینا قبول کرد و آن به یوشع سپرد واو به مشایخ و مشایخ به انبیا سپردند و انبیا آن را به اعضای مجمع کبیر سپردند؛ به این معنا که  این اخلاق ذکر شده در تلمود لزوما اخلاق انسان محور نیست.

آبائی افزود: به عبارت دیگر همانطور که خداوند تورات را به موسی و موسی آن را به بنی اسرائیل داد، گویی که این اخلاقیات و آموزه های تلمودی را نیز او از خداوند دریافت کرد ولی نه به صورت مکتوب، بلکه سینه به سینه منتقل شده و در یک دورانی مکتوب شده است و این را یک متن مقدس و نیمه وحیانی می پندارند و بر این باور هستند که متن مقدس ریشه در تورات و آموزه های الهی دارد.

وی در ادامه به کتاب «وظایف قلبها» اشاره و خاطرنشان کرد: یکی از فیلسوفان یهودی «بحیا ابن یوسف ابن پاقودا اندلسی» بود که حدود سال ۱۱۰۰ میلادی در اسپانیای تحت سلطه مسلمانان زندگی می کرد، او هم قاضی و هم فقیه احکام شرعی یهود و نیز عارف بود و به نوعی افکار فلسفی داشت، او کتابی به نام «الهدایه الی فرائض القلوب» در ۱۱۴۰ م. تالیف کرد که بعدها از نسخه عربی به زبان عبری ترجمه شده است.

پژوهشگر یهودی عنوان کرد: این کتاب یکی از مهم ترین کتب یهود در ادبیات یهودی قرون وسطا بوده و تأثیر عمیقی بر ادبیات زاهدانه و اخلاقی گذاشته است. متن عربی این کتاب با  کلمات و آیات عبری در سال ۱۳۹۸ توسط  آرش آبائی و دکتر حسین علی جعفری (نشر حکمت و عرفان) ترجمه و تحت عنوان وظایف قلبها منتشر شد.

وی خاطرنشان کرد: کتاب وظایف قلبها در ۱۰ باب توحید، عبرت گرفتن از خلایق، التزام به اطاعت خدا، توکل بر خدا، اخلاص عمل، تواضع، توبه، محاسبه نفس، زهد و محبت خداوند تنظیم شده است.

پژوهشگر یهودی با اشاره به اینکه ابن پاقودا می گوید در دین وظایف به دو بخش علم ظاهر و فرایض قلبی یا علم باطن تقسیم شده است، عنوان کرد: تأکید او بر این است که فرایض عملی دین را هرچقدر دقیق انجام دهیم اگر داخل آنها معنایی نباشد یا وظایف قلبی انجام نشود، ارزش نداشته و بی معنا خواهد بود، پس یک فرد یهودی اگر بخواهد شریعت یهود را کامل انجام دهد باید به بخش قلبی نیزتوجه کند.

وی درهای شناخت در دین  را عقل، وحی و گفتار انبیا خواند و ادامه داد: نویسنده دین را به دو بخش ظاهری و باطنی تقسیم و بخش باطنی بر عقل تاکید داشته است.

آبائی با اشاره به تأکید بر اخلاق در این کتاب اظهار کرد: یکی از اصول اخلاقی این است که کسی که رفتاری انجام می دهد اخلاقی باشد، یعنی همان چیزی که در دل است بر زبان بیاید، اما کسی که بر خلاف آنچه در دل دارد بر زبان بیاورد یا عمل کند این فرد دچار دوگانگی در اجرای فرایض است.

وی اظهار کرد: اینکه هر عملی انجام می دهیم باید معنایش را در درون بدانیم نشان از تاکید بر عقل و فهم فرای وظایف دارد.

آبائی خاطرنشان کرد: این فیلسوف یهودی بر اعتقاد به وجود خالق، توحید و استدلال هایی بر وجود خالق، توکل به خدا، تواضع و ترس و حیا داشتن نسبت به خدا، شوق داشتن به خشنودی خداوند، خلوص عمل، دوستی دوستداران خدا و دشمنی با دشمنانش تاکید دارد.

وی بیان کرد: «بحیا ابن یوسف ابن پاقودا» می گوید بعد از تلمود، در آثار گذشتگان پیش از او، همه آنچه آمده تفسیرمتون تورات یا بیان شرعیات و یا استدلال برای تقویت باورهای دینی بوده اما به وظایف باطنی اشاره نشده است.

آبائی با اشاره به گفته این فیلسوف یهودی افزود: پایه تمام واجبات دینی نفس انسان است، تا زمانی که نفس چیزی را نپذیرد اعضا و جوارح عملی انجام نمی دهد و تورات به این مهم اشاره کرده که  در کنار عمل اعضا، خواست قلبی باید همراه باشد.

وی با اشاره به اینکه «بحیا ابن یوسف ابن پاقودا» در هر مبحث چند آیه از عهد عتیق (کتاب مقدس) می آورد که بر وجود وظایف قلبی با درک عقلانی امور دینی تأکید دارد، گفت: انسان باید برای درک خدا و معرفت الهی وجوب قلبی داشته باشد، واحد دانستن خدا، محبت و التزام به اطاعت او جزو وظایف روحانی و قلبی است.

آبائی به انواع توحید اشاره و عنوان کرد: اولین مرحله­ آن زبانی است و اما بالاترین نوع توحید همراهی قلب و زبان است که بر پایه آگاهی، قلب آن را می پذیرد .

وی در شرح وجوه پندپذیری (باب دوم) بیان کرد: ابن پاقودا می گوید انسان باید بر مخلوقات نظر کند و با استدلال به حکمت خداوند پی برد.

آبائی با بیان اینکه باب سوم کتاب «الهدایه الی فرائض القلوب» به وجوب التزام بندگی خدا و لزوم شکر گذاری خدا می پردازد، گفت: او در این راستا بر آگاهی تاکید دارد و الزام دینی را زیاد کارساز نمی داند، وی می گوید انسانی که آگاه باشد به صورت داوطلبانه بندگی خدا را انجام می دهد .

وی با بیان اینکه خضوع و فروتنی دارای دو منشأ ترس از مجازات و شناخت هستند که سبب می شود فرد سر به اطاعت فرو آورد، ادامه داد: گاهی ترس از فردی سبب  ادای احترام می­شود و گاهی احترام بر پایه شناخت صورت می گیرد، و فردی که آگاه به عظمت خداوند است به خاطر شناختی که نسبت به خداوند دارد او را مورد پرستش قرار می دهد.

واجبات دینی محدود و واجبات اخلاقی نامحدود است

آبائی واجبات دینی را محدود و واجبات اخلاقی نامحدود خواند و ادامه داد: در دین یهود ۶۱۳ فرمان بیان شده که کلیات واجبات دینی هستند، و بحیا می گوید هرچه بصیرت و فهم انسان نسبت به قدرت و نعمت های الهی بیشتر شود واجبات اخلاقی او نیز بیشتر می شود.

وی ادامه داد: اطاعتی که برخاسته از تقلید دینی باشد در معرض لغزش است اما اطاعتی که بر آگاهی و معرفت عقلانی قرار داشته باشد از لغزش و خطا بیشتر در امان است.

آبائی با بیان اینکه کسی که بر پایه آگاهی عقلی از خداوند اطاعت کند، در مرتبه اولیا بوده و در دنیا دنبال پاداش و مجازات نیست و همان اجرای شریعت برایش نوعی لذت و پاداش محسوب می­شود، گفت کسی که دین را بر محور عقل بفهمد، گویی خودش پیامبر است.

وی به وجوب توکل بر خدا پرداخت و گفت: همه مطالب در این کتاب روش مند و منظم نگاشته شده، و نه مانند برخی کتب که گویی یک نفر سخنرانی کرده و متنی آشفته پیاده می­شود، بلکه این اثر بحیا دسته بندی مشخص و منظمی دارد.

پژوهشگر یهودی عنوان کرد: در فصل چهارم از کتاب «الهدایه الی فرائض القلوب» اشاره شده است که کسی که بر خداوند توکل می کند در همه حال به حکم خدا راضی و شاکراست، آرامش داشته و فقط به خدا امید داشته نه اسباب مادی، و اگر روزی اضافه به دست بیاورد برای دیگران و در راه خدا خرج می کند و همه چیز را حاصل تقدیر و اراده خدا می داند.

وی ادامه داد: در فصل پنجم با عنوان اخلاص عمل نیز مبانی اخلاص شامل  توحید، توجه به ارزشمندی نعمات الهی، التزام بندگی و فرمانبرداری از خدا و منحصر نموندن توکل به خداوند است، در این راستا فرد توجهی به قضاوت مردم ندارد و لزوما دنبال رضایت الهی بوده نه مردم، و ذهن خود را از مشغولیات دنیوی خالی می کند، نوعی حیا نسبت به خالق داشته و در برابر خواهش های نفسانی با عقل مشورت می کند.

جهل و نادانی آفت اخلاص در عمل است

آبائی ادامه داد: ابن پاقودا می گوید در انجام واجبات ظاهری در آنچه عملا انجام می­دهیم امکان ریا هست، زیرا در معرض دید مردم بوده اما در واجبات قلبی امکان ریا وجود ندارد چون عقاید و باورهای ما پوشیده است.

وی خاطرنشان کرد: ابن پاقودا آفات اخلاص عمل را نادانی نسبت به خدا و نعمت هایش، و جهل در شریعت می داند و در مقابل آن مراقبت و حفاظت از خیال و وهم را توصیه می کند.

آبائی به باب دیگر با عنوان تواضع در برابر خداوند در کتاب وظایف قلبها اشاره کرد و گفت: تواضع که اصل بندگی است، سه قسم دارد: یکی تواضع ناشی از حقارت، دوم تواضع اجباری بخاطر ضعف در برابر قدرت یا نیاز و مورد سوم تواضع در برابر خداوند است که به خاطر بزرگی  و عظمت او تواضع داریم.

وی بیان کرد: اخلاق و سیرت فرد متواضع چنین است که او علم به خداوند، شریعت و عقل داشته، رفتار عقلانی دارد و در سایه  صبر، دوری از تکبر و خویشتن داری با مردم رفتار می کند.

پژوهشگر یهودی به باب دیگری از کتاب وظایف قلبها با عنوان توبه اشاره کرد و گفت: توبه­ی زبانی که با توبه­ی قلب همراه نباشد موقت و شکننده بوده، و توبه ای که با قلب و دل همراه باشد در کشمکش با نفس است. اما فردی که همراه با زبان و آگاهی قلبی همواره در حال توبه است، کامل­ترین حالت توبه را داراست.

وی شرایط توبه را پشیمانی، ترک گناه و استغفار عنوان و بیان کرد: فردی که با علم توبه می کند بر پایه ضمانتی که ریشه در علم دارد دوباره به سمت گناه نمی رود.

آبائی با بیان اینکه این سوال در ذهن افراد به وجود می آید که آیا فرد تائب با فرد صالح یکسان است؟ عنوان کرد: برخی اوقات تحت شرایطی جایگاه فرد توبه کننده برابربا با صالحان است و یا بالاتر نیز می رود، در تلمود اشاره شده است که توبه کاران کامل در جایگاه و مکانی قرار می گیرند که صالحان کامل ممکن است در آن جایگاه قرار نگیرند.

وی تصریح کرد: بخشش گناهان میان انسان و خدا راحت تر است ولی گناه بین انسان و انسان های دیگر سخت تر است چراکه جبران خطا و بخشش از طرف مقابل لازم است.

محاسبه نفس از شرایط توبه است

آبائی محاسبه نفس در باب هشتم کتاب را از شرایط توبه خواند و گفت: در سایه محاسبه نفس انسان امور دینی را متوجه شده، حقوق، جایگاه و تکالیفش در دنیا، نواقص و عقب ماندگی هایش را می بیند و به شروط بندگی توجه می کند و باید گفت که توجه به حضور دائم خداوند از شروط محاسبه نفس است.

وی در باب نهم کتاب به انواع زهد در دنیا که از وجوه محاسبه نفس است اشاره و عنوان کرد: زهد دو نوع عام و خاص دارد، اگر بتوانیم نفس را کنترل کنیم به زهد مورد نظر دین دست پیدا می کنیم.

آبائی عنوان کرد: زهد عام یعنی آنچه که مصلحت زندگی است و زهد خاص یعنی آنچه که شریعت و عقل، انسان را ترغیب به ترک می کند، یعنی ترک آنچه بخواهد انسان را از خدا دور بدارد. بحیا می گوید هدف شریعت سلطه دادن عقل بر تمام حالات نفسانی است.

وی بیان کرد: این فیلسوف، زاهدان را به سه گروه افراطی، میانه رو و کسانی که زهد حداقلی دارند تقسیم می کند و می گوید زهد مورد قبول شریعت یهود یعنی آنکه در معاشرت و معامله با مردم (و نه تارک دنیا) باشد، اعضای بدن نیز فرایض دینی را انجام دهد، اما در تمام این­ها مستحبات دینی را به قدر واجبات رعایت کند که به او حاسید (فردی پارسا) می گویند.

پژوهشگر یهودی به باب دهم با عنوان صدق محبت برای خداوند اشاره کرد و ادامه داد: مولف در این باب می گوید هدف زهد خالی کردن قلب برای جای دادن محبت الهی است.

وی بیان کرد: ابن پاقودا طبق آیه ای از تورات می گوید خداوند خالقت را با تمام قلب، جان و دارایی ات دوست بدار و بین قلب، جان و دارایی، هر کدام برایت عزیزتر است آن را به خدا اختصاص بده و عشق بورز.

آبائی یادآور شد: بهترین عبادت، عبادتی است که از روی ترس نباشد بلکه از روی محبت و عشق باشد که در تلمود نیز به آن اشاره شده است.

گفتنی است، دوره پیشرفته «جریان شناسی ادیان ابراهیمی» از سوی هیئت اندیشه ورز اسلام، ادیان و ارتباطات میان فرهنگی معاونت پژوهش حوزه علمیه خراسان برگزار می شود.