از دین کاریکاتور نسازیم؛ از عزاداری برای اجنه تا سوگواری برای امامزادگان
ظهور جلوه‌های تازه از فربگی مناسکی؛
چند هفته‌ای است که سویه جدیدی از فربگی مناسکی در کشور جریان یافته است؛ سویه‌ای که تا حد بسیاری زیادی می‌تواند بر حجم روزافزون مناسکات و مراسمات مذهبی بیفزاید و موازنه جدیدی در این حوزه ترسیم کند. ماهیت این سویه جدید در برگزاری مراسم سوگواری برای امامزادگان تعریف می‌شود.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، توسعه کمّی مراسم سوگواری و دهه‌سازی‌هایی که در سال‌های اخیر رواج چشمگیر یافته است و به اعتقاد برخی کارشناسان به عامل تهدیدی برای دیانت راستین مبدل گشته است، هر روز جلوه تازه‌ای از خود به منصه ظهور می‌گذارد. دو سال پیش بود که برگزاری مراسم عزاداری برای رئیس اجنه حاضر در دشت کربلا خبرساز شد یا چند سال قبل‌تر از آن خبر برگزاری مراسم عاشورا به تاریخ شمسی توسط یکی از مداحان معروف منتشر شد.
در امتداد این جریان، چند هفته‌ای است که سویه جدیدی از فربگی مناسکی در کشور جریان یافته است؛ سویه‌ای که تا حد بسیار زیادی می‌تواند بر حجم روزافزون مناسک و مراسم مذهبی بیفزاید و موازنه جدیدی در این حوزه ترسیم کند. ماهیت این سویه جدید در برگزاری مراسم سوگواری برای امامزادگان تعریف می‌شود؛ اقدامی که در گذشته نسبت به برخی از امامزادگان سابقه داشت، اما در چند سال اخیر، اسامی جدیدی در فهرست آن مشاهده می‌شود.
پانزدهم آبان‌ماه مصادف با وفات حضرت معصومه(س) بود. شاید برای نخستین‌بار بود که رسانه ملی در سالروز وفات حضرت معصومه(س) یکپارچه عزادار می‌شد و نوعی عزای عمومی را به جامعه تلقین می‌کرد. همین امر برخی انتقادات را در پی داشت؛ از جمله محسن‌حسام مظاهری، جامعه‌شناس در یادداشتی به این واقعه واکنش نشان داد و نوشت: «دیشب و امروز، فضای غم و اندوه بر برنامه‌های صداوسیما حاکم شده! گویا مناسبت‌های رسمی معتبر عزا و مصیبت در تقویم کم بوده که به مناسبت‌های جعلی و بی‌سند رو آورده‌اند. لااقل مناسک‌سازی هم می‌کنید، مناسک شاد و جشن بسازید که کمکی به حال جامعه خسته و زیر فشار کند». نکته جالبی که مظاهری به آن اشاره می‌کند این است که اکثر مناسک‌سازی‌ها در راستای ترویج سوگواری است و ما به ندرت شاهد مناسک‌سازی در جهت ترویج ایام شادی و نشاط اجتماعی هستیم.
عزای عمومی به مناسبت وفات حضرت معصومه(س) پایان ماجرا نبود و شب گذشته اطلاعیه دیگری با این مضمون در رسانه‌ها منتشر شد: «سالروز رحلت فرزند بلافصل امام جواد(ع) امامزاده موسی مبرقع، سخنران سیدحسین مومنی و مداح سیدمهدی میرداماد، هم‌اکنون با ترافیک رایگان …».
در معرفی موسی مبرقع آمده است: «موسی مُبَرْقَعْ (متوفای ۲۹۶ق) فرزند امام جواد(ع) و برادر کوچک‌تر امام هادی(ع) است. وی اهل علم بوده و روایاتی را از امام جواد(ع) نقل کرده است. مدفن وی در قم است. او را به جهت پوشاندن چهره‌اش با نقاب، مُبَرقَع نامیده‌اند. موسی مبرقع، جد سادات رضوی است. معروف است که خاندان سادات بُرقعی قم و اطراف ری به او منسوب‌اند. مزار وی در محله چهل اختران قم مورد زیارت و تکریم شیعیان است.»
انگیزه عزاداری برای امامزادگان چیست؟
گرچه جایگاه واجب‌التعظیم امامزادگان و از جمله موسی مبرقع بر کسی پوشیده نیست ولی سوالی که در ذهن مخاطب ایجاد می‌شود این است که آیا برگزاری مناسک سوگواری و روضه‌خوانی برای امامزادگان از پشتوانه عقلی و منطقی برخوردار است یا نه. اساسا فلسفه دستور به عزاداری و نوحه‌سرایی که در لسان ائمه معصومین(ع) وارد شده است چیست؟
در ایام محرم یادداشتی با عنوان «چرا برای امام حسین(ع) گریه می‌کنیم» در این ایکنا منتشر شد. در آن یادداشت اشاره شد: «گریه کردن بر مصائب امام حسین(ع) حامل دو اثر ویژه است. اثر اول گریه، یادآوری و تجدید عهد با امام حسین(ع) است. انسان زمانی برای موضوعی می‌گرید که به خوبی آن را در ذهن و ضمیر خود مرور کند و با آن ارتباط عاطفی و معنوی برقرار کند. در هنگام گریستن نیز، تمام تمرکز ذهن انسان متوجه موضوعی است که برای آن می‌گرید و به امر دیگری نمی‌اندیشد. در پرتو یادآوری مصائب آن حضرت، احساس دوستی و محبت نسبت به ایشان و احساس نفرت از دشمنان او در قلب انسان احیا و بازسازی می‌شود. اثر دوم گریه این است که گریه کردن بر امام حسین(ع) حاصل پیوند با امری قدسی و معنوی است که موجب می‌شود قلب انسان نورانیت پیدا کند و گرایش به خوب زیستن در انسان تقویت شود و بی‌اختیار، برای نزدیک شدن و یکی شدن به آن امر قدسی گام بردارد. تقویت و اعتلای این حب و بغض‌ها که مهمترین اثر گریستن بر امام حسین(ع) است به تعبیر باقرین(ع) یکی از لایه‌های مهم دین‌داری است»
عزاداری؛ راهی برای رستگاری آسان
با این توصیف، به راستی عزاداری برای برخی امامزادگان که برای عموم جامعه شناخته‌شده نیستند و شاید اطلاع چندانی از زیست و زمانه آنها در اختیار نباشد، با چه بهانه و انگیزه‌ای صورت می‌گیرد؟ سوال دوم این است که آیا عزاداری برای معصومین(ع) که قریب یک چهارم ایام سال را به خود اختصاص داده است تأمین‌کننده هدف پیش‌گفته نیست که افرادی به تولید و ترویج مراسمات جدید و بی‌سابقه روی می‌آورند؟
شاید انجام چنین اقداماتی بیش از آنکه انگیزه دینی و عقلانی داشته باشد، رگه‌های اجتماعی و روانشناسی داشته باشد. جبار رحمانی، جامعه‌شناس این مسئله را چنین تحلیل می‌کند: «ما با شرایطی مواجهیم که یک نیاز حکومتی به گفتمان دینی برای تولید مشروعیت وجود دارد، از طرف دیگر مردم نیاز به یک گفتمان دینی جدید دارند که سهل‌تر از گفتمان رساله‌های عملیه باشد و خیلی راحت به شما حس رستگاری و تجربه معنوی بدهد. در این شرایط ما به یک آیینی نیاز داریم که خیلی راحت در ما حس رستگاری به وجود بیاورد و حس گناه را رفع بکند. در چنین شرایطی ما به آیین‌های موسمی نیاز داریم».
از دین کاریکاتور نسازیم
در این میان بسیاری از اندیشمندان و دغدغه‌مندان عرصه دیانت در راستای آگاهی‌بخشی و تنظیم عناصر هویتی دین و جلوگیری از ترسیم چهره کاریکاتوری از آن اقدام کرده‌اند. سیدمجتبی حسینی، مجتهد علوم دینی و از سخنرانان باسابقه تهران خطر گسترش مناسک و ترسیم چهره کاریکاتوری از دین را چنین توصیف می‌کند: «اگر یک عضو از انسان را تصویرش بیش از حد بزرگ کنم، کاریکاتور می‌شود. سعی کنیم از دین کاریکاتور درست نکنیم و هر چیزی را در تناسب خودش قرار بدهیم، آن موقع می‌بینیم دین چقدر جذاب و کاراست؛ یعنی برای اصلاح انسان و جامعه مفید است. بعضی وقت‌ها برای اصلاح فرد مفید است، بعضی وقت‌ها برای اصلاح جامعه مفید است. اگر آن ترکیب در شرایط خودش باقی بماند خوب است، ولی اگر از آن کاریکاتور درست کنیم، از اندام‌واره اصلی دور می‌شویم. بنابراین باید هر چیزی را در جای خودش قرار داد.»
این نقد با تعبیری دیگر از سوی حجت‌الاسلام یوسفی، عضو هیئت علمی دانشگاه بیان شده است: «گاهی شاهد ترویج برخی عزاداری‌ها در صدا و سیما هستیم که عمدتاً تکیه آن بر مداحی صرف با محتوای اندک و حتی گاهی محتوای نادرست است؛ در این فضا، بازاری درست می‌شود که مداحان بر صدر می‌نشینند و محور عزاداری می‌شوند. گاهی اوقات ما از اسلام، کاریکاتوری معرفی می‌کنیم؛ درست مانند فرد موهن و ملعونی که برای پیامبر کاریکاتور می‌کشد؛ ما هم این بلا را بر سر اسلام آورده‌ایم، بدون اینکه واقعاً در خیلی از موارد هم بخواهیم و به همین دلیل دین جذابیت خود را از دست می‌دهد.»
در ماجرای عزاداری برای اجنه در سال گذشته، اقدام به‌هنگام امام جماعت و هیئت امنای مسجد موجب لغو مراسم شد. به نظر می‌رسد هوشیاری و کنشگری بیشتر روحانیت در این عرصه می‌تواند از تکرار چنین اقداماتی جلوگیری کند.