رهبر کلیمیان ایران از «حنوکا» می گوید

حنوکا یا عید افتتاحیه (به عبری: חֲנֻכָּה و به عربی: حَنُکَّه یا عید ٱلأنوار) یا باز گشایی یکی از جشن‌های باستانی یهودیان است. این جشن هشت روزه یادآور یکی از معجزات در تاریخ یهود است که بر پایه آن، چراغ یا شمعدان (مِنوُرا) در معبد بیت المقدس در زمان جنگ با یونانیان، در حالی که تنها برای یک روز روغن داشته، به مدت هشت روز، روشن ماند.

یهودیان از ۲۵ کیسلو (آخرین ماه پاییز) که امسال مقارن با هشت آذر است، این جشن را آغاز کردند. به همین مناسبت با خاخام یونس حمامی لاله‌زار، رهبر کلیمیان ایران درباره فلسفه این آیین‌ و پیام آن برای جهان امروز به گفتگو نشستیم.

فلسفه این جشن در دین یهود چیست؟

جشن حنوکا به دوران آبادی معبد بیت المقدس دوم برمی‌گردد. معبد بیت المقدس اول توسط بخت النصر پادشاه بابل تخریب شد و یهودی ها به اسارت بابل (عراق امروز) درآمدند و نزدیک به هفتاد سال در عراق بودند. سپس به دنبال حمله کوروش کبیر به بابل و تسخیر آنجا یهودیان تحت حمایت امپراطوری ایران قرار گرفتند.

کوروش کبیر اجاره داد یهودیان به سرزمین مقدس برگردند و معبد را مجددا بازسازی کنند و به دنبال بازسازی معبد یک دورانی تحت سیطره ایران در مراسم عبادی خود آزادی داشتند. تا آنکه اسکندر مقدونی به فکر کشورگشایی افتاد و به ایران هم حمله کرد. سوریه و آن قسمت یهودی سرزمین مقدس هم تحت حکومت مقدونیه در آمد.

شخص اسکندر با یهودیان رابطه خوبی داشته و مزاحمتی در مراسم عبادی آنها و تقدیم قربانی در معبد نداشته است؛ اما به دنبال فوت اسکندر، سوریه و بیت المقدس تحت حکومت یکی از سرداران ارتش اسکندر قرار می گیرد و خاندان سلوکی‌ها را تشکیل می‌دهد. آنها به تدریج فشارهای زیادی به یهودیان وارد می‌کنند. آن زمان یونانی‌ها به الهه‌های فراوانی اعتقاد داشتند که زئوس در رأس آنها بوده است.

آنها با یکتاپرستی مخالف بودند و به همین خاطر یهودیان را تحت فشار قرار می‌دادند تا دست از اعتقادات خود بردارند. نهایتا با تسخیر خود معبد بیت المقدس در آنجا نیز بت قرار دادند و یک دوران جنگ و درگیری بین یهودیان و یونانیان شکل گرفت.

یهودیان چون قدرت نظامی چندانی نداشتند بیشتر جنگ‌هایشان به صورت پارتیزانی بود، در حالی که یونانیان قدرت و ارتش بسیار عظیم و قدرتمندی داشتند. این جنگ‌ها حدود ۵۲ سال  ادامه داشت و نهایتا نظامی‌های یهود به سرکردگی افرادی از خاندان کاهنان از نسل حضرت هارون (ع) در جنگ پیروز شده و توانستند معبد بیت المقدس را بازپس بگیرند و آنجا را تطهیر کرده و مظاهر پرستی را از بین ببرند.

از اولین مراسم‌هایی که آنها بعد از این پیروزی انجام می‌دهند این است که شمعدان هفت شاخه طلا (مِنوُرا) در معبد بیت المقدس را روشن کنند. کاهنان هرشب آنجا، این چراغ روشن می کرده‌اند و این کار سمبل اعتقاد به خداوند بوده و نشان می‌داده که شریعت الهی مثل نوری است که روشنگر زندگی انسان است.

در تورات آیه‌ای شریعت الهی را به نور تشبیه می‌کند. آنها می‌خواستند این شمعدان را با روغن زیتون پاک و زلال و شفاف روشن کنند؛ اما چون درگیر جنگ بودند و به میت دست زده بودند فرد طاهری بین آنها نبود.  بر اساس آیین یهود اگر کسی به میت دست بزند تا هفت روز طاهر نیست.

دنبال روغن زیتونی می‌گشتند که چنین شرایطی داشته باشد. نهایتاً به کوزه ای ممهور به مهر کاهن بزرگ که مربوط به پنجاه سال پیش‌ بود رسیدند. این کوزه مربوط به قبل از تصرف معبد به دست یونانیان بود. روغن در ظرف سفال بود و چون جذب ظرف شده بود، به اندازه روشنایی یک شب هم کفایت نمی‌کرد.

بحث پیش می‌آید که هشت روز طول می‌کشد تا ما روغن تازه پیدا کنیم این روغن به اندازه روشنایی یک شب است و این سبب وقفه در روشنایی شمعدان می‌شود. نهایتا به این نتیجه رسیدند که چیزی را که نقد دارند انجام دهند.

تصور این بوده که در چنین ایامی که شب‌ها طولانی است و این چراغ یک شب هم روشن نخواهد ماند. اما معجزه میشود و شمعدان هشت شبانه روز روشن می‌ماند و آنها می توانند خودشان را تطهیر کنند و روغن طاهر تازه ای تدارک ببینید.

به یاد آن معجزه که از نظر زمانی تقریبا ۲۲۵۰ سال پیش رخ داد، هرسال از تاریخ ۲۵ ماه کیسلو که نهمین ماه در تقویم عبری است به مدت هشت شب هر شب شمع روشن می‌کنند، در شب اول یک شمع و هرشب که گذشت شمعی اضافه می کنند تا میزان معجزه آشکارتر شود تا اینکه شب هشتم، هشت شمع روشن می کنند.

این آیین را هر خانواده یهودی هرشب انجام می دهد و  دعاهایی برای شکرگزاری به درگاه خداوند می خوانند که چنین لطفی  را شامل حال ما کرده است.

با توجه به اینکه آن شمعدان هفت شاخه بوده؛ چرا هشت شب شمع روشن می کنند؟

بخاطر اینکه تهیه روغن پاک و غیر نجس هشت روز طول کشیده است و طبق آیین یهود کسی که دست به میت می‌زند به مدت هفت روز ناپاک محسوب می شود که باید غسل بکند و بعد از روز هفتم تطهیر می شود.

اگر روغن را فرد نجس تهیه می‌کرد آن هم نجس می‌شد و پاک باقی نمی‌ماند و چون آن معجزه که اتفاق افتاد و آن شمع با روغن کم هشت شب روشن باقی ماند، مدت این جشن هشت روز است. اما در معبد شمعدان هفت شاخه بوده است و این معجزه در هر هفت شاخه بوده است.

روشن کردن شمع نماد چیست؟

نمادی از پیروزی روشنی بر تاریکی است؛ چون ما اعتقاد داریم راه خداپرستی راه هدایت و نور و روشنایی است در حالی که مسیری که غیر توحیدی باشد آن ظلمات و تاریکی است. این مسیر سختی و دشواری و پستی و بلندی دارد اما نهایتا پیروزی با نور است.

یهودیان غیر از روشن کردن شمع در این هشت شب، اعمال و مراسم دیگری هم دارند؟

بله؛ سنت‌هایی وجود دارد؛ مثلاً یکی از زمینه‌های پیروزی، از بین رفتن یکی از سرداران یونانی به دست یکی از زنان یهودی است که به خود جرات می‌دهد و وارد سپاه آن سردار یونانی می‌شود و با ترفندی آن سردار را از بین می برد. در زمان قدیم جنگ‌ها به فرمانده وابسته بوده است. فرمانده از ابتدا وارد جنگ می شده و رجزخوانی می‌کرده است. با مرگ این فرمانده سپاه یونان دچار تزلزل شده و شکست می خورد.

یونانی‌ها در مراسمی شراب می‌خوردند و بعد این زن مواد لبنی به او می دهد و مواد لبنی بدن را سست و کرخت می کند. به دنبالش شرایطی به وجود می آید که می تواند سر سردار را از بدنش جدا کند. به خاطر این پیروزی برخی از یهودیان در این ایام هشت روزه، مواد لبنی بیشتر استفاده می‌کنند، یا شیرینی‌های خاصی تدارک می‌بینند.

چون زمان زیادی یهودیان اجازه نداشتند مراسم عبادی خودشان را برگزار کنند به غار‌ها فرار می‌کردند و در آنجا به مطالعه تورات و اجرای مراسم دینی مشغول می‌شدند. چون یونانیان به تعقیب‌شان می‌آمدند بچه‌ها یا افرادی را  آنجا در مسیر می‌گذاشتند. بچه ها با فرفره یا چیزی مشغول بازی می‌شدند. وقتی می‌دیدند سربازان می‌آیند افراد داخل غار را خبر می‌کردند که پنهان شوند.  به همین مناسبت فرفره بازی بچه ها یکی از آیین‌هایی است که انجام می‌شود.

آیا یهودیان در کل دنیا آیین‌های‌شان در این چند روز مشترک است؟

کلیاتش کاملا یکسان است؛چون این جشن زمینه بسیار قدیمی دارد. این چند موردی که گفتم بین همه یهودیان مشترک است؛ ممکن است در بعضی جاها رنگ و لعاب های متفاوتی پیدا کرده باشد.

آیا دعاهای خاصی در این ایام جشن حنوکا خوانده می شود؟

شکرانه‌هایی موقع روشن کردن شمع مبنی بر تشکر و سپاس از الطاف الهی و معجزاتی که شامل حال ما کرده تا در شرایطی که از نظر امکانات و فنون نظامی و تعداد سربازان کمتر از سپاه یونانیها بودیم، بر آنان پیروز شویم خوانده می‌شود.

درواقع این از لطف خداوند بود که آنها در جنگ پیروز شدند و توانستند معبد را باز پس بگیرند و مراسم عبادی آنجا را احیا کنند.

مزمور سی ام از مزامیر حضرت داوود که آن را حضرت داوود(ع) برای افتتاح معبد اول سروده بوده است به دنبال روشن کردن شمع خوانده می‌شود. معمولاً لحظاتی را خانواده‌ها به دنبال روشن کردن شمع باقی می‌مانند و درباره آن جنگ و مبارزه و پایداری در راه مبارزه در راه خدا صحبت می‌شود و داستان‌هایی در همین ارتباط برای بچه‌ها گفته می‌شودکه این معجزه در ذهن بچه ها باقی بماند.

پیامی که این جشن و آیین می تواند برای دنیای امروز داشته باشد چیست؟

بزرگ‌ترین پیامش این است که کسی که بر اساس ایمان به خداوند علیرغم وجود سختی‌ها و مشکلات پایداری و استقامت کرده و در این راه مبارزه می‌کند، به پیروزی خواهد رسید.

در آن زمان قابل باور نبود که یک جمعیت کم و بدون امکانات چندان در مقابل سپاه یونان که آن موقع برای خودش ابرقدرتی بود پیروز شود؛ اما با لطف و یاری خداوند و در درجه اول و سعی و تلاش خودشان در این مبارزه پیروز شدند.

زندگی امروز هم جریان دارد؛ در راه اجرای دستورات خداوند و ایمان و باور به اعتقادات‌مان شیطان‌های مختلفی وجود دارند؛ در دنیای امروز سختی‌هایی بر سر راه دینداری و یکتاپرستی وجود دارد و راهکار، تنها استقامت و مبارزه در این زمینه است.