علی شریعتی ادعایی بر روشنفکری دینی نداشت

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، محمد جواد ادبی، استاد فلسفه و عرفان دانشگاه شهید مطهری و کارشناس مجری این برنامه، گفتگو خود را با رحیم محمدی مدیرگروه جامعه شناسی ایران انجمن جامعه شناسی که در استودیو حاضر بود آغاز کرد و گفت: که شریعتی شخصیتی ذوابعاد و گاهی متناقض نماست.

تحولات اجتماعی در قرن معاصر در کشور ما حتما یکی از تأثیرگزارترین شخصیت هایش را می تواند با دکتر علی شریعتی گره بزند از نقش او در تحولات اجتماعی پنجاه سال اخیر اگر بخواهیم صحبت کنیم از کجا باید آغاز کنیم؟

محمدی پاسخ داد: : تحولات ایران از عصر مشروطه آغاز شد زمانی که فتحعلی شاه به حکومت رسید و زمانی که قدرت های آن زمان یعنی بریتانیا ، روسیه و فرانسه کشاکشی با خاورمیانه داشتند و جنگ هایی که شکل گرفت، ایران وارد کشاکش و تحولاتی و نوعی منور الفکری در ایران ایجاد شد. فشارهای خارجی و برانگیختگی های داخلی دست به هم داد تا به تدریج تحولاتی آغاز شود . در زمان ناصر الدین شاه یک طبقه سخنگوی اجتماعی در ایران ایجاد شد که روزنامه هایی می خواستند چاپ کنند که اجازه چاپ به آنها داده نشد و به کشورهای اطراف ارسال شد و در آنجا به همان زبان فارسی چاپ شدند. نتیجه تجدد خواهی پیدایش انقلاب مشروطه است . وقتی انقلاب مشروطه پیروز می شود تجددخواهی به مُحاق می رود چون جریان جدیدی به نام روشن فکری از دل انقلاب مشروطه بیرون می آید که از عصر روشن گری و فیلسوفان دوران روشن گری و اروپا الهام نمی گیرند. نسل جدیدی در اثر شکست سیاسی مشروطه ایجاد شد.

وی افزود: روشن فکران وقتی به سر کار آمدند بیشتر از نظر انقلاب روسیه (چپ) به جهان نگاه و مذهب را ترد می کردند. در اینجا قشری از علاقه مندان به مذهب که دنبال کنندگان سید جمال الدین اسد آبادی و اقبال لاهوری پاکستانی بودند گفتند مذهب هم سخن نو دارد . بیشتر نسل روشن فکران مذهبی مثل جلال آل احمد و دکتر شریعتی چپ بودند یعنی نگاهشان به جهان درکی از چپ بود. این چپ بودن به این معنا نیست که همانگونه که یک اروپایی مارکسیسم و چپ گرایی را می فهمید ، آن ها همین گونه می فهمیدند، آنها این موضوع را درک می کردند یعنی مارکس در ذهن ایرانی و جهان بینی ایرانی می آمد و یک مارکسی به وجود می‌آمد که برای خود مارکس شناسان غریبه بود.

در ادامه برنامه ادبی خطاب به سید جواد میری، عضو هئیت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات انسانی این پرسش را مطرح کرد که آیا امکان دارد که روشن فکری دینی می تواند جریان آزادی خواهی در جهان را بومی کند ؟

میری پاسخ داد: لفظ روشن فکری دینی را برای دکتر شریعتی یا امثالهم قبول ندارم. خود شریعتی هم نمی‌گوید من روشن فکر دینی هستم. این تمایزات دوگانه هایی است که در اندیشه مدرنیستی شکل میگیرد . دکتر محمدی هم به این موضوع اشاره کرد که جلال آل احمد و شریعتی خوانشی از مارکس داشتند که شبیه خوانش ایرانی از آن است که این حرف درستی است ولی یک نکته وجود دارد و آن هم اینکه شریعتی وقتی از کارل مارکس صحبت می کند هم زمان دارد او را نقد می کند. مثلا می گوید اگر پاپ و مارکس نبودند تاریخ اروپا به چه شکل میشد و بعد ماتریالیسم دیالکتیک مارکسیسم را قبول نمی کند ولی به این توجه می کندکه زیربنا مهم است و در جایی میگوید اگر می خواهید برای من اسم بگذارید من مارکس وبری هستم. شریعتی وقتی می گوید من مارکس وبری هستم یعنی می گوید رو بنا و زیربنا هردو مهم است و میان این دو دیالکتیکی وجود دارد. پیش تر از شریعتی یک نحله ای در ایران به نام سوسیالیست خداپرست شکل می گیرد. آن ها حرفشان سوسیال دموکرات های اخلاقی قرن نوزده و بیست آلمان بود و معتقد بودند جامعه همان قدر که نیاز به تحولات اقتصادی دارد نیاز به ثبات هم دارد و مذهب موجب این ثبات می شود. شریعتی هم متأثر از این جریان بوده است. البته شریعتی دنبال جامعه شناسی دینی نبوده است . بیشتر کلام و گفتار آثار شریعتی تعامل با ژان پل سارتر بوده که او هم از فیلسوفان اگزیستانسیالیسم بوده است پس چگونه می شود که شریعتی ضد فلسفه باشد و در عین حال تفکرش بسیار وامدار ژان پل سارتر باشد؟ پس بهتر است بگوییم شریعتی ضد و مخالف فلسفه ای بوده است که تعهد اجتماعی نداشته باشد.

بیژن عبدالکریمی، استاد فلسفه دانشگاه آزاد دیگر میهمان برنامه سوفیا در ادامه این برنامه به این گفتگو پیوست.

ادبی خطاب به وی پرسید که نسبت شریعتی با روشن فکری دینی و نسبت شریعتی با ایده تغییر اجتماع چیست و از منظر شما نسبت شریعتی با کدامیک از این حوزه های جامعه شناسی، فلسفه و… جدی تر است؟

عبدالکریمی گفت: ما معمولا وقتی با یک رویداد مواجه می شویم، می کوشیم که لباس مفاهیم بر تن آن رویداد بپوشانیم. جامعه شناسی ساختار گرا یا مفاهیم دیگر لباس هایی است که به شریعتی می پوشانیم شاید این مفاهیم بخشی از اندیشه های او باشد در حالیکه ما باید از خود پدیدار به سمت ساختارهای ذهنی حرکت کنیم.

در روزگاری که تفکر متافیزیکی بر تفکر دینی و در روزگاری که تمکن به افلاطون و کانت به تمکن به عیسی (ع) و موسی (ع) و پیامبر (ص) و تفکر علمی بر تفکر فلسفی غلبه دارد و نیوتن شأنی بالاتر از افلاطون و افلاطون و ارسطو شأنی بالاتر از انبیاء پیدا کرده است شریعتی می کوشد که تجدید عهدی با تفکر دینی ، معنوی و انبیاء داشته باشد . او نقد بسیار مهمی به سنت تاریخ وارد کرده است که شخصیت نبی تکه تکه شده است و هر کسی به یک شاخصه از وجود نبی چسیبیده است. شریعتی دنبال شخصیتی از نبی است که همه ی وجوه را باهم دارد .

وی افزود: شریعتی یک سوژه ی ایرانی است که جهان مدرن را تجربه کرده و عظمت های او را می بیند و می خواهد به یک نوع ارتباط دیالکتیکی بین سنت و تجدد برسد که این مسئله یک قرن و نیم اخیر در ایران و جهان است.

«سوفیا» سه شنبه شب‌ها ساعت ۲۲:۰۰ با اجرای محمد جواد ادبی، تهیه کنندگی بهزاد محمودزاده و سردبیری سارا فرجی از شبکه رادیویی گفت‌وگو بر روی موج اف. ام ردیف ۱۰۳.۵ به صورت زنده پخش می‌شود.