واکاوی ابعاد مظلومیت حضرت زهرا(س) از منظر آیت الله مکارم شیرازی
مصیبت زهرا علیها السلام فوق العاده جانکاه است. فاطمه زهرا سلام الله علیها همانگونه که از زیارت نامه آن حضرت پیداست «السلام علیک ایتها المظلومه المغصوبه؛ سلام بر تو اى ستمدیده اى که حقت غصب شده»، از تمام جهات مظلوم است.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در مطالبی به مناسبت شهادت حضرت زهرا(س) عنوان می کنند: با اینکه زندگانى بانوى اسلام، حضرت زهرا، سیده نساء العالمین بسیار کوتاه بود؛ ولى شرح حال او و مصائبش بسیار طولانى است.[۱] لذا مصیبت زهرا علیها السلام فوق العاده جانکاه است[۲] فاطمه زهرا سلام الله علیها همانگونه که از زیارت نامه آن حضرت پیداست «السلام علیک ایتها المظلومه المغصوبه؛ سلام بر تو اى ستمدیده اى که حقت غصب شده»[۳]، از تمام جهات مظلوم است.[۴]
شرح مظلومیت حضرت زهرا سلام الله علیها در آه سوزان على علیه السلام
امام علیه السلام هنگامی که جسم پاک زهراى مرضیه علیها السلام را با دست خود در قبر مى گذارد سخنان پرسوز و گداز را مى گوید، سخنانى که از یکسو دلیل بر عظمت بانوى اسلام فاطمه زهرا علیها السلام و از سوى دیگر نشانه شدت ناراحتى على علیه السلام از فراق جانگداز اوست.[۵]
امام علیه السلام، بهترین و مناسب ترین مخاطب؛ یعنى رسول خدا صلّى الله علیه وآله وسلّم را انتخاب کرده و با او درد دل مى کند، [۶]با اینکه محتواى سخنان امام علیه السلام، شکوائیه دردناکى است؛ ولى ادب کلام ایجاب مى کند که از سلام و درود بر پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم شروع کند.[۷]
که در این میان جمله (السریعه اللحاق بک؛ و به سرعت به تو ملحق شده است) اشاره پرمعنایى به مصائب شدید حضرت فاطمه زهرا علیها السلام دارد که او را در بهترین سال هاى جوانى به دیار باقى منتقل ساخت.[۸]
سپس امام علیه السلام در ادامه، خطاب به پیامبر اکرم صلّى الله علیه وآله وسلّم عرض مى کند: «اى رسول خدا! از فراق دختر برگزیده و پاکت، پیمانه صبرم لبریز شده و طاقتم از دست رفته است، هرچند پس از روبه رو شدن با غم بزرگ فراق و مصیبت دردناک تو، این مصیبت براى من قابل تحمل شده است».[۹]
آنگاه امام بار دیگر به شرح مصیبت حضرت زهرا سلام الله علیها باز مى گردد و خطاب به پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم عرضه مى دارد: « (اى رسول خدا) امانتى را که به من سپرده بودى هم اکنون باز پس داده شد و گروگانى که نزد من بود گرفته شد؛ ولى اندوهم جاودانى است و شب هایم همراه بیدارى و بى قرارى؛ تا آن زمان که خداوند منزلگاهى را که تو در آن اقامت گزیده اى برایم برگزیند (و به تو ملحق شوم)»؛ (فلقد استرجعت الودیعه…).[۱۰]
این عبارت که از شدت اندوه على علیه السلام در برابر حادثه غمانگیز شهادت حضرت زهرا علیها السلام حکایت مى کند به خوبى نشان مى دهد که تا چه حد این بانوى عزیز در نظر على علیه السلام گرامى بود و پیوند عاطفى و روحانى و معنوى آن دو به یکدیگر عمیق و ریشه دار.[۱۱]
حضرت زهرا بزرگترین نعمتى بود که خدا به على علیه السلام داده بود، جمله «حزنی فسرمد» تفسیرش روشن است، زیرا هر زمان على علیه السلام به یاد فاطمه زهرا سلام الله علیها مى افتاد غم و اندوهش تجدید مى شد و این اندوه بزرگى بود که سراسر زندگى على علیه السلام را دربرگرفته بود.[۱۲]
جمله «و أما لیلی فمسهد» کنایه از این است که بسیار شب ها به یاد آن بانوى عزیز مى افتم و خاطره او خواب را از چشم من مى رباید. گواه این سخن اشعار معروفى است که از آن حضرت در فراق حضرت زهرا علیها السلام انشاء فرمود:[۱۳]
نفسی على زفراتها محبوسه
یا لیتها خرجت مع الزفرات
لا خیر بعدک فی الحیاه و إنما
أبکی مخافه أن تطول حیاتی
جانم گرفتار مصیبت دردناک اوست و اى کاش با آه و ناله از این تن بیرون مى آمد، بعد از تو زندگى در نظرم بى ارزش است و اگر اشک مى ریزم براى این است که مى ترسم بعد از تو عمرم طولانى شود (و همواره گرفتار درد فراق تو باشم).[۱۴]
هتک حرمت به حضرت زهرا سلام الله علیها؛ آتش زدن درب خانه
امام علی علیه السلام در کنار قبر شریف پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم، به گوشه اى از مصائب دردناک حضرت زهرا علیها السلام اشاره کرده، عرضه مى دارد: « (اى رسول خدا) به زودى دخترت تو را آگاه خواهد ساخت که امت تو در ستم کردن به وى دست به دست هم داده بودند، سرگذشت دردناک او را بى پرده از او بپرس و خبر این حوادث را از وى بگیر. این حوادث دردناک در زمانى رخ داد که هنوز مدت زیادى از رحلت تو نگذشته و یادت فراموش نگشته بود»؛ (و ستنبئک ابنتک بتضافر أمتک على هضمها، فأحفها[۱۵] السؤال، و استخبرها الحال؛ هذا و لم یطل العهد، و لم یخل منک الذکر).[۱۶]
ظاهر این است که این عبارات سربسته که امیر مؤمنان على علیه السلام براى رعایت ادب در پیشگاه پیامبر آن را زیاد نمى شکافد و شرح نمى دهد اشاره به حوادث بسیار اسف انگیزى است که پس از مدت کوتاهى از رحلت پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم رخ داد؛ هجوم به خانه زهرا علیها السلام، آتش زدن در خانه، اسقاط جنین آن حضرت و بردن امام را به زور به سوى مسجد براى بیعت، حوادثى است که نه تنها به صورت پررنگ در تاریخ شیعه آمده؛ بلکه در منابع اهل سنت هم، با کمال تعجب صریحاً ذکر شده است.[۱۷]
سرانجام امام در آخرین سخن خود خطاب به پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و بانوى اسلام، زهراى مرضیه چنین مى گوید: «درود خدا بر شما هردو باد، درود و سلام وداع کننده؛ نه وداع ناخشنود خسته دل، اگر از کنار قبرت باز گردم به خاطر سبب ملالت نیست، و اگر اقامت گزینم (و گریه و زارى) سر دهم هرگز به جهت سوءظن به وعده نیک خداوند در مورد صابران و شکیبایان نمى باشد»؛ [۱۸] آه آه! ولى شکیبایى مى کنم که شکیبایى بهتر و زیباتر است و اگر بیم آن نبود که نظام حاکم از جایگاه قبر تو آگاه شوند پیوسته در کنار قبر تو مى ماندم و ناله هایى همچون ناله هاى مادرى که به داغ فرزندش گرفتار شده، براى این مصیبت بزرگ سر مى دادم. (اى رسول گرامى) خدا مى بیند که دخترت پنهان به خاک سپرده مى شود و حقش (آشکارا) بر باد مى رود و او را از ارثش محروم مى کنند حال آنکه زمان زیادى نگذشته و نامت فراموش نشده است. اى رسول خدا این شکایت را به درگاه حق و به نزد تو مى آورم. اى رسول خدا تسلیت مرا بپذیر! درود و سلام و رضوان خدا بر تو و بر دخترت زهرا باد».[۱۹]،[۲۰]
برگی از مظلومیت حضرت زهرا علیها السلام؛ مدفن پاک فاطمه زهرا علیها السلام کجاست؟
یکى از مصائب و مظلومیت های دختر والا مقام پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم این است که جایگاه قبر شریفش هنوز نامعلوم است؛ بعضى آن را مطابق پاره اى از روایات در بقیع و برخى در داخل خانه اش در کنار مسجد پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و بعضى در روضه (آن مقدار از مسجد که میان قبر پیامبر و منبر آن حضرت قرار دارد)مى دانند.[۲۱]
این مطلب هر محققى را در فکر فرو مى برد که چه طوفانى پس از رسول الله صلّی الله علیه وآله وسلّم در میان امت برخاست که مرقد پاک تنها دخترش، در هاله اى از ابهام فرو رفت؟ [۲۲]
هرچند بیشترین قرائن دلالت بر دفن آن حضرت در خانه اش دارد، زیرا دفن در روضه در آن زمان کار آسانى نبود و بسیار بعید است على علیه السلام رضایت به چنین کارى داده باشد و دفن در بقیع با کلام امام علیه السلام، که رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم را انتخاب کرده و با او درد دل مى کند و سخن خود را از اینجا شروع مى کند: «سلام و درود بر تو اى رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلّم از سوى خودم، و از سوى دخترت (زهرا) که هم اکنون در جوار تو فرود آمده، و به سرعت به تو ملحق شده است؛ السلام علیک یا رسول الله عنی، و عن ابنتک النازله فی جوارک، والسریعه اللحاق بک». چندان سازگار نیست، بلکه جمله (النازله فی جوارک) نشان مى دهد که قبر بانوى اسلام در کنار قبر پیامبر صلی الله علیه وآله وسلّم بود و نظریه کسانى که قبر مقدس آن حضرت را در خانه اش مى دانند، تقویت مى کند.[۲۳]
البته ممکن است دفن در بقیع را نیز در جوار پیامبر صلی الله علیه وآله وسلّم محسوب کنیم یا جوار را به معناى همسایگى روحانى و معنوى در بهشت بدانیم؛ ولى معناى اول با ظاهر عبارت سازگارتر است و روایات متعددى نیز آن را تأیید مى کند.[۲۴]
مرحوم علامه مجلسى از ابراهیم بن محمد همدانى نقل مى کند که مى گوید: براى امام هادى (على بن محمد النقى علیهما السلام) نامه اى نوشتم که مرا از قبر فاطمه علیها السلام باخبر ساز! حضرت در جواب چنین مرقوم داشت: «هى مع جدی صلوات الله علیه وآله؛ او با جدم پیغمبر صلّی الله علیه وآله وسلّم است».[۲۵]،[۲۶]
مرحوم صدوق نیز مى گوید: صحیح در نزد من این است که آن حضرت در خانه اش دفن شده است که پس از توسعه بنى امیه، الآن جزء مسجد قرار گرفته است.[۲۷]،[۲۸]
در کتاب عیون الاخبار الرضا از بزنطى نقل شده است که مى گوید: «سألت الرضا عن قبر فاطمه؛ من از امام على بن موسى الرضا علیه السلام از محل قبر فاطمه علیها السلام سؤال کردم، فرمود: دفنت فی بیتها فلما زادت بنو امیه فی المسجد صارت فی المسجد؛ آن حضرت را در خانه اش دفن کردند و هنگامى که بنى امیه مسجد پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم را توسعه دادند خانه آن حضرت در مسجد قرار گرفت».[۲۹]،[۳۰]
در وضع فعلى گرچه قبر پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم و قبور دیگرى در داخل مسجد قرار گرفته؛ ولى آن را به وسیله دیوارها و شباک از مسجد جدا کرده اند.[۳۱]
بنابراین هرکس نزدیک قبر پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم در روضه مقدسه بایستد و حضرت زهرا علیها السلام را زیارت کند إن شاء الله فضیلت زیارت آن حضرت از نزدیک را به دست آورده است. در بقیع نیز به قصد رجا مى توان آن حضرت را زیارت کرد.[۳۲]
تاریخ شهادت حضرت زهرا سلام الله علیها چه زمانی است؟
از جمله مظلومیت های آن حضرت این است که نه تنها در مکان دفن آن یادگار پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم گفتگوست، بلکه در تاریخ وفات آن حضرت نیز اختلاف است.[۳۳]
طبق روایت معروف[۳۴] از امام صادق علیه السلام، آن حضرت در سال یازدهم هجرى با گذشت ۷۵ روز از رحلت پدر بزرگوارش دیده از جهان فروبست: (إن فاطمه علیها السلام مکثت بعد رسول الله صلّی الله علیه وآله وسلّم خمسه و سبعین یوما). با توجه به اینکه رحلت پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم در ۲۸ صفر واقع شده باید شهادت آن بانوى عزیز در یکى از سه روز[۳۵]سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه جمادى الاولى واقع شده باشد (با در نظر گرفتن احتمال تمام یا ناقص بودن ماههاى وسط).[۳۶]
در حدیث دیگرى آمده است که آن بانوى گرامى در روز سه شنبه سوم جمادى الآخر سنه یازدهم هجرت چشم از جهان بربست[۳۷] و این حدیث مطابق عقیده کسانى است که مى گویند فاصله میان رحلت پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلّم و شهادت حضرت زهرا علیها السلام ۹۵ روز بود.[۳۸]
مرحوم علامه مجلسى رحمه الله در زاد المعاد از این قول درباره زمان وفات آن حضرت به عنوان روایتى معتبر نقل کرده است. سپس اضافه مى کند: شیخ طوسى و سید بن طاووس و دیگران نیز همین را پذیرفته اند و گرچه این روایت با روایت ۷۵ روز منافات دارد؛ ولى چون مشهور و روایتى معتبر، پشتوانه آن است، باید روز سوم جمادى الثانى به مراسم تعزیت آن حضرت قیام کرد.[۳۹]،[۴۰]
در حدیث غیر مشهورى نیز فاصله وفات رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم تا شهادت حضرت زهرا علیها السلام ۴۰ روز ذکر شده است.[۴۱]،[۴۲]
سخن آخر
از این تعبیرات و آنچه در نهج البلاغه آمده به خوبى روشن مى شود که حق نشناسان در زمان کوتاهى بعد از رحلت پیامبر چه مصائبى بر حضرت فاطمه زهرا صلی الله علیه وآله وسلّم وارد کردند، مصائبى که على علیه السلام را که کوه شکیبایى و استقامت بود به لرزه درآورد و همچون مادر جوان مرده به گریه و ناله واداشت و عجب اینکه مدارک این تهاجم بى رحمانه بر بیت وحى، در کتب اهل سنت نیز به صورت گسترده آمده است.[۴۳]
[۱] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج۸ ؛ ص۴۰.
[۲] همان ؛ ص۳۴.
[۳] کلیات مفاتیح نوین ؛ ص۲۳۴.
[۴] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛۱۰/۲/۱۳۹۰.
[۵] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج۸ ؛ ص۳۲.
[۶] همان.
[۷] همان ؛ ص۳۳.
[۸] همان.
[۹] همان؛ ص ۳۴.
[۱۰] همان؛ ص ۳۶.
[۱۱] همان.
[۱۲] همان؛ص۳۷.
[۱۳] همان.
[۱۴] بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۲۱۳.
[۱۵] « احفها» از ریشه« احفاء» به معناى اصرار در سؤال و خبر گرفتن گرفته شده است.
[۱۶] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج۸ ؛ ص۳۷.
[۱۷] همان؛ص۳۸.
[۱۸] همان.
[۱۹] کافى، ج ۱، ص ۴۵۹، باب مولد الزهرا علیها السلام.
[۲۰] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج۸، ص: ۳۹.
[۲۱] همان ؛ ص۵۳.
[۲۲] همان.
[۲۳] همان؛ ص ۳۳.
[۲۴] همان.
[۲۵]. بحار الانوار، ج ۹۷، ص ۱۹۸، ح ۱۸.
[۲۶] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج۸ ؛ ص۵۳.
[۲۷] من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۵۷۲.
[۲۸] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج۸، ص: ۵۴.
[۲۹] عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۳۱۱( مطابق نقل بحار الانوار، ج ۹۷، ص ۱۹۱).
[۳۰] پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج۸، ص: ۵۴.
[۳۱] همان.
[۳۲] همان.
[۳۳] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج۸ ؛ ص۵۴.
[۳۴] کافى، ج ۱، ص ۴۵۸، ح ۱؛ و بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۲۱۵. مرحوم علامه مجلسى در شرحى که بعد از حدیث ۴۷ نگاشته، مىنویسد:« فی الخبر الصحیح أنها عاشت بعد أبیها خمسه و سبعین یوما».
[۳۵] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج۸ ؛ ص۵۴.
[۳۶] همان؛ ص ۵۵.
[۳۷] بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۱۷۰، ح ۱۱.
[۳۸] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج۸ ؛ ص۵۵.
[۳۹] زاد المعاد، ص ۴۵۶.
[۴۰] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج۸ ؛ ص۵۵.
[۴۱] بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۷.
[۴۲] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج۸ ؛ ص۵۵.
[۴۳] همان.