تاریخچه کلیساهای پایتخت | «ترین ها» کدامند؟
خانه‌هایی زیبا و دلباز، خشت خشت دیوارهایشان از جنس نور، با نمایی که یاد خدا را زنده می‌کند.
همشهری آنلاین _ مژگان مهرابی: ظاهر و باطنشان با دیگر خانه‌های شهر فرق می‌کند و حضور در آنها هر انسان معتقدی را سرشار از شعف می‌کند و روحش را جلا می‌دهد. تعدادشان در تهران کم نیست. در گوشه و کنار شهر می‌توان آنها را دید. صلیبی که روی بام مخروطی‌شان جا خوش کرده، نماد خوبی است برای شناخته شدن. هر رهگذری را به یاد یکتایی خدا و مهربانی مسیح(ع) می‌اندازد. در تهران قریب به ۳۰ کلیسا وجود دارد که قدمت برخی به دوره قاجار و شاید قبل‌تر هم می‌رسد. بعضی کوچکند و به نمازخانه می‌مانند و شکوه و معماری برخی هم خیره‌کننده است. هرچه هست اینها مأوایی هستند برای شهروندان مسیحی که در همسایگی ما زندگی می‌کنند. فرارسیدن میلاد حضرت مسیح(ع) فرصت خوبی است تا گزارشی از کلیساهای شهر تهیه کنیم.
کلیسای «سرکیس مقدس» بزرگ‌ترین کلیسای پایتخت محسوب می‌شود و قدمتش به دوره پهلوی بازمی گردد. این مکان مذهبی به دلیل بزرگی و اهمیتی که دارد مقر خلیفه‌گری ارامنه به شمار می‌آید و به نوعی کلیسای جامع مسیحیان قلمداد می‌شود. کلیسای سرکیس مقدس ساختار جالبی دارد. در معماری آن، ترکیبی از معماری قرون وسطی و عصر کنونی به چشم می‌خورد. به گونه‌ای که نماهای درونی و بیرونی آن شمایی از یک صلیب است. این را با حضور در کلیسا به خوبی می‌توان لمس کرد. امانت خانه‌های آن در ۲ سوی محراب و سمت شرقی قرار گرفته و راهروهای ورودی در قسمت غربی، همین شکل صلیب مانندی را به تالار داده است. از دیگر شاخصه‌های این کلیسا می‌توان به گنبد آن اشاره کرد که‌گویی در هوا، معلق و چلچراغ‌ها با نظم خاصی آویزان شده‌اند. اما آنچه که دیدنش حس روحانی ایجاد می‌کند تمثالی در محراب است که روایت لحظه تولد حضرت مسیح(ع) و قرار گرفتن در آغوش مادرش، حضرت مریم(س) است. طبق نوشته‌های درج شده در کتاب‌های تاریخ هزینه ساخت کلیسای سرکیس مقدس را «مارگار آنتاندلیانس» تقبل کرده و نقشه آن را فردی به نام «اورژن آنتا ندلیانس» ارائه کرده است. بیرون کلیسا هم درست در محوطه، سنگ مرمری خودنمایی می‌کند که به یادبود نسل‌کشی ارامنه نصب شده است. از دیگر ویژگی‌های کلیسای سرکیس مقدس اینکه دارای یک گنبد و ۲ ناقوسخانه است که با قدم زدن در خیابان کریمخان زند به خوبی می‌توان آنها را نظاره کرد.
کلیسای «مریم مقدس» معروف‌ترین کلیسای شهر به شمار می‌آید و در خیابان ۳۰تیر واقع شده است. معماری آن هم مثل اغلب کلیسای تهران به دوره پهلوی برمی‌گردد. کلیسای مریم مقدس معماری چشمنوازی دارد و معماران آن از معماری قرن هفتم (بیزانسی) الگو گرفته‌اند. این کلیسا ۲ گنبد بزرگ و کوچک و نمای صلیبی دارد. گنبد کوچک‌تر بالای نمازخانه واقع شده و مربوط به ناقوس خانه می‌شود. طبق سنت کلیسای ارمنی‌ها محراب در سمت شرق قرار دارد. گنبد آن ۱۲ ضلعی با ۱۲ نورگیر است. اما اینکه چطور این کلیسا شکل گرفت ماجرای جالبی دارد. پس از جنگ جهانی و مهاجرت ارامنه به تهران، میدان حسن‌آباد به یکی از محله‌های میزبان ارامنه تبدیل شد. از آنجا که در این محله کلیسایی وجود نداشت ارامنه ناگزیر برای انجام فرضیه مذهبی به کلیسای کئورگ مقدس در میدان وحدت اسلامی می‌رفتند. تا اینکه ارمنیان با اجازه خلیفه‌گری اصفهان کلیسایی در محله حسن‌آباد ساختند. هزینه ساخت آن را فردی به نام «رومان عیسی یان» تقبل کرد و ساخت‌وساز آن را به دست نیکلای مارکوف روسی، معمار برجسته آن زمان سپرد. سال ۱۹۴۵ هم این مکان مذهبی توسط «کاتولیک کلیسا» تعمید و با عنوان کلیسای مریم مقدس پذیرای مسیحیان شد. اهمیت کلیسای مریم مقدس و جامع بودن آن باعث شد فوریه سال ۲۰۰۲ در فهرست میراث فرهنگی ثبت شود. مجاور کلیسا ساختمانی هست که مربوط به موزه ملی ارامنه می‌شود و در تملک خلیفه‌گری است.
در بین کلیساهای زیبای تهران، کلیسای «صلیب مقدس» از معماری ویژه و چشمنواز برخوردار است. شباهت نمای این کلیسا به صلیب باعث شده به کلیسای صلیب مقدس معروف شود. از آنجا که این کلیسا در مجاورت باشگاه آرارات واقع شده به آن کلیسای آرارات هم می‌گویند. در ساختار این بنای مذهبی خلاقیت ویژه‌ای به کار برده شده. پلان کلیسا به شکل صلیب است و تنها یک ورودی در سمت غربی دارد. نورگیرهای آن باریک است اما به تعداد زیاد در جای جای ساختمان به چشم می‌خورند. طراح این کلیسا فردی به نام «رستم وسکانیان» بوده که در ایجاد چنین بنایی نهایت سلیقه و خلاقیت را به کار برده است. او از سبک نوین، استفاده و سعی کرده با بهره‌گیری از تعداد زیادی صلیب (الگوی چلیپایی) در نمای بیرونی آن به این کلیسا جلوه خاصی ببخشد. از کلیسای صلیب مقدس به‌عنوان «نخستین بنای تمام بتن در ایران» یاد می‌شود. سبک معماری این کلیسا سبکی کاملاً متفاوت و در عین حال منحصربه‌فرد است که مجموعه‌ای غنی از تاریخچه معماری را در دل خود جا داده است. اما فضای داخلی، این مکان مذهبی محرابی است که در دل آن یک صلیب و تابلویی از تولد حضرت مسیح(ع) قرار دارد؛ بی‌هیچ‌گونه زرق و برق و تزییناتی. شاید همین سادگی است که باعث شده جلوه آن بیشتر نمود پیدا کند.
کلیسای «تادئوس» را می‌توان قدیمی‌ترین کلیسای تهران به شمار آورد. در واقع نخستین و مهم‌ترین کلیسایی است که توسط ارامنه ساخته شده و طبق سنگ یادبوی که در دیوار آن جانمایی شده، قدمتش به سال ۱۱۸۷ برمی‌گردد. کلیسای تادئوس در خیابان مولوی و بازار حضرتی قرار دارد و یکی از مکان‌های تاریخی تهران است که نامش در فهرست میراث فرهنگی به ثبت رسیده. اما شکل‌گیری آن داستان جالبی دارد. در دوره نادرشاه افشار بسیاری از ارامنه ساکن اصفهان که از ظلم عوامل حکومتی به ستوه آمده بودند راهی تهران می‌شوند و در محدوده بازار سکونت پیدا می‌کنند. با گذشت زمان روز به روز بر جمعیت مهاجران ارامنه افزوده می‌شود تا اینکه ارمنی‌ها تصمیم به ساخت کلیسایی در محدوده زندگی خود می‌گیرند. این کلیسا در زمان زندیه ساخته و به دست اسقف اعظم «گریگور درهوانسیان» تقدیس می‌شود. کلیسای تادئوس یک طبقه دارد و معماری تالار آن برگرفته از کلیسای کوچک محله جلفای اصفهان است. این کلیسا دارای یک نمازخانه و پوشش گنبدی و ۴شاه‌نشین است. محرابش در شرقی‌ترین قسمت تالار واقع شد و به‌صورت ایوان دیده می‌شود. نکته جالب اینکه سال ۱۹۷۰ (۱۳۴۸) هنگام رنگ کردن دیوار کلیسا بخشی از آن فرومی ریزد و نقاشی‌های زیبایی به جا مانده از عهد قدیم پدیدار می‌شود که به گفته محققان، این اثر دست هوناتان نقاش است که صحنه‌هایی از سفر سفیرهای انگلیس و روس را روایت می‌کند. یکی از مهم‌ترین مراسم این کلیسا برگزاری برنامه مذهبی در نخستین جمعه هر ماه میلادی است.
کلیسای «گریگور» لقب مرتفع‌ترین کلیساهای شهر را به خود اختصاص داده است. این کلیسا سال ۱۹۸۳ با کمک شورای ارامنه و جمعی از خیّران ارمنی در محله مجیدیه ساخته شده است. ایجاد کلیسا کمی بعد از اسکان ارامنه در محله مجیدیه شکل گرفته و داستانی شنیدنی دارد. از قرار معلوم بعد از جنگ جهانی دوم، مستوفی الممالک، وزیر دربار قاجار پولی را در اختیار شورای خلیفه‌گری ارامنه قرار می‌دهد و این شورا برای رفاه هم کیشان خود زمین وسیعی را در اراضی بایر محدوده مجیدیه خریداری می‌کند. زمین‌ها در اختیار مهاجران ارامنه قرار می‌گیرد و کم‌کم جمعیتشان زیاد می‌شود تا اینکه اهالی تصمیم به ساخت کلیسایی در محله خود می‌گیرند. فردی به نام «گریگور ملیکیان» که از خیّران بنام آن زمان بوده هزینه ساخت بنای اصلی کلیسا را پرداخت می‌کند. بعد هم فراخوانی داده می‌شود که معماران طرح خود را برای ساخت کلیسا ارائه دهند. از بین ۱۸ طرح رسیده، طرح متعلق به «ژیرایر سیمونیان» پذیرفته می‌شود. این کلیسا بعد از ساخت، سال ۱۹۸۳ توسط «اسقف اعظم آرداک مانوکیان» تقدیس می‌شود. مسیحیان ارامنه بر این باورند که طرح اصلی کلیسا شباهت زیادی به «کلیسای هریپسیمه مقدس» در ارمنستان دارد. به گفته ارامنه بنای کلیسا از استحکام زیادی، برخوردار و حتی در برابر زلزله ۱۰ ریشتری مقاوم است. نمای بیرونی کلیسا سیمانی است و ظاهر معمولی دارد. اما نکته مهم اینکه معمار این بنا ساختار کلیسا را از بتن و فلز برپا کرده و حتی در ایجاد راه پله هم از سنگ استفاده کرده است.