اعرافی: تعبد بی‌ریشه و دینِ احساسی را نمی‌پذیریم

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، آئین رونمایی از اولین نقشه جامع عرفان نظری در قالب کتاب و نرم‌افزار اصطلاح‌نامه جامع عرفان نظری به همت مرکز پژوهشی دایره‌المعارف علوم عقلی اسلامی وابسته به مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)دوشنبه برگزار شد. آیت‌الله علیرضا اعرافی، مدیر حوزه‌های علمیه سراسر کشور در این مراسم سخنرانی کرد که در ادامه سخنان وی را می‌خوانید:

بنده به عنوان یک طلبه و خادم در حوزه علمیه، هم میراث عظیم عقلی و عرفانی حوزه و هم تراث عظیم مؤسسه امام خمینی(ره) را گرامی می‌دارم و معتقدم خدمات و تلاش‌هایی که محققان و پژوهشگران مسئولان این مؤسسه در خدمت به اسلام و معارف و ارزش‌های الهی و اسلامی انجام می‌دهند قابل ستایش است.

توان حوزه‌های علمیه در زمینه اندیشه‌ورزی

حوزه‌های علمیه ما در ادوار تطوری خود از مجموعه‌ای امتیازات برخوردار بودند و یکی از این خصایص بسیار مهم حوزه‌های علوم اسلامی، بهره‌مندی از یک توان بالا و نیرومند در اندیشه‌ورزی و تعقل بود. متکلمان ما هم متکلمان صاحب توان عقلی بوده‌اند. از شیخ مفید تا شیخ صدوق، فاصله‌ای‌ است اما در عین حال قدرت عقلی جریانات علوم اسلامی در روند تاریخی حوزه‌های علمیه جریان نیرومندی بوده است و به رغم پاره‌ای از اختلافات، شاهد فعالیت‌های عمیق عقلی هستیم و این را در تمام جریانات حوزه علمیه مشاهده می‌کنیم.

مکرراً به یاد دارم در گفت‌وگوهایی که در کشورهای مختلف با پاره‌ای از متفکران دینی و صاحبنظران گفت‌وگو می‌شد وقتی پای مسائل عقلی و عمیق به میدان می‌آمد ضعف آنها کاملا مشهود بود اما این نقطه عقل‌گرایی در حوزه نقطه قوتی است. مقام معظم رهبری نیز به زیبایی فرمودند که جای این اندیشه‌ورزی در حوزه است تا در پرتو وحی که آن هم برپایه عقل استوار است اندیشه‌ورزی رشد و حوزه علمیه مسیر بالندگی را طی کند. این خصیصه و وصف بسیار دلربای عقلی باید در نهاد حوزه علمیه استوار و بالنده بماند و مطابق با تطورات امروزِ قدرت، عرض اندام داشته باشد.

تعبد ما بر پایه عقلانیت است

روزگار ما هم روزگاری است که داعیه‌های اندیشه‌ورزی در جهان فراوان است بنابراین بدون اینکه بخواهیم حاصل تفکر عقلی بشر را دست کم بگیریم اما با هدایت وحی نیازمند رقابت جدی در میدان هستیم. اندیشه عقلی، فلسفی و عرفانی، توان ما را خیلی بالا می‌برد. آنچه در نظریات فقهی، تفسیری و حدیثی داریم بسیار مهم است و می‌تواند قدرت گفتمانی ما را بالا ببرد. نکته دیگر اینکه در مورد عقل‌بسندگی یا خودبسندگی عقل، حرف‌های فراوانی زده شده است اما ما منطق بسیار واضحی داریم و این از امتیازات منطق دینی و حوزوی ماست و سخن ما این است که عقل راهبر و دال به وحی و نقل است.

ما تعبد بی‌پایه و بی‌ریشه و دینِ احساسی و عاطفی را نمی‌پذیریم بلکه تعبد ما بر پایه عقلانیت است و ما از این موضوع دفاع برهانی و قاطع می‌کنیم بنابراین اگر کسی بگوید خودبسندگی عقل به معنای بی‌نیازی از وحی و نقل است آن را هم ناقص می‌دانیم. اگر روزی دایره اجتهاد عقلی و نقلی را در زمینه کلام فعال کنیم آنجا هم متدلوژی‌های روشنی وجود دارد و حتماً غنای بیشتری می‌آورد. از ویژگی‌های مرحوم علامه مصباح این بود که صاحب متدلوژی بودند لذا علوم عقلی مدرسه آیت‌الله مصباح نیز مبتنی بر یک متدلوژی است. البته معتقدم اجتهاد عقلی و کلامی ما باید غنای بیشتری پیدا کند هرچند کمابیش بزرگان در حوزه علوم عقلی، تفسیری و علوم انسانی ورود پیدا کرده‌اند اما باید اقدامات بیشتری انجام شود.

آنچه حوزه علمیه به عنوان برنامه‌ریز و خادم در سیاستگذاری انجام می‌دهد مجموعه‌ای از رویکردها و طرح‌هاست که نیمی از آنها به مقام اجرا هم رسیده است و در منظومه این طراحی، علوم عقلی جایگاه مناسبی دارد. امروزه حوزه علمیه می‌‌تواند بگوید من نقشه راه جامع توسعه علوم اسلامی را دارم. دستاوردها و محصولات مؤسسه امام خمینی(ره) مخصوصاً دایره المعارف علوم عقلی یک گنجینه است که می‌تواند در پیش بردن اهداف ما مؤثر باشد.

توصیه آیت‌الله مصباح‌یزدی به خواندن اشعار حافظ

حجت‌الاسلام والمسلمین احمد ابوترابی، رئیس مرکز دایره المعارف علوم عقلی اسلامی نیز در این نشست سخنرانی کرد که در ادامه می‌خوانید:

سه سال پیش برای دعوت از مرحوم علامه مصباح، جهت رونمایی از مجموعه‌ای از آثار این مرکز خدمت ایشان رسیدم که ایشان برای مدتی کارها را تورق کردند و سپس فرمودند چند روز پیش آقای دکتر محمد لگنهاوزن از مقدمه «اخلاق ناصری»، مطلبی را درباره حکمت عملی نقل کرد که برای من باعث تعجب بود و تاکنون آن را ندیده‌ بودم. مطلب درباره این بود که ملاک ثبات و تغییر در احکام عملی و شرعی چیست؟ این مطلبی عمیق و پنهان بود و باور نمی‌کردم که ایشان که با زبان عربی و فارسی به خوبی آشنا نیستند این مطلب را دیده باشند. ایشان سپس فرمودند اگر بخواهیم اینگونه مطالب را با این عمق در آثار گذشتگان پیدا کنیم راهش همان کاری است که مرکز شما انجام می‌دهد چراکه مطالب پنهان کارهای گذشتگان از درون این نوع کارها بیرون می‌‌آید.

یکبار فرمودند به دوستان دانش‌پژوه و محقق عرفان از طرف من عرض کنید که اساس عرفان، سلوک عملی و تهذیب نفس و اخلاص است و بزرگان عرفان هرچه به دست آوردند از این راه بوده است لذا آن را جدی بگیرند. همچنین گفتند برخی از چیزها در تلطیف روح موثر است و آن را نادیده نگیرند که از جمله آنها استفاده از اشعار حافظ است که به شما در درک حقایق کمک می‌کند. ایشان فرمودند آنچه فلسفه را از مهجوریت در حوزه بیرون آورد این بود که مرحوم آقای طباطبایی اجازه نقد می‌داد و دوم اینکه به مسائل ذوقی که می‌‌رسید درس را ادامه نمی‌داد بلکه به اهلش واگذار می‌کرد.

مرحوم علامه مصباح می‌فرمود امام در عقلانیت و تعبد در اوج بود اما رویکرد عرفانی را نیز داشت. این دیدگاه مرحوم علامه مصباح نسبت به عرفان بود. بیش از بیست سال پیش تاریخ تولد مرکز را خود ایشان تعیین کردند که عرض کردم بنده به تعداد انگشتان دست در حوزه علمیه، محقق سراغ ندارم که فرمودند که مگر تو جست‌وجو کرده‌ای؟ بنده گفتم یکی از وظایف ما در زمینه عرفان است اما تعداد محققان عرفان کم است که فرمودند دوره‌های عرفانی برگزاری کنید و نگاهتان به جهان و نیازهای جهان باشد.

دیدگاه علامه مصباح درباره عرفان

در جایی فرمودند که راه جذب برخی از فرقه‌ها که با اسلام و تشیع آشنا نیستند در عرفان است. همچنین فرمودند نباید عرفان به دست نااهلان بیفتد لذا باید کنترل کنیم تا از سوء برداشت‌ها و اتهامات بی‌جا به عرفان به دور باشیم. ما سه دوره عرفان اسلامی را برگزار کردیم که حدود شصت نفر تربیت شدند و عمده محققان عرفان در حوزه از فارغ‌التحصیلان همین دوره هستند. ما موفق شدیم با تعریف صد واحد درسی که به گفته دکتر اعوانی در حد یک دوره دکترای جامع بود افراد زیادی را پرورش دهیم.

یکی از مهم‌ترین آثار این مجموعه همین نقشه جامع اصطلاحات عرفان نظری است که امروز رونمایی می‌شود. مرحوم علامه مصباح فرمودند تا مبنای علوم را به درستی تعریف نکنید نمی‌توانید دارای مقالات جامع و کاملی باشید بنابراین ما هم در این راستا اقدام کردیم. اصطلاح نامه‌هایی که در این مرکز نوشته شده با سایر اصطلاح نامه‌ها در ایران و دنیا متفاوت است ما جایگاه هر موضوعی را در کلِ علم تعریف کرده‌ایم. رابطه آن با اصطلاحات معرفت شناسی غربی نیز بیان شده است.