جریان‌شناسی سیاسی اهل سنت عراق
بافت موجود در عراق، مانند دیگر کشورهای عربی بافت عشایری است که برای درک بهتر بافت عشایری میتوانیم نگاهی به بخشهای عرب نشین خوزستان داشته باشید. تاثیرات فضای عشیره فقط مختص به طبقه روستایی نیست بلکه در شهری‌ها و حتی فضای سیاسی نیز عشیره اثرگذار است.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، کشور عراق پازلی از قومیتها و مذاهب و بازیگران مختلف اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است. اگرچه شیعیان اکثریت را دارند اما تنها بازیگران این عرصه نیستند و بازیگران موثر دیگری در عرصه‌های سیاسی اجتماعی عراق وجود دارند. شاید تا سال ۲۰۰۵ که نخستین انتخابات پارلمان عراق تشکیل شد، فضای تقسیم‌بندی پررنگ طایفه‌ای در عراق حاکم بود، یعنی همه احزاب شیعی در قالب یک تحالف و کردها و سنی‌ها، هرکدام در قالب یک تحالف، بودند. اما این موضوع به تدریج رنگ باخت و اهل سنت عراق نقش جدی‌تری و متنوع‌تری را در مسائل سیاسی این کشور ایفا کردند.
بافت موجود در عراق، مانند دیگر کشورهای عربی بافت عشایری است که برای درک بهتر بافت عشایری میتوانیم نگاهی به بخشهای عرب نشین خوزستان داشته باشید. تاثیرات فضای عشیره فقط مختص به طبقه روستایی نیست بلکه در شهری‌ها و حتی فضای سیاسی نیز عشیره اثرگذار است. عشیره یک نظام خرد اجتماعیِ هرمی است که همه چیز به رأس و رئیس عشیره و تصمیمات او ختم میشود. در عشیره هست که منافع اجتماعی و مادی شهروندان تامین میشود. البته بافت اجتماعی عراق تغییراتی داشته است، اما نهادهای جامعه مدنی در عراق چون به شکل قدرتمندی شکل نگرفتند، هنوز عشیره حضور جدی دارد.
بر مبنای آخرین آمارها، حدود ۷۷ درصد جمعیت عراق عرب و حدود ۱۹ درصد کرد هستند. حدود ۵۵ درصد از عربها شیعیان و ۲۲ درصد اهل سنت هستند. منظور ما از اهل سنت عراق، اهل سنت عرب هستند و کردهای عراق که سنی هستند، مورد نظر ما نیستند. در طول ۱۴۰۰ سال حضور اسلام در عراق، غالبا حاکمیت عراق با اهل سنت بوده، درحالی که مرکزیت شیعه در عراق بوده و کوفه و نجف به عنوان کانون‌های تشیع در جهان اسلام بودند.
اهل سنت عراق با سقوط صدام غافلگیر شدند و بلافاصله بعد از سقوط صدام نارضایتی‌هایی به اشکال مختلف بروز دادند. جریانهای شبه نظامی معارض دولت عراق و اشغالگران آمریکایی، خیلی زود متشکل شدند. این گروهها تنها با اشغالگری مخالف نبودند بلکه مشروعیت دولت جدید و نظام حاکم را نمی‌پذیرفتند، چون آن را ناشی از دخالت دیگران در فضای عراق معرفی میکردند. از همان ماه‌های نخستین سقوط صدام عملیاتهای تروریستی آغاز شد و تاکنون هم کم‌وبیش ادامه دارد.
سابقه فعالیتهای سیاسی اهل سنت در ۱۰۰ سال اخیر
دلیل تکثر احزاب اسلامگرای اهل سنت در عراق را شاید بتوانیم مرهون فضای مارکسیستی آن زمان بدانیم که به دلیل مقابله با گروههای ملحد این احزابِ اسلامگرا وارد فضای سیاسی شدند.
۱) حزب مشورت اولین جریان اسلامگرای اهل سنت عراق بود که در سال ۱۹۶۸ توسط شیخ محمد سعید نقشبندی تاسیس شد.
۲) حزب العهد نیز توسط شیخ سعید نقشبندی تاسیس شد، البته ایده اولیه آن با نوری سعید نخست وزیر بعدی عراق بود.
۳) الحزب الاسلامی العراقی؛ بارزترین فعالیت سیاسی اهل سنت عراق با ظهور اخوان المسلمین در مصر شروع شد. اخوان المسلمین یک جریان مادر در جهان اسلام است که شاخه‌های متعددی از اخوان در کشورهای عربی اسلامی و حتی در ایران شکل گرفتند. شیخ محمود الصواف که دانش‌آموخته الازهر مصر بود شاخه عراقی اخوان را بعد از برگشت به عراق در سال ۱۹۴۶ در بغداد تاسیس کرد. اسم آن تشکل «جمعیت الاخوه» یا «الاخوه الاسلامیه» بود. با بسته شدن «الاخوه الاسلامیه» در سال ۱۹۶۰ و قبل از به قدرت رسیدن بعثی‌ها، اخوان المسلمین عراق حزب جدیدی به نام «الحزب الاسلامی العراقی» تاسیس کرد که تا امروز این حزب فعالیت دارد و نماینده اخوان المسلیمن در عراق است.
۴) حزب التحریر توسط شیخ تقی الدین النبهانی در اردن تاسیس شد و شاخه‌های متعددی در جهان اسلام ایجاد کرد. شاخه عراقِ این حزب به دست عبدالعزیز البدری، از علمای اهل سنت عراق، در جریان مسافرت وی به اردن و درخواست وی برای ایجاد شاخه عراق این حزب، در سال ۱۹۵۳ در عراق تاسیس شد. در ابتدا بخشی از بدنه این حزب از نخبگان شیعه بودند ولی مرحوم آیت الله سید محسن حکیم وقتی مواضع ضدشیعی شیخ النبهانی را مطالعه کرد فتوای به تحریم عضویت در این حزب داد.
۵) حزب بعث در دهه ۶۰ میلادی به قدرت رسید و چون یک حزب توتالیتر بود، اجازه فعالیت به هیچ حزب شیعه و سنی را نمیداد و تنها حزب فعال در عراق بود تا اینکه در سال ۲۰۰۳ رژیم صدام و حزب بعث ساقط شد.
بعد از سقوط سیاسی حزب بعث، تحولات بزرگی در فضای اجتماعی سیاسی و امنیتی عراق، توسط اهل سنت رقم خورد. اهل سنت عراق با سقوط صدام غافلگیر شدند و بلافاصله بعد از سقوط صدام نارضایتی‌هایی به اشکال مختلف بروز دادند. جریانهای شبه نظامی معارض دولت عراق و اشغالگران آمریکایی، خیلی زود متشکل شدند. این گروهها تنها با اشغالگری مخالف نبودند بلکه مشروعیت دولت جدید و نظام حاکم را نمی‌پذیرفتند، چون آن را ناشی از دخالت دیگران در فضای عراق معرفی میکردند. از همان ماه‌های نخستین سقوط صدام عملیاتهای تروریستی آغاز شد و تاکنون هم کم‌وبیش ادامه دارد. بخش دیگر از نارضایتی اهل سنت، به شکل تحریم نظام سیاسی در عراق و تحریم نخستین انتخابات پارلمانی در عراق بروز کرد.
نقش جریانها و گروهها و نخبگان سیاسی اهل سنت عراق از سال ۲۰۰۳
بعد از سقوط صدام به فاصله کم، شورای ۲۵ نفره از شخصیتهای سیاسی و مبارز عراقی که غالبا از شیعیان و کردها بودند، برای حکومت انتقالی تشکیل شد. البته از اهل سنت هم در این شورا حضور داشتند، ولی تعداد اندکی بودند و خود اهل سنت رغبتی برای حضور در شورا نداشتند و به نوعی تحریم کردند. شورای حکومت انتقالی، مقدماتِ برگزاری انتخابات «الجمعیه الوطنیه الانتقالیه» را فراهم کرد، الجمعیه الوطنیه الانتقالیه ساختاری شبیه پارلمان داشت که با حدود ۲۰۰ عضو بطور موقت در ابتدای سال ۲۰۰۵ شکل گرفت. مهمترین مامویت آن، تشکیل کمیته‌ای برای نگارش قانون اساسی بود که بر اساس آن قانون اساسی، انتخابات جدید برگزار شود. اهل سنت، انتخاباتِ الجمعیه الوطنیه الانتقالیه را نیز تحریم کردند و تنها معدودی از اهل سنت در انتخابات حضور داشتند. در مقابل شیعیان و کردها، به عنوان اولین تجربه دموکراتیک، نقش جدی در این انتخابات داشتند.
کم کم اهل سنت به این نتیجه رسیدند که تحریم انتخابات به نفع آنها و آینده اهل سنت عراق نیست و برای تامین منافع خودشان باید در انتخابات حضور داشته باشند. به همین دلیل بعد از نوشتن قانون اساسی و برای اولین دوره انتخابات پارلمان، اهل سنت حضور جدی در انتخابات داشتند و نتایج قابل قبولی را به دست آوردند.
جریانهای سیاسی ادوار انتخابات پارلمان عراق
اولین انتخابات پارلمان ۲۰۰۵؛ «الجبهه التوافق العراقیه» که برجسته‌ترین و بارزترین حزب سیاسی در عراق بود ۴۴ کرسی را در پارلمان گرفت. این ائتلاف بعد از مدتی دچار انشعابات متعدد شد و الان نامی از آن وجود ندارد. «الجبهه العراقیه للحوار الوطنی» به ریاست صالح المطلک، نزدیک ۶۰ کرسی را در دوره نخست پارلمان عراق از اهل سنت کسب کردند. این گروه همچنان در فضای سیاسی عراق حضور دارد و بعد از کناره گیری سید مقتدی صدر از عرصه انتخابات۲۰۲۱، این گروه نیز انتخابات را تحریم کرد.
دومین انتخابات 2010؛ در این دوره برای انتخاب ۲۷۵ نماینده پارلمان، اهل سنت حضور جدی داشتند. در این دوره فهرست «العراقیه» آقای ایاد علاوی، که بخش قابل توجهی از لیست از اهل سنت بودند، ۹۱ کرسی پارلمان را کسب کرد و اکثریت کرسی‌های پارلمان متعلق به ائتلاف العراقیه بود ولی بنا به دلایلی موفق به تشکیل دولت نشدند. این تعداد کرسی‌های پارلمان نشان از حضور جدی اهل سنت در انتخابات بود. البته شخص ایاد علاوی شیعه است اما بیشتر افراد لیست او از اهل سنت بودند.
سومین انتخابات 2014؛ در این دوره برای انتخاب ۳۲۸ نماینده پارلمان، اهل سنت حضور خوبی داشتند و ۹۰ کرسی پارلمان از اهل سنت بودند و این هم نشان دهنده یک موفقیت برای اهل سنت بود. جریان «متحدون للاصلاح» متعلق به اسامه النجیفی ۲۳ کرسی، جریان «الوطنیه» متعلق به ایاد علاوی ۲۱ کرسی، «العربیه» ۱۰ کرسی و الانبار هویتنا ۵ کرسی و در مجموع حدود ۹۰ کرسی را اهل سنت گرفتند.
چهارمین انتخابات 2018؛ در این دوره برای انتخاب ۳۲۹ نماینده پارلمان، اهل سنت با کاهش تعداد کرسی‌های پارلمان مواجه شدند و تنها ۷۱ کرسی پارلمان را به دست آوردند. فهرست الوطنیه ایاد علاوی که شخصیت‌هایی مثل سلیم الجبوری، رئیس سابق پارلمان و صالح المبارک رئیس جبهه الحوار در آن بودند و فهرست «القرار» به رهبری اسامه النجیفی و خمیس الخنجر، بیشترین کرسی‌ها را گرفتند و فهرست «الانبار هویتنا» به رهبری محمد الحبوسی، رئیس فعلی پارلمان عراق، با ۶ کرسی در جایگاه سوم قرار گرفت. فهرست «تحالف بغداد» متعلق به محمود المشهدانی، رئیس اسبق پارلمان عراق، ۴ کرسی را در این دوره گرفت.
پنجمین انتخابات 2021؛ این انتخابات در ۱۸ مهرماه امسال قرار است برگزار شود که انتخاباتی بسیار مهم برای همه احزاب عراقی است. ما از سال ۲۰۰۵ تاکنون شاهد تحولات بسیار زیادی در ائتلافات و احزاب بیت شیعی و سنی عراق بودیم. این دوره شرایط برای اهل سنت بسیار حیاتی است. همه جریانات سنی عزمشان را برای پیروزی و به دست آوردن تعداد بالای کرسی در پارلمان، جزم کرده‌اند. تعداد بیشتر کرسی در پارلمان تضمین کنند قدرت رهبران سیاسی ارشد اهل سنت در عراق خواهد بود.
عدم وجود رهبر یا رهبران موثر و قدرتمند و کاریزماتیک در میان اهل سنت عراق، حلقه مفقوده بسیار جدی است. در واقع شخصی که بتواند جریانهای سیاسی را جمع کند و در کنار مردم قرار بگیرد وجود ندارد.
فضای فعلی سیاسی اهل سنت
محمد الحبوسی؛ در انتخابات 2018 که ۷۱ نماینده اهل سنت در پارلمان حضور دارد، چند جریان و چهره عمده سیاسی سنی در ذیل پارلمان به وجود آمد. محمد الحلبوسی، استاندار سابق الانبار عراق که جوان‌ترین استاندار عراق بود، توانست با جاه طلبی‌ها و حمایتهای داخلی و منطقهای ریاست پارلمان را به دست بگیرد. وی علیرغم حضور شخصیتهای بارز سیاسیِ دو دهه اخیر عراق در پارلمان، سرآمد دیگران شد و کرسی ریاست را تصاحب کرد.
خمیس الخنجر؛ او از شیوخ قبائل عراقی و یکی از میلیاردرهای عراقی است. تفکرش نزدیک به اخوان المسلمین و قطر است. وی در سالهای گذشته از مخالفان سرسخت ایران بود اما اخیرا با برخی ائتلافات نزدیک به ایران نزدیک شده که نشان از گردش ۱۸۰ درجه‌ای اوست! خنجر پس از سقوط صدام بیشتر به عنوان یک شخصیت معارض بود اما در ۲۰۱۸ بطور جدی در روند سیاسی عراق نقش ایفا کرد و وارد پارلمان شد.
بعد از انتخابات 2018 جبهه بندی‌های سیاسی جدیدی در فضای اهل سنت عراق بوجود آمد. جریانی به نام «تحالف المحور» بزرگترین جریان سیاسی عراق شد که ذیل پارلمان بود و ۵۰ تن از اعضای سنی پارلمان عضو آن بودند. بعد از مدتی این تحالف به دلیل اختلافات شدیدی در میان رهبران سنی در عراق، دچار انشقاق شد و گروهی به نام «تحالف القوا العراقیه» با ۳۳ عضو از درون «المحور»، به رهبری الحلبوسی منشعب میشود که درحال حاضر قدرتمندترین بلوک سنی در پارلمان است. در مقابل، «تحالف المحور الوطنی» با ۱۷ عضو از «المحور» بوجود می‌آید. خمیس خنجر و الجبوری و اسامه النجیفی عضو این تحالف هستند. این بارزترین جبهه بندی سیاسی عراق بعد از انتخابات 2018 است.
احتمالا برای انتخابات 2021 شاهد تغییرات در جبهه بندی سیاسی عراق باشیم که غالبا ناشی از منافع و مصالح گروهی و اختلافاتی است که در این ۴ سال با هم پیدا کردند. فضای این ائتلافات مبتنی بر راهبرد و نزدیکی عقیدتی، فکری و انگیزهها و اهداف ائتلافات نیست و بیشتر بخاطر منافع کوتاه مدت، این ائتلافات شکل میگیرد. بعضی از این ائتلافات به فاصله چند هفته بعد از اعلام نتایج انتخابات، گسسته میشوند. اختلافات در این دوره به شدت پررنگ است و آقای حلبوسی تلاش میکند که خود را به عنوان نماینده اهل سنت عراق نشان بدهد و این جایگاه را برای خودش تثبیت کند. در انتخابات 2018 آقای حلبوسی اکثریت آرا را به دست نیاورد، اما با رایزنیهای اقلیمی و منطقهای و حمایتهای برخی کشورهای منطقه، حتی جمهوری اسلامی ایران، و ایالات متحده آمریکا، حلبوسی گزینه توافقی برای ریاست پارلمان شد. او در این ۴ سال تلاش کرد پایگاه اجتماعی بزرگی در میان اهل سنت بوجود آورد تا در انتخابات 2021 بتواند به عنوان رهبر بزرگ سیاسی سنی ایفای نقش کند و کرسی ریاست پارلمان یا ریاست جمهوری را بگیرد. البته حلبوسی رقبای جدی مثل خمیس خنجر و النجیفی دارد.
تقسیم بندی تحالف‌های انتخاباتی اهل سنت عراق برای انتخابات ۲۰۲۱
بزرگترین تحالفی که شکل گرفته «ائتلاف العزم العراقی» است که رهبر این جریان با شیخ خمیس الخنجر هست. او در انتخابات 2018 در چارچوب ائتلاف فتح قرار گرفت. الان خنجر روابط نزدیک با گروههای نزدیک به ایران دارد و گردش مواضع سیاسی داشته است و حتی اشاراتی شده که وی در انتخابات۲۰۲۱ مورد حمایت ایران خواهد بود.
«ائتلاف تقدم» به ریاست حلبوسی رقیب العزم در انتخابات 2021 است. در این ماه‌های اخیر فضای پرتنش شدیدی میان این دو جریان و هوادارانش شکل گرفته است و هر کدام خودشان را به عنوان حامی اصلی اهل سنت در عراق معرفی میکنند.
در فضای سیاسیِ اهل سنت عراق، هر کدام از رهبران با یکی از قدرتهای منطقهای ارتباط دارند و این ذهنیت بدی را در میان توده اهل سنت نسبت به رهبرانشان ایجاد کرده است. البته انتصاب رهبران سیاسی عراق به کشورهای پیرامونی در میان شیعیان هم وجود دارد، اما در میان اهل سنت بروز بیشتری دارد. مثلا النجیفی به ترکیه نزدیک است و حلبوسی مورد حمایت عربستان و خنجر مورد حمایت قطر است. این چند دستگی موجبات نارضایتی توده‌ها و رأی دهندگان را فراهم کرده است.
مشکلات عمده جریانهای سنی در عراق
ـ پیوند شدید و قدرتمندی میان عشیره و رجل سیاسی وجود دارد. عشیره‌ها هستند که از رجل سیاسی و فرزند خودشان در قبیله حمایت میکنند و به او رأی میدهند. در مقابل نماینده سیاسی بعد از کسب قدرت توجه خودش را به عشیره بیشتر میکند و اعتباری بیش از پیش برای قبیله خود می‌آورد. این وابستگی به عشیره بین شیعیان و اهل سنت مشترک است. اما در فضای اهل سنت، به دلیل فضای عروبیت شدید، بویژه سنی‌های غرب عراق مثل الانبار، میل به ریاست طلبی و قدرت طلبی بیشتر است. بروز این قدرت طلبی در فضای سیاسی این است که شیخوخیت سیاسی را منحصر به خود میکند. این احساس شیخوخیت باعث تنش‌های جدی در فضای اهل سنت عراق شده است.
ـ متاسفانه در فضای سیاسیِ اهل سنت عراق، هر کدام از رهبران با یکی از قدرتهای منطقهای ارتباط دارند و این ذهنیت بدی را در میان توده اهل سنت نسبت به رهبرانشان ایجاد کرده است. البته انتصاب رهبران سیاسی عراق به کشورهای پیرامونی در میان شیعیان هم وجود دارد، اما در میان اهل سنت بروز بیشتری دارد. مثلا النجیفی به ترکیه نزدیک است و حلبوسی مورد حمایت عربستان و خنجر مورد حمایت قطر است. این چند دستگی موجبات نارضایتی توده‌ها و رأی دهندگان را فراهم کرده است.
ـ بعد از جریان داعش، مشکلات بغرنجی برای شهروندان مناطق سنی نشین عراق، بویژه مناطق غربی عراق یعنی الانبار و استان نینوا پیش آمد. زیرساختهای مناطقی که متصل به سوریه بودند در جریان جنگ داعش تخریب شد و چند صدهزار نفر از این مناطق به خارج عراق مهاجرت کردند یا در داخل عراق آواره شدند و بسیاری از اینها به مناطق خودشان برنگشتند. یکی از وعده‌های رهبران اهل سنت در انتخابات 2018 بازسازی مناطق ویران شده ناشی از حضور داعش و بازگرداندن آوارگان بود. اما این وعده هنوز عملیاتی نشده حتی پولهایی که به نام کمک به آوارگان دریافت میشود، برای آوارگان خرج نمیشود!
ـ عدم وجود رهبر یا رهبران موثر و قدرتمند و کاریزماتیک در میان اهل سنت عراق، حلقه مفقوده بسیار جدی است. در واقع شخصی که بتواند جریانهای سیاسی را جمع کند و در کنار مردم قرار بگیرد وجود ندارد.
ـ یکی از مشکلات ائتلاف‌های مقطعی و تاکتیکی است که مختص اهل سنت نیست بلکه شیعیان هم دچار این معضل هستند. هیچکدام از ائتلافات بر اساس منافع مشترک بلندمدت ملی تعریف نمیشود. احزاب و گروهها به این دلیل ائتلاف میکنند که گروههای بزرگتر، سهم بیشتری از قدرت را میتوانند داشته باشند. به همین دلیل این ائتلافات مقطعی بعد از تامین منافع، فرو می‌پاشد یا حتی نزاع‌هایی بین این جریانات و گروهها بوجود می‌آید.