چه کسانی صلاحیت امر به معروف را دارند؟

 

چند روز گذشته پیامی از حجت الاسلام سید حسن خمینی خطاب به همایش دانشجویان و تشکل‌ها و انجمن‌های اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی  منتشر شد که نکات خوبی در آن بیان شده بود. ترغیب دانشجویان به تهذیب نفس و آشنایی با معارف قرآن، تشویق به بهره گیری از آرمان‌های انقلاب و نیز فعالیت تشکیلاتی از جمله نکات خوب گنجانده شده در این پیام بود . اما با توجه به این محسنات نقدهایی نیز به محتوای پیام ایشان وارد است که انتظار می‌رفت پیام از این ایرادات پیراسته باشد چرا که از جایگاهی صادر می‌شود که منتسب به علم است .

 

اولین نکته ای که در پیام ایشان مغفول مانده است همان نکته ایست که امام راحل(ره) در اکثر دیدارها و توصیه های سیاسی الهی خود به آن اشاره می‌فرمودند . از آنجا که خط سیر یک جامعه را رهبریش مشخص می‌کند و تشکل های سیاسی و دینی داعیه دار تبیین این خط سیر هستند، لازم است زمانی که شخصی برای یک تشکل با دغدغه های سیاسی و دینی پیامی صادر می‌کند آن تشکل را به رأس هرم و رهبری آن جریان رهنمون گردد. چیزی که در سطور مرقومه ی ایشان مفقود است. پیروی از ولایت فقیه و نیز پیروی از شخص ولی باید دائما مورد توجه قرار گیرد؛ چرا که ولایت رکن جریان سیاسی اسلام است و ولایت فقیه که تجسم آن در ولی فقیه است به فرموده امام راحل(ره) همان ولایت رسول الله(صلی الله علیه و آله) است. البته این مساله را باید ناشی از غفلت در نگارش دانست وگرنه ایشان که علی الدوام داعیه ترویج تفکر امام(ره) را دارند و یقینا با توجه به اهتمام امام(ره) به جریان ولایت فقیه به به این رکن اساسی  علما و عملا التزام دارند.

 

مسئله دیگر در مورد نظر ایشان در خصوص امر به معروف و نهی از منکر است. ایشان در بند چهارم پیام خود با توصیه به امر به معروف و نهی از منکر حاکمان  می‌نویسند:” مهمترین وظیفه ی دانشگاهی شما عزیزان، اصلاح انحرافات و نیز اعتقاد و التزام به امر به معروف و نهی از منکرِ حاکمان است وظیفه ای که به هیچ فرد یا گروهی نمی توان برای انجام آن وکالت داد.”

امر به معروف و نهی از منکر یقینا از وظائف آحاد ملت است و بنا به فرموده امام راحل(ره) “امر به معروف و نهی از منکر دو اصلی است در اسلام که می خواهد همه چیز را اصلاح کند .

 

یعنی با این دو اصل می خواهد تمام اقشار مسلمین را اصلاح کند . به همه مأموریت داده ، به همه ی ما ، به تمام افراد زیر پرچم مأموریت داده که باید وادار کنید همه را به کارهای صحیح و جلوگیری از کارهای فاسد.(۱)”  و این به این معناست که این وظیفه بر دوش آحاد ملت نهاده شده است و بر همگان لازم است نسبت به آن اقدام نمایند . قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز به صراحت به این نکته اشاره نموده و میگوید “در جمهوری اسلامی ایران، دعوت به خیر،‌امر به معروف و نهی از منکر وظیفه‌ای است همگانی و متقابل بر عهده مردم نسبت به یکدیگر، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت،‌ شرایط و حدود و کیفیت آن را قانون معین می‌کند. والمومنون و المومنات بعضهم اولیاء بعض،‌یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر(۲)” 

 

 یکی از مصادیق مهم امر به معروف و نهی از منکر امر و نهی حاکمان است؛  که در لسان روایات از آن به النصیحه لائمه المسلمین یاد شده است. امام صادق(علیه السلام) از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل می‌فرماید: که حضرت در مسجد خیف خطبه ای خواندند و در آن خطبه فرمودند: “سه چیز است که قلب مرد مؤمن نسبت به آنها رغبت دارد و از آن روی گردان نیست.  عمل خالص برای خدا و نصیحت پیشگامامن و حاکمان مسلمان و اهتمام نسبت به امور جماعت مسلمین(۳) .”

 

این روایت با بیان‌های مختلف بیش از ۶۵ مرتبه در کتب روایی آمده است و نکته جالب این است که سه چیز یعنی اخلاص در عمل و نصیحت حاکمان و اهتمام به امور مسلمین همراه هم آمده است و این خط، سیر نصیحت را مشخص می‌نماید  و شاید بتوان با نگاه فقاهتی چنین برداشتی نمود که نصیحت نسبت به ائمه مسلمین باید محفوف و پیچیده شده در اخلاص در عمل و نیز توجه به مصالح عامه مسلمین(۴) باید باشد و نه اغراض فردی و یا حزبی و گروهی.

 

گستره تکرار این جمله نشان می‌دهد که از اصول مهم در ادبیات سیاسی اسلام است و  و برزگانی چون ثقه الاسلام کلینى در کتاب الحجه از کتاب کافى شریف ، بابی با نام باب ما امر النبى(ص )بالنصیحه لائمه المسلمین  گشوده و به احادیث مرتبط با این باب پرداخته است.

امام راحل در این خصوص می‌فرمایند :اگر من پایم را کج گذاشتم شما مسؤلید اگر نگویید چرا پایت را کج گذاشتی ؟(۵)

 

با نگاهی به مراتب امر به معروف و نهی از منکر و نیز شرایط آن به نکات قابل توجیه ی می‌رسیم که به واسطه آن نکات نقدی جدی بر  این جمله حجت الاسلام خمینی که فرموده اند وظیفه ای که به هیچ فرد یا گروهی نمی توان برای انجام آن وکالت داد. وارد می‌شود که  از دریچه انصاف این بیان از کسی که داعیه دار فهم بار اجتهادی کلمات است بعید است.

 

نکته قابل توجه که در امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد این است که امر به معروف و نهی از منکر یک وظیفه است و هر چیزی که وظیفه شد قطعا از طرف شارع مقدس برای آن قواعدی مشخص شده است تا با توجه به آن قواعد ثمره مطلوب از آن تکلیف به دست آید که امر به معروف و نهی از منکر نیز از این قاعده مسنثنی نیست.

 

یکی از قواعد مهم در امر به معروف و نهی از منکر توجه به مراتب امر به معروف و نهی از منکر است که برای آن سه مرتبه ذکر نموده اند. مرتبه قلبی که در آن فرد مسلمان قلبا از منکر انجام شده منزجر است، مرتبه زبانی که انسان مؤمن در مقابل منکرات سکوت نمی‌کند و با زبان تذکر می‌دهد و مرتبه عملی که در این مرحله در برابر منکر به صورت عملی اقدام می‌شود. امیر المومنین (علیه السلام) فرمودند: کسى که منکَر را با قلب و زبان و دستش و انکار نکند، مرده ‏اى است میان زندگان. (۶)

 

 با توجه به ظرافت مسئله امر به معروف و نهی از منکر شارع مقدس پس از آن‌که امر به معروف و نهی از منکر را وظیفه همگانی دانسته مسئولیت هر بخش از مراتب مذکور را با توجه به توانمندی و پیش‌نیازهای یک امر به معروف و نهی از منکر موفق به عهده گروهی نهاده است و یا به تعبیر حجت الاسلام خمینی گروهی را وکیل بر انجام این کار نموده است . 

 

به عنوان مثال در امر و نهی حاکمان با توجه به ظرافت کار، مسئولیت انجام این وظیفه به عهده گروهی از عالمان و سیاست‌مداران و خبرگان جامعه نهاده شده است. چرا که از شرایط امر به معروف و نهی از منکر علم به معروف و منکر است یعنی کسی که می‌خواهد به این فریضه عمل نماید باید ابتدا معروف و منکر را بشناسد(۷)  و با توجه به اینکه امر حکومت، امری خطیر است و هرکسی توان تحلیل شرایط و فهم وظیفه ملوک را ندارد، لذا این مسئولیت به دوش طایفه ای از خواص نهاده شده است که آن‌ها نیز با توجه به شرایط مندرج در فقه موظف به این امر و نهی هستند و یا در خصوص امر به معروف و نهی از منکر عملی در خصوص حدود و احقاق حقوق و یا جلو گیری از افساد جامعه، که مرتبه سوم از امر به معروف و نهی از منکر است، مردم حق دخالت ندارند چرا که زمینه ساز هرج و مرج اجتماعی می‌شود و این وظیفه. طبق اصل ۱۵۹(۸)  قانون اساسی  بر عهده دستگاه قضایی کشور نهاده شده و در واقع آن‌ها وکیل این بخش از امر به معروف و نهی از منکر شده اند.

 

مقام معظم رهبری در این باره فرمودند : تخلّف از قانون و خروج از مدار قانونى براى مقابله با هر چیزى که به نظر انسان منکر مى‌آید – بدون اجازه حکومت – خودش یک جرم است؛ مگر نهى از منکر زبانى، که بارها گفتیم نهى از منکر زبانى جایز و واجب و وظیفه همه است و در هیچ شرایطى هم ساقط نمى‌شود؛ اما آن‌جایى که نوبت اجرا و عمل برسد، همه باید طبق قوانین عمل کنند. هیچ چیزى مجوّز این نیست که بگویند چون نیروى انتظامى و قوّه قضایّیه عمل نکردند، خودمان وارد میدان شدیم؛ نخیر، آن روزى که لازم باشد مردم براى حادثه‌اى خودشان وارد عمل شوند، رهبرى صریحاً به آنها خواهد گفت.(۹)

 

از آنجا که امر به معروف و نهی از منکر یک واجب کفائیست و در صورتی که کسی به آن اقدام ننماید بر همگان واجب است که نسبت به آن اقدام نمایند؛ در ماده ۱۹ قانون امر به معروف و نهی از منکر بسیج مستضعفین موظف به امر به معروف و نهی از منکر گردیده است. البته این معنا نیست که امر به معروف و نهی از منکر از بقیه ساقط است بلکه این نهاد مردمی به عنوان وظیفه باید به این فریضه اقدام نماید. 

 

وکالت به گروهی برای احیای امر به معروف شرعی و قانونی است، اما منافاتی با امر به معروف همگانی ندارد

با توجه به ظرافت مسئله امر به معروف و نهی از منکر شارع مقدس پس از آنکه امر به معروف و نهی از منکر را وظیفه همگانی دانسته مسئولیت هر بخش را با توجه به توانمندی و پیشنیازهای یک امر به معروف و نهی از منکر موفق به عهده گروهی نهاده است و یا به تعبیر حجت الاسلام خمینی گروهی را وکیل بر انجام این کار نموده است .

 

جا دارد ایشان قبل از صدور این پیام با مراجعه به باب امر به معروف و نهی از منکر در کتب مختلف فقهی و روایی جمله ای را انتخاب می‌نمودند که جلوی هر گونه سوء استفاده ای را بگیرد و مستمسک دست عده ای که با گرفتن این خط به دنبال ایجاد شک در سطوح عالی نظام هستند قرار نگیرد.

 

نکته دیگر در امر به معروف و نهی از منکر لازم است مورد توجه قرار گیرد این است که باید به گونه ای باشد که احتمال تاثیر در آن برود و لذا ایجاد جو سیاسی در امر به معروف و یا نهی از منکر حاکمان، که غالبا مانع پذیرش است خلاف هدف این دو فریضه الهیست؛ لذا شیوه این امر و نهی نیز از اهمیت خاصی برخوردار است.

 

نکته قابل توجه این است که همگانی بودن امر به معروف و نهی از منکر به معنای بی قانونی در این وادی نیست بلکه به این معناست که باید همه در این باب خود را مسئول دانسته و نسبت به آن بخش از این وظیفه همگانه که بر عهده آنها نهاده شده است دغدغه داشته باشند 

 

 1) صحیفه نور جلد ۹ ص ۱۹۵

۲)  اصل هشتم قانون اساسی 

۳)  بحار الانوار ج ۲۱ ص ۱۳۸ ح ۳۳

۴)  اصول کافى، ج۱، ص۴۰۳/ بابی در نصیحت و نهی از منکر حاکمان

۵) صحیفه نور ج ۸ ص ۴۴ 

۶) تهذیب الأحکام(تحقیق خرسان) ج ۶، ص ۱۸۱ ، ح ۳۷۴

۷)  تحریر الوسیله امام خمینی (ره)،ج۱، ص۴۴۲.

۸) مرجع رسمی تظلمات و شکایات، دادگستری است. تشکیل دادگاه‏ها و تعیین صلاحیت آنها منوط به حکم قانون است

۹) بیانات رهبر معظم انقلاب در مراسم تنفیذ حکم رییس‌جمهوری وقت، ۱۱ مرداد ۱۳۸۰.

منبع: فرهنگ