هوش مصنوعی چه کاربردی در روند اجتهاد دارد

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، هوش مصنوعی روند اجتهاد را متحول کرد. به طوری که مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) در سال ۱۳۶۸ با حمایت مقام معظم رهبری و با هدف دیجیتالی کردن منابع علوم اسلامی در شهر قم تأسیس شد.

این مرکز اکنون یکی از مهم‌ترین تولیدکنندگان نرم‌افزارهای علوم اسلامی در جهان به شمار می‌آید. نرم‌افزارهای جامع التفاسیر، جامع الاحادیث، جامع فقه، سیره معصومان از جمله نرم‌افزارهای تولیدی مرکز نور است که در جشنواره‌های داخلی و خارجی حائز رتبه‌های تشویقی زیادی شده‌اند.

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسین بهرامی، رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) در گفت‌وگو با خبرنگار ما به توضیح درباره فعالیت‌های مرکز نور پرداخت که متن این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید؛

رویکرد جدیدی که در آثار نور مشاهده می‌شود حاکی از توسعه موضوعی محصولات است. به عنوان مثال نرم‌افزارها و سایر تولیدات به موضوعاتی چون طب سنتی یا حتی آثار اهل سنت ورود کرده است. در ابتدا درباره چشم‌انداز و مسیر جدیدی که موسسه نور طی می‌کند توضیح بدهید.

باید در بحث تغییر و تحول محصولات نور دو موضوع را از هم تفکیک کنیم؛ بحث اول، حوزه تولید محتواست. طبیعی است وقتی ما کاری را آغاز می‌کنیم مهمترین منابع علوم اسلامی شیعی را در آن حوزه در اولویت قرار می‌دهیم و بعد سراغ آثار اهل سنت می‌رویم و پس از آن تولیدات جدید را به آن اضافه می‌کنیم. اگر ما کار تفسیر را شروع کردیم، در روزهای اول کارمان محدود به المیزان و مجمع البیان بود.

وقتی در حوزه حدیث شروع به فعالیت کردیم، محدوده کارمان کتب اربعه و وسائل الشیعه بود ولی به مرور دایره آثار مورد استفاده هم در حوزه شیعی فراگیر شد و هم در حوزه اهل سنت. هدف ما در درجه اول، پرداختن به تمام رشته‌های علوم اسلامی است. البته در حاشیه علوم اسلامی به برخی مسائل مثل علم طب یا مباحث ادبیات هم به میزان فرصت و امکانی که فراهم است می‌پردازیم. الآن هم در رشته‌های مختلف، تولیدات جدید با تیراژ محتوایی دو سه برابر در حال تولید است. به عنوان مثال «دروس حوزه» که امسال تولید شد افزایش سه برابری داشت.

اگر بخواهیم از زاویه دیگری به محصولات نور نگاه کنیم، از جهت حامل و پلتفرم آن است. قبلا بیشتر در حوزه نرم‌افزار دسکتاپ و رومیزی کار می‌کردیم، مثل جامع الاحادیث و مشکات الانوار ولی با یک فاصله وارد حوزه اینترنت شدیم. امروز کتاب‌های ما در سایت نورلایب با حدود هشتاد هزار جلد کتاب قابل استفاده است یا در حوزه قرآنی پایگاه جامع قرآنی ما مطالبی فراتر از جامع التفاسیر را ارائه کرده است. در حال حاضر فعالیت‌های ما در حوزه وب رو به تکمیل است. حامل سومی که روی آن فعالیت می‌کنیم مربوط به حوزه موبایل است. این هم یک حوزه دیگر فعالیت مرکز است که رو به رشد است.

حوزه سوم به لحاظ نحوه دستیابی به محتواست. در ابتدا نرم افزارهای ما کتابخانه‌ای بود، نسل دوم نرم‌افزارها دانشنامه‌ای و به صورت موضوعی بود، مثلا روایات ذیل یک آیه را نشان می‌داد. نسل سوم کارهای ما کارهای هوشمند است یعنی استفاده از هوش مصنوعی در بازیابی اطلاعات.

امروز حدود چهل و پنج محصول مبتنی بر هوش مصنوعی و داده‌کاوی در سایت‌ها و اپلیکیشن‌ها عرضه می‌کنیم و داریم به این سمت می‌رویم که بخش زیادی از مراحل پژوهش را که قبلا پژوهشگران باید به صورت دستی انجام می‌دادند از طریق هوش مصنوعی انجام دهیم.

در واقع امروز در مجموعه علوم انسانی و از جمله علوم اسلامی به این سمت می‌روند که با استفاده از فناوری کار پژوهش را انجام دهند که در دنیا به عنوان علوم انسانی دیجیتال شناخته می‌شود و ما به عنوان علوم اسلامی دیجیتال آن را پیگیری می‌کنیم تا در نسل بعدی محصولات نور، این حال و هوا مشهود باشد.

یک انتقادی که به محصولات نور وارد است نحوه دستیابی به سایت‌هایی مثل نورلایب و نورمگز است. استفاده از این سایت‌ها مستلزم ثبت نام و پرداخت هزینه است و بعضا جست‌وجوی منابع با دشواری‌هایی همراه است در حالی که دسترسی و استفاده از سایتی همانند کتابخانه مدرسه فقاهت بسیار آسان‌تر است و نیازمند ثبت نام و پرداخت هزینه نیست.

اگر قرار باشد به صورت حرفه‌ای موضوعی را دنبال کنید لوازمی دارد که ناچار به رعایت آن هستید. ما کارهایی که تولید خودمان است را به صورت رایگان عرضه می‌کنیم ولی وقتی سراغ کتاب یا مجله‌ای می‌روید که مولف دارد باید حقوق مولف را در نشر رعایت کنید. یکی از بخش‌های ما در مرکز، بخش مالکیت معنوی است که در قالب تفاهم‌نامه و قراردادهایی مجوز ارائه آثار را دریافت می‌کند.

در محصولاتی که ناچار به دریافت هزینه هستیم، بخشی از هزینه متعلق به صاحبان نشر است. ما با حدود هزار نشریه و سه هزار مولف یا انتشاراتی قرارداد داریم. متاسفانه بعضی جاها این موضوع را رعایت نمی‌کنند و همین‌ها چالش ایجاد می‌کند و موجب می‌شود نتوانیم با برخی صاحبان آثار به توافق برسیم تا آثارشان را در این کتابخانه‌ها عرضه کنیم چون از این بابت نگران هستند.

یکی از چالش‌های پژوهشگران دستیابی به کتابخانه‌های دیجیتال خارجی است که عموما به دانشگاه‌های بین‌المللی خدمات می‌دهند و افرادی که در ایران زندگی می‌کنند به آنها دسترسی ندارند. در این حوزه برنامه‌ای دارید که منابع خارجی را در دسترس پژوهشگران ایرانی قرار دهید.

در یک دوره بانک اطلاعات داخلی راه‌اندازی کردیم و با هزینه قابل توجهی در تعدادی از بانک‌ها و کتابخانه‌های خارجی مشترک شدیم. این برای دوره‌ای بود که دانشگاه‌ها و مراکز آموزش علوم انسانی اشتراک این مراکز را دریافت نمی‌کردند. الآن عموم دانشگاه‌ها یک اشتراک گرفته‌اند و مخاطبان ما در این حوزه کم شده است لذا اشتراک‌ها را قطع کردیم. در شهر قم بنده اطلاع دارم که برخی دانشگاه‌ها مشترک هستند لذا پژوهشگران باید از ظرفیت این دانشگاه‌ها استفاده کنند.

به عنوان سوال پایانی، شما در حرف‌هایتان به هوش مصنوعی اشاره کردید. چند سالی است که کاربرد هوش مصنوعی در اجتهاد مطرح شده و اینکه بخشی از فرآیند اجتهاد از طریق هوش مصنوعی صورت بگیرد. جزئیات این کار چیست و تا کجا پیشرفته است؟

برای اجتهاد، چه اجتهاد در فقه و چه مطالعه اجتهادی هر رشته علوم اسلامی مراحل و فرآیندهایی داریم که محقق و مجتهد آن را طی می‌کند تا به نتیجه برسد. به عنوان مثال در گذشته تتبع و جست‌وجوی منابع، دستی بود ولی ما امروز تتبع و جست‌وجو را ماشینی کردیم و اگر کسی بخواهد دنبال یک آیه یا حدیث بگردد نیاز نیست صفحه به صفحه و دستی این کار را انجام دهد بلکه کار را به ماشین می‌سپارد.

سوال این است که آیا این کار در سایر مراحل پژوهش هم قابل انجام است؟ بله، امکان‌پذیر است. در بحث‌های رجالی، در بحث‌های حدیثی مواردی مشابه این ظرفیت را داریم که برخی از آنها فعال شده است. به عنوان مثال شما در درایه النور، سند حدیث را می‌بینید و ماشین به شما می‌گوید این سند ضعیف یا معتبر است. شما با تغییر راوی می‌توانید نتایج گوناگونی را دریافت کنید. به هر حال این کار در حال انجام است. ما مجموعه‌ای از کارهایی که به ثمر رسیده یا در حال انجام است را در آزمایشگاه هوش مصنوعی نور عرضه کردیم و در مراحل دیگر مشغول هستیم.

یک نکته که اینجا وجود دارد و باعث دل‌نگرانی می‌شود این است که بدانیم هوش مصنوعی جای یک انسان نمی‌نشیند. امروز مجتهد ما جست‌وجوی خودش را به ماشین سپرده ولی به این معنا نیست که ماشین تحقیق انجام دهد یا ماشین اجتهاد انجام دهد. در عین حال وقتی شما ماشین را به کار می‌گیرید می‌توانید مطمئن باشید که آن جست‌وجو را دقیق‌تر، سریع‌تر و در یک بازه وسیع‌تر انجام دهید و نتیجه مطمئن‌تری به دست بیاورید.