رفتارشناسی ائمه معصومین (ع) در ارتباط با اعضای خانواده

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، پیش‌نشست برخط اولین کنفرانس بین‌المللی خانواده و تربیت معنوی در تحلیل رفتارشناسی ائمه معصومین (ع)  از سوی مؤسسه خانواده اسلامی و تربیت معنوی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و مرکز آموزش‌های غیرحضوری مرکز مدیریت حوزه علمیه خواهران برگزار شد.

این نشست با حضور زهرا روح‌اللهی امیری، عضو کارگروه تاریخ مرکز آموزش‌های غیرحضوری و هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) و ناهید طیبی، مدرس جامعه‌الزهرا(س) و دانشگاه باقرالعلوم(ع) و مدیر دانشنامه زن مسلمان، برگزار شد.

در آغاز نشست زهرا روح‌اللهی امیری در سخنانی بیان کرد: خانواده از مهم‌ترین نهادهای اجتماعی است و استحکام آن باعث ثبات اجتماع خواهد شد. با توجه به آسیب‌های متعددی که امروز در خانواده با آن مواجه هستیم، معضلات زیادی نیز برای خانواده به وجود آمده و بحث درباره پایداری در خانواده حائز اهمیت است. همچنین مهم‌ترین معضلاتی که خانواده‌ها با آنها مواجه هستند، نداشتن آگاهی کافی درباره حل مشکلات داخلی خانواده، نداشتن مهارت کافی برای حل مشکلات و نشناختن الگوی درست که زمینه بحران‌ها را برای خانواده فراهم آورده، است.

عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) با بیان اینکه باید در مورد رفتارشناسی ائمه معصومین(ع) صحبت شود، گفت: اهل بیت(ع) شامل معصومین از پیامبر(ص) تا امامان اثنی عشری هستند که نوع رفتارشان به دلیل عصمتشان می‌تواند برای ما حجیت داشته باشد. رفتار به منزله تمامی فعالیت‌های انسانی در واکنش به محیط و کسانی است که با آن‌‌ها در ارتباط هستیم. به نظر می‌رسد که اگر رفتار و سیره را با هم یکی بدانیم به بیراهه نرفته‌ایم.

نهاد خانواده، مورد دوستی خداوند واقع شده است

وی افزود: در باب اهمیت بنای خانواده بسیار صحبت شده و خانواده به شدت مورد دوستی خداوند واقع شده است و محبوب‌ترین و عزیزترین نهاد بشری در نزد خداوند محسوب می‌شود و هدف از تشکیل آن رفع نیازهای مادی، معنوی و عاطفی افراد است. مهم‌ترین آیه در این باره آیه ۲۱ سوره روم است: «وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّهً وَرَحْمَهً إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ؛ و از نشانه‏‌هاى او اینکه از [نوع] خودتان همسرانى براى شما آفرید تا بدانها آرام گیرید و میانتان دوستى و رحمت نهاد آرى در این [نعمت] براى مردمى که مى‏ اندیشند قطعاً نشانه‏‌هایى است.»

امیری بیان کرد: روایت‌های بسیاری بر محبوبیت ازدواج تأکید می‌کنند. پیامبر(ص) می‌فرماید که بنایی در اسلام نزد خداوند محبوب‌تر از تزویج نیست. لذا مقدس‌ترین بنا در اسلام است، زیرا اگر قرار است جامعه‌‌ای سالم داشته باشیم، یقیناً نیازمند یک خانواده سالم و باثبات هستیم. اگر محل رشد خانواده سالمی باشد که استانداردها را برای رشد شخصیتی داشته باشد، نتیجه چنین رفتاری را می‌توانیم در جامعه هم مشاهده کنیم و خانواده اهل بیتی یقیناً جامعه اهل بیتی را هم به وجود خواهد آورد.

اصل اساسی رفتارشناسی اهل بیت در خانواده

وی با تأکید بر اینکه در مورد رفتارشناسی اهل بیت(ع) می‌توان مباحث متعددی را مطرح کرد، اظهار کرد: اصل اساسی در رفتارشناسی اهل بیت(ع) در خانواده بر مبنای تحکیم روابط و ادامه بنای خانواده نهاده شده است. تحکیم روابط بر اساس چه مؤلفه‌هایی ایجاد می‌شود؟ اولین آن‌ها برطرف شدن نیازهای اساسی خانواده است که شامل نیازهای مادی، معنوی، عاطفی و جنسی می‌شود و رفتار معصومان به ما نشان می‌دهد که چه اصولی مورد توجه‌شان بود؟

اصل بعدی شناخت روحیات یکدیگر است که بر این اساس می‌توان با آرامش در کنار یکدیگر زندگی کرد. اصل دیگر همکاری و همیاری میان اعضای خانواده است که می‌تواند به ادامه این مسیر و رابطه کمک کند. صداقت نیز به‌ عنوان یکی از مهم‌ترین اصول در احوال معصومین مورد توجه قرار گرفته و مهم‌ترین بحث تکریم اعضای خانواده است و در خانواده باکرامت همه اعضای آن عزیز هستند و به راحتی کنار هم قرار می‌گیرند و از کنار هم بودن لذت می‌برند.

امیری بیان کرد: مؤلفه اول این است که رفع نیازها به‌ عنوان یکی از مؤلفه‌های مهم در رفتار اهل بیت(ع) باید مورد توجه قرار بگیرد که به چهار دسته مادی، معنوی، عاطفی و جنسی تقسیم می‌شود و در نیازهای مادی مهم‌ترین معضل میان خانواده‌های مذهبی و حوزوی، توجه به دنیاست. تا چه اندازه می‌توان به دنیا توجه و نیز برای رفع نیازهای مادی خانواده تلاش کرد؟ اصل اساسی در فرهنگ اهل بیت(ع) این است که رسیدگی به وضعیت مادی خانواده نشانه سعادت مرد است و به اشتباه برخی بر این باورند که بی‌توجهی به مسائل دنیوی باید مورد توجه باشد.

پیامبر(ص) در مورد کسی که در تلاش برای معیشت خانواده است فرموده که این شخص آمرزیده است. روایتی هم از امام رضا(ع) مطرح است مبنی بر اینکه شایسته است که مرد برای اهل خانواده در مسائل دنیوی سخت‌گیری نکند که آن‌ها مرگ او را از خداوند درخواست کنند.

عدم تلاش مساوی با عدم اطاعت از خداوند

وی ادامه داد: شاید همه این روایت را از امام باقر(ع) شنیده باشیم که آن حضرت در حال کار و تلاش بود، در حالی که سنی از او گذشته بود در حال کار روی زمین بودند. وقتی به او گفته می‌شود که اگر در این حال از دنیا بروید چه پاسخی برای خدا خواهید داشت؟ امام فرمود که به خدا سوگند، اگر مرگ من در این حال فرارسد، درست در هنگامی فرارسیده است که من به طاعت خدا مشغولم تا از تو و دیگران بی‌نیاز شوم. از مرگ در آن هنگام بیمناکم که در حال سرپیچی از فرمان خدا برسد. در این روابط عدم تلاش و تکیه کردن به دیگران مساوی عدم اطاعت از خداوند است.

امیری اظهار کرد: یکی از مصادیق توجه به نیازهای مادی، نیاز زیبایی‌شناسی و تنوعی است که بانوان در زندگی خود به آن نیاز دارند. گاه زیبا‌دوستی آن‌ها در انتخاب وسیله‌ها شاید مورد اشکال از سوی بقیه افراد خانواده قرار گیرد، در حالی که این یک امر فطری در میان بانوان است. در مورد مواجهه رفتاری معصومین با چنین مسئله‌ای دو روایت را به عنوان نمونه انتخاب کرده‌ام. یکی از آن‌ها متعلق به امام حسین(ع) است. اصحاب ایشان وارد شدند، در حالی که ایشان را در اتاقی دیدند که اثاثیه زیبایی در آن بود. اصحاب از امام انتقاد می‌کنند که این چه وضعیتی است.

امام می‌فرمایند که ما همسرانی داریم که به آن‌ها مهریه‌ای تعلق می‌گیرد و آ‌‌ن‌ها مهریه را می‌گیرند و هرچه را دوست دارند تهیه می‌کنند و ما هم چون آن‌ها را دوست داریم می‌پذیریم که آن‌ها هرچه را دوست دارند برای خود تهیه کنند. روایتی از امام صادق(ع) مطرح است که در آن به صورت کلی بحث رفع نیازهای مادی مورد توجه است و طبق آن جهاد در راه خدا همسان تلاش برای خانواده و تأمین معاش است.

نیاز عاطفی برتر از نیاز مادی

وی اظهار کرد: بحث بعدی، نیاز عاطفی است که شاید به عنوان مهم‌ترین بحث و حتی گاه برتر از نیازهای مادی باید مد نظر قرار بگیرد. علت آن نیز شیوه‌های زندگی نوین و خلأ عاطفی است که به عنوان فقر بشر امروز مورد توجه قرار گرفته است. ریشه بسیاری از جدایی‌ها ناشی از خلأ عاطفی است و رفع نیاز عاطفی می‌تواند به عنوان مهم‌ترین نیاز مد نظر خانواده باشد. تنها تمایز بین انسان و حیوان نیازهای روحی و عاطفی است.

خداوند برای انسان زوجیت را برای دستیابی به آرامش خلق می‌کند و در آیه ۱۸۹ سوره اعراف می‌فرماید: «هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَهٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِیَسْکُنَ إِلَیْهَا فَلَمَّا تَغَشَّاهَا حَمَلَتْ حَمْلًا خَفِیفًا فَمَرَّتْ بِهِ فَلَمَّا أَثْقَلَتْ دَعَوَا اللَّهَ رَبَّهُمَا لَئِنْ آتَیْتَنَا صَالِحًا لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ؛ اوست آن کس که شما را از نفس واحدى آفرید و جفت وى را از آن پدید آورد تا بدان آرام گیرد. پس چون [آدم] با او [حوا] درآمیخت باردار شد بارى سبک و [چندى] با آن [بار سبک] گذرانید و چون سنگین‏بار شد خدا پروردگار خود را خواندند که اگر به ما [فرزندى] شایسته عطا کنى، قطعا از سپاسگزاران خواهیم بود».

امیری با بیان اینکه آرامش داشتن یکی از مهم‌ترین مسائلی است که سبب کنار هم قرار داده شدن نوع انسان می‌شود، گفت: در مورد مسائلی که برای ادامه زوجیت نیاز است به الگوی معصومین نیاز داریم. آیا صرفاً در کنار هم قرار گرفتن برای دستیابی به نیازها کفایت می‌کند یا ادواتی نیاز است و مسائلی را باید رعایت کنند. طبق روایت، اینکه مرد به زن بگوید تو را دوست دارم هیچ‌گاه از قلب زن بیرون نمی‌رود و این قول معصوم است. اگر زوجین این لفظ را به کار ببرند، یقیناً بسیاری از دعواهای خانوادگی رخ نمی‌دهد یا به راحتی حل می‌شود.

وی افزود: زوجین هم به لحاظ کلامی و هم عملی باید مهارت لازم را پیدا کنند. پیامبر(ص) می‌فرماید که حق مرد بر همسرش این است که به خانه‌اش پایبند باشد، با او مهربانی کند، دلسوز باشد و به او محبت بورزد. در حال حاضر بسیار نیازمند مهارت کلامی هستیم. شاید همه ما در عمل دلسوزی‌هایی را نشان دهیم. امام صادق(ع) می‌فرماید که هنگامی که کسی را دوست داری، او را از محبتت آگاه کن، زیرا این کار دوستی شما را محکم‌تر خواهد کرد. این قول بین همه اعضای خانواده است. در زندگی حضرت زهرا(س) و امام علی(ع) به وفور این سخنان یافت می‌شود. شاخص‌ترین فرمایش از حضرت زهرا(س) این است که علی جان روح من فدای روح تو و جان من سپر بلای تو باد.

امیری بیان کرد: بحث بعدی عشق‌ورزی به همسر است، پیامبر(ص) می‌فرماید که وقتی همسر را به داخل خانه آوردید، رو به قبله بنشینید و گیسوان او را نوازش کنید و بگویید خدایا این امانت توست که به من سپردی یا دستانش را در دستان خودتان بگیرید تا اضطراب‌ها به واسطه فشردن دست طرف مقابل از بین برود. این موضوع حتی در مورد کودکان هم باید مورد توجه قرار بگیرد. نکته بسیار مهم خلأهای عاطفی است که فرزندان با آ‌ن مواجه هستند و سیراب نشدن آنان باعث می‌شود که نسل بعدی خلأ عاطفی داشته باشد و ما جامعه‌ای سرشار از نفرت باشیم.

وی با بیان اینکه در جامعه‌ای که نگاه به زن معنا نداشت، پیامبر(ص) به دستان فاطمه بوسه می‌زد و می‌فرمود که فاطمه پاره تن من است، پدرت فدایت شود، گفت: این سخنان می‌تواند حس عزت نفس را در فرزندان تقویت کند یا نور چشم من، ثمره قلبم، ریحانه‌های من و… این سخنان در پایبند کردن فرزندان به خانواده اهمیت دارد. در مورد امام موسی بن جعفر(ع) هم این مسئله مطرح است. امام رضا(ع) را در کودکی در آغوش خود می‌گرفت و می‌بوسید و بر دوش خود می‌گذاشت و می‌گفت چقدر تو خوشبو و خوش‌طینت هستی و چقدر فضایلت نمایان است. همچنین، هدیه دادن به همسر باید مورد توجه قرار گیرد. امام صادق(ع) می‌فرماید که برای اینکه قلب همسرت را به دست بیاوری حتماً به او هدیه بده. این امر می‌تواند در تحکیم روابط خانواده نقش داشته باشد.

انواع رفتار

سپس ناهید طیبی، مدرس جامعه‌الزهرا(س)، با بیان اینکه رفتار به معنای عمل قابل مشاهده یا عملی است که از هر فردی در پاسخ به محرک درونی یا بیرونی سر بزند، گفت: از این تعریف به ذهن می‌رسد که رفتار باید مشاهده شود و برای گزارش شدن باید افرادی در آنجا حضور داشته باشند. قاعدتاً گزارش‌هایی که داریم خیلی زیاد نیست، چون قاعدتاً افراد بیرونی شاهد تعامل درون‌خانوادگی نیستند و روایات اندکی داریم. البته از همین مقدار می‌توان اصول رفتاری اهل بیت(ع) را شناخت و از آن شیوه‌ها را استخراج کرد.

وی ادامه داد: دو نوع رفتار داریم؛ یکی طبیعی و پایدار و تحت تأثیر ارزش‌ها، شخصیت و تمایلات فرد که از درون فرد شکل می‌گیرد. رفتارهای دیگر تطبیق‌یافته و عموماً ناپایدار است و دقیقاً باید متناسب با موقعیت تجزیه و تحلیل شود. رفتار نوع دوم قابل تغییر است. برای مثال قبل از واقعه عاشورا از طرف یزید از دختر حضرت زینب(س) خواستگاری می‌شود و امام حسین(ع) در یک موقعیت ویژه قرار می‌‌‌گیرد و با دختر صحبت می‌کند و رضایت را در ازدواج با پسر امام حسن(ع) دریافت می‌کند و دختر را به ازدواج او درمی‌آورد. ازدواج خانوادگی بود و حضرت برای مهریه نیز ملک خوش آب و هوایی را تعیین می‌کنند. اینجا امام حسین(ع) در موقعیت خاصی قرار گرفته بود. این رفتار همیشگی نیست، بلکه موقعیت موجود ایشان را وارد این قضیه کرد.

این مدرس دانشگاه گفت: ساده‌ترین تعریف از خانواده این است که گروهی بر اساس اشتراک خونی و نسبی و سببی گرد هم جمع شده‌اند و در یک مکان مشترک زندگی می‌کنند. در یک بازه زمانی بیش از ۲۸۰ سال، از زمانی که پیامبر(ص) با حضرت خدیجه(س) ازدواج کردند تا زمانی که حضرت حجت(عج) وارد دوران غیبت شدند، مسلماً نمی‌‌توان در این زمان اندک تمام جزئیات را مطرح کرد؛ لذا اصول را استخراج کرده‌ام.

وی افزود: اولین اصل، تکریم است. تکریم چه برای همسر و چه برای فرزندان در زمان حیات صورت می‌گرفت و هم پس از اینکه از دنیا می‌رفتند، گزارش‌های بسیاری از رفتار پیامبر(ص) با حضرت خدیجه(س) داریم و اینکه چقدر با او مهربان بودند و کرامت او را حفظ می‌‌‌کردند. وقتی که وحی به ایشان نازل شد، آن را با همسرش مطرح کرد.

در واقع ظرفیت زن را باور کردند و این مسئله مهمی است که می‌تواند بسیاری از مشکلات را حل کند. آن حضرت زیاد با حضرت خدیجه(س) شوخی می‌کردند. بعد از مرگشان هم تکریم ادامه داشت و پیامبر(ص) وقتی دوستان حضرت خدیجه(س) یا خانواده ایشان را می‌بیند تکریم ویژه‌ای در مورد ایشان دارد و اعلام می‌کنند که اگر من این کارها را می‌کنم به خاطر خدیجه(س) است. بارها تأکید کردند که خدیجه(س) هیچ وظیفه‌ای نداشت که اموال خود را برای اعتقاد و باور من خرج کند.

طیبی بیان کرد: همین موضوع را در مورد حضرت علی(ع) داریم. ایشان در خطبه ۲۰۲ هنگام به خاک سپردن حضرت فاطمه(س) بر سر قبر رسول اللّه(ص) بیان کرده است: سلام بر تو، اى پیامبر خدا. سلام من و دخترت که اکنون در کنار تو فرود آمده و چه زود به تو پیوست. اى رسول خدا، بر مرگ دخترت، شکیبایى من اندک است و طاقت و توانم از دست رفته، اندوه مرا پایانى نیست. اگر امروز مردی این سخن را بگوید به عنوان الگو مطرح نمی‌شود، ولی این حرف در سال دهم هجری مطرح می‌شود که واقعاً نگاه تکریم‌آمیزی در مورد بانوان وجود نداشت. در عصر جاهلی کتک زدن زن طبیعی بود. حضرت علی(ع) تکریم همسرش را چنان نشان می‌دهد که نگاه اسلام به زن را در این رفتارها مشاهده می‌کنیم و تفکر جاهلی این بود که مرد نباید برای مرگ همسرش گریه کند.

وی گفت: در جایی دیگر حضرت علی(ع) ویژگی‌های حضرت فاطمه(س) را گوشزد می‌کنند و می‌فرمایند یکی از پایه‌های اصلی اطاعت خدا برای من فاطمه(س) بود. همچنین می‌گویند که در مورد زنان مدارا کن. نمی‌گویند زنان ضعیف هستند و می‌گویند کریمه هستند. اصل اول، تکریم است و اصل دوم وسعت دادن رزق است. در روایات داریم کسی که نخواهد مهریه را بپردازد به منزله سارق است.

وی در پایان خاطرنشان کرد: اگر قصه مهریه زنان را در روایات جست‌وجو کنیم، می‌توانیم نکات جالبی را در مورد جایگاه زن در اسلام پیدا کنیم. چندین روایت داریم که اگر کسی از اهل بیت سؤالی می‌پرسید می‌‌فرمودند که برو از فلان خانم بپرس که بیشتر از اهل خانواده خودشان بودند که در کنار ایشان علم آموخته بودند. مورد آخر بحث هدیه دادن است و حتی مراحل هدیه دادن را نیز مطرح می‌کنند یا بانوان‌ را در هدیه دادن بر آقایان مقدم می‌دانستند. طبق روایات، هدیه دادن از اعتکاف در مسجدالنبی ثواب بیشتری دارد.