ارائه تصویری متفاوت از دانش فرقه شناسی توسط مورخ طراز اوّل کشور

ردنا (ادیان نیوز)- مذاهب شناسی از علوم میان رشته ای است که به آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی می پردازد. این دانش در تلورانس بین علم کلام و تاریخ مذاهب اسلامی در نوسان است. بررسی ها نشان می دهد که غالب کتب ملل ونحل منتشر شده تا کنون، توسط متکلمین نوشته شده است و مورخین عموماً در نگارش آثار ملل ونحل غایب بوده اند. اخیراً مورخ صاحب نظر کشور، استاد حجه الاسلام و المسلمین دکتر رسول جعفریان با انتشار کتاب «درس هایی درباره فرق اسلامی، نشرعلم، ۱۴۰۱» در صدد رفع این خلاء قرار گرفتند و از زاویه نگاه تاریخی، دانش ملل ونحل را کاویده اند.

بدیهی است که اگر ملل ونحل، زیر نور چراغ مطالعه «علم تاریخ» بررسی شود؛ نکاتی از آن استنباط می شود که کمتر دیده و گفته شده و زوایایی پنهان از آن هویدا خواهد شد که نوعا متکلمین بدان وقعی ننهاده اند. به همین مناسبت در یادداشت پیش رو به اهم مطالب بدیع این کتاب اشاراتی خواهیم داشت.

یکم: این اثر در بررسی ۱۵ مسئله ملل ونحلی سامان یافته است و مؤلف از این رهیافت، نقبی تاریخی به موضوعات ملل و نحلی دارد. در مقدمه طرح مباحثی مانند معرفی برخی ردیه نویسی ها، نقش اعتقادنامه ها، تأثیر منابع ادبی، جایگاه جغرافیایی فرق ومذاهب، توجه به متون فارسی و رجالی ملل ونحل، خاستگاه فرهنگی و تمدنی این دانش بررسی شده است و توجه به این نکات مغفول به مخاطب گوشزد شده است. معرفی سبک های متعدد ملل نگاری، توجه به گزارش های ایستا وپویا از این دانش و توجه اکید مصنف به داده های رجالی زمینه هایی هستند باعث ایجاد نگاهی متفاوت در این دانش خواهد شد.

دوم: معرفی کتابی نادر و فقهی که همزمان با نگارش نخستین آثار ملل ونحل در قرن سوم توسط ابوبکر خلال(م۳۱۱) نوشته شده بسیار قابل تأمل است. جعفریان در معرفی این کتاب، احکام فقهی اصحاب ملل ونحل را بیان کرده و خلاء تحلیل های فقهی در دانش ملل ونحل را تا حدودی مرتفع نموده است. احکامی مانند نکاح، جزیه در جهاد، زکات، بیع وشرا با اهل ذمه و احکام اطفال مشرکین و…در ذیل مباحث فقهی یهودونصارای ومجوس بسیار راهگشاست.

سوم: شاید قلب تپنده این کتاب را بتوان در منطق تکثیر فرقه ها وتحلیل های چند قطبی شدن جامعه اسلامی معرفی کرد. مصنف با تقسیم ملل ونحل بر اساس منطق معرفت شناختی، به تفکیک هسته های اصلی وفرعی انشعاب جامعه نخستین پرداخته و دوقطبی ایمان ظاهری والحاد باطنی را در فرقه گرایی های اولیه بسیار پررنگ می داند. نقش نخبگان و تأثیر توده ها در شکل گیری این قطب های فکری فرهنگی بسیار مهم است و مصنف به ارائه تحلیل هایی در مورد کنشکری آنها درپیدایش ملل ونحل پرداخته است. بررسی مصداق عینی ایمان وکفر، در ملل ونحل نگاری و ردگیری خاستگاه آنها از دوران رسول خدا(ص) تا قرن سوم سبب شده تا بتوان تصویری بهتر از هسته مرکزی و نزاع های فرعی دانش ملل ونحل پیش روی مخاطب ترسیم شود.

چهارم: بررسی تاریخ و عقاید عثمانیه، نواصب، اهل حدیث ومرجئه در ذیل چهره های شاخصی همچون جاحظ، ابوحنیفه، سفیان ثوری، احمدبن حنبل و لالکائی توانسته روی دیگری از منازعات تاریخی – کلامی قرون نخست را نمایان کند. این تصویر از انقلاب نظری عباسیان تا تربیع حضرت علی ع توانسته تصویری از منازعات اهل حدیث با سایر جریانات را پیش روی مخاطب ترسیم کند.

پنجم: معتزله نگاری متفاوت جعفریان در این اثر با معرفی اصول خمسه آغاز می شود. مصنف پس از ارائه تصویری کامل از عقاید معتزله، به معرفی مکاتب اربعه اعتزال پرداخته و سپس به نسبت سنجی میان باورهای اعتزالیون وفلسفه، اعتزال وطبیعیات، معتزله وقرآن وحدیث توجه وتحلیل های تاریخی خود را در ذیل آنها گنجانده است. رجال وطبقات معتزله، فرهنگ دینی واجتماعی آنها، سختگیری وخشونت رایج در بین این فرقه و گسترش فکر اعتزال در میان زیدیه از موضوعات فرعی است که مصنف آنها را در ذیل عنوان مباحث تاریخی گنجاده است.

بنابراین، جعفریان در ماتریدی واشعری نگاری ضمن بررسی تأثیرات آنها از اعتزال ومرجئه بر اساس کتب کلامی، دانشمندان جریان ساز وحاکمان به ارائه تاریخ وعقاید این دو نحله پرداخته وتوانسته به خوبی تمایزات اشعری وماتریدی را به تصویر بکشدو…

النهایه: با توجه به ارائه تحلیل های متفاوت از دانش ملل ونحل در این اثر، مطالعه وبررسی داده های غنی تاریخی و کلامی این اثر، پیشنهاد مطالعه این کتاب را به طلاب عزیز، دانشجویان محترم، کلام پژوهان و ملل ونحل نگاران مورد تأکید قرار می دهیم وامیدواریم انتشار این اثر زمینه ایجاد تحول در ملل ونحل نگاری سنّتی را بوجود آورد.