راه های مبارزه پیامبر اعظم(ص) با کج‏روی های اجتماعی (۱)

با ملاحظه رفتار نبی اکرم و اندیشیدن در مورد آنها می توان آموخت که چگونه با انحرافات و کجرویهای اجتماعی مواجهه شد و آنها را به حد مطلوب اصلاح کرد، و این نه تنها الگویی برای مسئولان ممکلتی و فرهنگی است بلکه راهنمای عملی تمام کسانی است که در حوزه های فرهنگی و اجتماعی به فعالیت مشغول می باشند.

امروز برخورد با پدیده انحرافات اجتماعی و کجروی، تحت عنوان کنترل اجتماعی کجروی مفهومی مهم در جامعه شناسی است از آن به عنوان ابزار و مکانیسم مناسب و کارآمد، برای مقابله با وقوع این پدیده در جوامع انسانی یاد می شود، در ادامه نمایی اجمالی از مقابله پیامبر اعظم با انحرافات اجتماعی در جامعه نبوی به تصویر کشیده می شود، که می تواند تعیین کننده محتوای سیاست های اجتماعی برخورد با انحرافات و کجروی در سطوح مختلف سیاست گذاری و راه حل هایی اجرایی باشد.

کنترل اجتماعی به معنای کنترل توان اعمال قدرت، هدایت یا بازداشتن اعمال دیگران است که دارای کاربرد در موارد مختلف اجتماعی و سیاسی اقتصادی، قضایی و آموزشی می باشد و انحراف عبارت است از: هر گونه رفتاری که با انتظارات جامعه یا یکی از گروههای مشخص درون جامعه، منطبق و سازگار نباشد، و هنگامی رخ می دهد که فرد یا گروهی معیارهای جامعه را رعایت نمی کند.(کوهن، بورس، مبانی جامعه شناسی، ترجمه دکتر غلامعباس توسلی، و رضا فاضل، چاپ ۱۲، تهران، انتشارات سمت، ۱۲۸۰، ص ۲۱۵)

در طول تاریخ، انحرافات اجتماعی از جمله معضلات اجتماعی جوامع بوده است، بدین سبب، جامعه شناسان و اندیشمندان اجتماعی، نظریات و راهکارهایی برای مقایسه و پیشگیری و درمان انحرافات، ارائه داده اند، نظیر:

–         ایجاد تعلق خاطر و تعبد

–         مشارکت دادن افراد در رفتارهای سالم و صحیح

–         تقویت باور (سلیمی، همان، ص ۵۷۹)

–         تقویت پای بندی افراد به الزام های اخلاقی یا ضرورت های اجتماعی (سلیمی، همان، ص ۶۱۵)

–         تمرکز کنترل بر منصرف ساختن فرد یازیدن به ابزارهای نامشروع (سلیمی، همان، ص )

–         تلاش برای کاهش فشار اجتماعی و دوباره اجتماعی کردن فرد کجرو و با افزایش فرصت ها و ترویج فعالیت های سالم. (سلیمی، همان )

–         تامین نیازهای اقتصادی و تشویق

–         استفاده از تهدید  (به کار بردن قوه قهریه)

–         استفاده از تشویق (یا اعمال نفوذ)

–         توسل به وجدان افراد از طریق مطرح ساختن معیارهای درستی و نادرستی در یک نظام اخلاقی (سلیمی، همان)

بعد از مرور نظریات مطرح، در باب کنترل اجتماعی، انحرافات، اکنون به بررسی چند شیوه اصلی پیامبر در مواجهه با انحرافات اجتماعی و کنترل آن می پردازیم:

۱-   تقویت باور دینی افراد، در موقعیتی که پیامبر احساس می کرد که فردی از لحاظ  بنبیه دینی ضعیف می باشد. حضرت یا توسل به وجدان افراد و مطرح ساختن رفتارهای صحیح و ناصحیح در نظام دینی فرد را از ارتکاب افعال نادرست منصرف می کرد

۲-   منصرف ساختن افراد، با ایجاد تعلق خاطر و ترویج فعالیت های سالم، از شیوه های پیامبر بوده است در آنجا که احساس می نمود فرد به خاطر قرار گرفتن در یک فشار اقتصادی کوچک اقدام به هنجار شکنی و رفتن به سوی انحرافات و کجروی ها می کند.

۳-   استفاده از تهدید و به کاربردن قوه قهریه که حاصل آن تقویت پای بندی افراد منحرف به الزامات اخلاقی و ضرورت های اجتماعی است و این نحوه مقابله خود یک محور اصلی در کنترل کجرویهای اجتماعی است.

در ادامه به بیان نمونه ها که پیامبر اعظم از این مکانیزم ها و شیوه های در جهت مقابله با انحرافات اجتماعی استفاده کرده اند، پرداخته می شود:

اول: نمونه ای برای استفاده از شیوه تقویت باور دینی با مطرح ساختن رفتارهای صحیح و ناصحیح

از انحرافات اجتماعی موجود در جوامع انسانی، داشتن روابط جنسی نامشروع است که پیامبر اکرم بارها به عقوبت این عمل نامشروع متذکر شده اند: «اشد غضب الله علی الزنا؛ خشم خدا نسیت به زناکارن بسیار سخت است». (پاینده، پیشین، ص ۲۱۱)

المقیم علی الزنا کعابد وثن؛ آنکه بر زنا اصرار ورزد چون بت پرست است». (پاینده، پیشین، ص ۷۸۴)

«هر که زنا کند با کسان وی زنا کنند». (پاینده، پیشین، ص ۷۶۶)

جوانی به خدمت پیامبر آمد عرض کرد ای پیامبر آیا به من اجازه می دهی زنا کنم؟ باگفتن این سخن فریاد مردم بلند تر، و از گوشه و کنار به او اعتراض کردند، ولی پیامبر با خونسردی و ملایمت فرمود: آیا دوست داری با مادر تو چنین کنند، نه فدایت شوم. فرمود: همین طور مردم راضی نیستند با مادرشان چنین شود.

آیا دوست داری با دختر تو چنین کنند؟ گفت نه فدایت شوم. فرمود: همین طور مردم درباره دخترانشان راضی نیستند، آیا برای خواهرت می پسندی؟ جوان مجددا انکار کرد.

از آن به بعد منفورترین کار در نزد این جوان زنا (عمل نامشروع جنسی ) بود. (آیه الله مکارم، تفسیر نمونه، ج ۳، ص ۴۳)

برتری جویی و تفاخر نیز از جمله انحرافات و کجروی ها به شمار می رود که برخی افراد به خاطر متنعم بودن از مادیات بر این ایده اند که اساسا یک نوع امتیازاتی از دیگران دارند و این طرز اندیشه و تفکر موجب تبعیض اجتماعی و به وجود امدن شکاف طبقاتی در جامعه می شود. که پیامبر اکرم با آن شدیدا مخالف بود و به پیشگیری از آن می پرداختند.

مردی ثروتمند با لباسهای پاکیزه و تمیز خدمت پیامبر آمد و نشست بعد از او  مرد فقیری با لباس های کهنه و مندرس وارد شد و پهلوی همان ثروتمند نشست. ثروتمند لباس آراسته خود را از کنار مستمند تازه وارد جمع کرد پیامبر فرمود: «ترسیدی لباست را کثیف کند عرض کرد خیر، پرسید چرا چنین عمل را انجام دادی» (صداقت، سید علی اکبر، یکصد موضوع ، پانصد داستان، ج ۱، چاپ ۳، انتشارات تهذیب، ۱۳۸۵، ص ۱۷۲)

و نمونه دیگر آنکه روزی عده ای از اصحاب در مسجد پیغمبر نشسته بودند، هر کسی درباره اصل و نسب خود چیزی می گفت و آن را بالا می برد، نوبت به سلمان رسید، به او گفتند، تو از اصل و نسب خودت بگو، او به جای این که از اصل و نسب، افتخارات سخن به میان آورد، گفت:

«انا سلمان بن عبدالله» من نامم سلمان است و فرزند یکی از بندگان خدا هستم، گمراه بودم و خداوند به وسیله محمد (ص) مرا راهنمایی کرد فقیر بودم مرا بی نیاز کرد، برده بودم، به وسیله محمد (ص) آزاد کرد. این جریان به پیامبر گزارش شد.

رسول اکرم فرمود: ای گروه قریش خون یعنی چه، نژاد یعنی چه، نسبت افتخارآمیز هر کس دین اوست، مردانگی هر کس عبارت است از خلق و خوی و شخصیت او، اصل و ریشه هر کس عبارت است از عقل و فهم او و ادارک او، چه ریشه و اصل و نژادی بالاتر از عقل؟. (صاحبی، محمد جواد، حکایت ها و هدایت ها در آثار شهید مطهری، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۰، ص ۲۰)

منبع: پرسمان