تاریخچه خلیفه گری ارامنه تهران

ادیان نیوز: ارامنه از دیرباز در ایران ساکن بوده اند و با تمام وجود با تاریخ و تمدن ایران همسان شده اند. در مراحل مختلف تاریخی شمار ارامنه و نحوه پراکندگی آنان در نقاط گوناگون مملکت تغییر کرده، اما در طی ۴۰۰ سال اخیر در شهرهای مختلف ایران آمار جمعیتی ارامنه دستخوش تغییرات مکرر بوده است.

شواهدی وجود دارد مبنی براینکه ارامنه از نیمه دوم قرن هجدهم در تهران اقامت کرده اند. در زمان کریمخان زند پادشاه وقت ایران و بنا به دستور او ۱۰ خانواده ارمنی از جلفای اصفهان به تهران منتقل شده و در حومه شهر در محله دولاب ساکن شدند. گورستان دولاب قدیم یادگار همان زمان هاست.

آغامحمدخان، مؤسس سلسله پادشاهی قاجاریه در جریان لشکرکشی های خود به قفقاز، دهها خانواده ارمنی را اسیر کرده و آنها را به تهران کوچاند و در محله دروازه قزوین تهران، شهری که از جانب او پایتخت ایران اعلام شده بود ، جای داد. این ارامنه در سال ۱۷۹۵ نمازخانه گیورک مقدس را ( که در سال ۱۸۸۲ تبدیل به کلیسای گیورک مقدس شد) ساختند. از سال ۱۷۹۸، بعد از جلوس فتحعلی شاه برتخت سلطنت، ارامنه از نواحی مختلف ایران به تهران آمده و در محلات این شهر سکونت اختیار گزیدند. بنابه فرمان وی از شهرهای جلفای اصفهان و تبریز خانواده های صنعتگر ارمنی به تهران آورده شده و در محلات دروازه قزوین و شاه عبدالعظیم اسکان داده شدند و در همین محل بود که در سال ۱۸۰۸ کلیسای بارتوقیمیوس مقدس ( که بعدأ بنام طادئوس- بارتوقیمیوس مقدس معروف شد) بنا گردید. اطلاعات کمی درباره گذشته جامعه ارمنی تهران وجود دارد. تا سال ۱۸۷۰ بجز این دو کلیسا مؤسسه و سازمان دیگر مختص ارامنه وجود نداشته است.

در این زمان۱۰ خانوار ارمنی در تهران و ۳۰ خانوار در دهکده ونک واقع در شمال تهران (جمعأ تقریبأ۲۹۰۰ نفر) زندگی می کردند. اکثر مردان صنعتگر و پیشه ور بودند ( شیشه گر، آهنگر، زرگر، خیاط، کفاش، و بعدها مکانیک، فلزتراش، برق کار، مهندس و معمار ). در قرن ۱۹ دولت وقت ایران بمنظور کمک به رفع رکود اقتصادی کشور و تشویق و توسعه امور بازرگانی و پیشه ها، محدودیت هائی را که درمورد ارامنه وجود داشت، از میان برداشت و اجازه داد که ارامنه مناصب عالی دولتی و درباری را عهده دار شوند. از صاحب منصبان عالی مقام ارمنی این دوره می توان میرزا ملکم خان – هوانس خان ماسحیان – ست خان آسدوازاتور- هوانس خان آگچالیان – داویت خان داوتیان- سپهدار ظهراب خان امیر توپخانه را نام برد.

در سال ۱۸۷۰ ” انجمن دوستداران فرهنگ ” (اوسومناسیراتس) و سال بعد در جوار کلیسای گیورک مقدس نخستین مدرسه ارامنه در تهران تأسیس شد. در همین سالهای مسیونرهای آمریکائی در تهران اقامت کرده و برای ارامنه مدرسه ساختند. روحانیون کاتولیک نیز در نظر داشتند برای دختران ارمنی مدرسه تأسیس نمایند. جمعی از ارامنه برای جلوگیری از تغییر مذهب، مؤسسه ” هایکازیان” و دبیرستانی به همین نام را که بعدأ دبیرستان ” داوتیان” نامیده شد تأسیس نمودند.

بعدها، جامعه ارامنه تهران، رشد و توسعه بیشتری یافت. انجمن های فرهنگی و انجمن های زنان بوجود آمدند. تئاتر ارمنی از سال ۱۸۷۸ فعالیت خود را آغاز نمود. در سال ۱۸۹۴ مجله هفتگی” حرکت” (شارژوم) و از سال ۱۸۹۶ مجله ” ستاره شرق ” ( آستق آریولیان) منتشر گردیدند.

از سالهای ۱۹۳۰ به بعد خانواده های ارمنی به تدریج به نواحی شمالی شهر نقل مکان نمودند. ده ها خانواده از جلفای اصفهان و تبریز و مناطق ارمنی نشین دیگر به تهران کوچ کرده و در اطراف مدرسه” داوتیان” اقامت گزیدند و به همین سبب کلیسای ” مریم مقدس ” با هزینه فرد خیری به نام رومان عیسایف بنا گردید. مراسم تبرک کلیسای مزبور توسط گارگین اول جاثلیق ارامنه سیلیسی و پاتریارک ارامنه بیت المقدس اسقف اعظم اسرائیلیان انجام شد. بر اساس مدارک موجود در بایگانی خلیفه گری ارامنه تهران در نظر بوده که جامعه ارمنی تهران که تا آن هنگام وابسته به حوزه خلیفه گری ارامنه ایران- هندوستان ( حوزه جلفای اصفهان) بود، از حوزه مزبور جدا و به حوزه مستقلی تبدیل شود. این برنامه در سال ۱۹۴۵ عملی گردید. در این موقع صدها خانواده ارمنی از نواحی مختلف ایران به منظور مهاجرت به ارمنستان به تهران آمدند و بعلت نیم کاره ماندن این برنامه در تهران اقامت گزیدند. جهت اداره و رسیدگی به امور کلیسایی- فرهنگی جامعه ارامنه تهران قبل از تبدیل آن به حوزه خلیفه گری جداگانه، ساختاری بنام ” شورای جامعه” بوجود آمد.

حوزه خلیفه گری ارامنه تهران در ابتدا به طور موقت بنا به دستور اچمیادزین سازماندهی شد و کشیش ارشد واهان ت. گوستانیان به عنوان خلیفه به تهران اعزام گردید. نامبرده پس از مدتی به جلفای اصفهان منتقل شد و به جای او اسقف روبن درامبیان به سمت خلیفه ارامنه تهران منصوب گردید و تا دسامبر سال ۱۹۴۹ در این سمت باقی ماند، سپس از سمت خود عزل شد و مسند خلیفه ارامنه تهران برای مدتی خالی ماند. سه سال پس از سازماندهی حوزه خلیفه گری ارامنه تهران، ‌شورای خلیفه گری ارامنه انتخاب گردید. آنگاه ساختمان کوچکی در جوار کلیسای مریم مقدس بعنوان ساختمان شورای خلیفه گری ارامنه تهران با هزینه انجمن زنان دوستدار کلیسا بنا شد. در سال ۱۹۴۹ شورای خلیفه گری جدیدی انتخاب شد و هیئتی منتخب از مجمع عمومی نمایندگان ارامنه تهران اساسنامه شورای خلیفه گری ارامنه تهران را تهیه و تدوین نمود که در سال ۱۹۵۱ به تصویب رسید.

هر سه حوزه خلیفه گری ارامنه ایران تا سال ۱۹۵۸ از مرکز مذهبی ارامنه اچمیادزین تبعیت می نمودند، لکن بعد از این تاریخ حوزه های مزبور تابع مرکز مذهبی جاثلیق ارامنه سیلیسی شدند.

به تاریخ یکم ژانویه سال ۱۹۶۰ اسقف آرداک مانوکیان به تهران آمد و سمت خلیفه ارامنه تهران را تا هنگام مرگ (۱۵ اکتبر ۱۹۹۹) به عهده داشت. پس از قبول مسئولیت عنوان خلیفه ارامنه تهران از جانب نامبرده تصمیم گرفته شد ساختمان جدیدی برای سازمان خلیفه گری ارامنه تهران ساخته شود. فرد خیری به نام مارکار سرکیسیان زمین مورد نظر را خریداری نمود ولی به علت فوت نامبرده، فرزندان آن مرحوم آقایان گورگن و وازگن سرکیسیان به یادبود والدین خود کلیسای سرکیس مقدس و ساختمان خلیفه گری ارامنه را بنا نمودند و ممراسم تبرک آن در ۲۹ آوریل سال ۱۹۷۳ به دست خورن اول جاثلیق ارامنه سیلیسی انجام شد.

بعد از جنگ بین الملل دوم، قریب بیست هزار ارمنی در منطقه شمال شرق تهران و در محله وحیدیه اقامت گزیدند. پس از زلزله سال ۱۹۶۳ خرقان، به علت انتقال اهالی ارمنی آن به تهران، جمعیت ارامنه تهران رو به فزونی نهاد. نیاز به وجود کلیسای جدیدی در منطقه باعث شد تا بالاخره با حمایت های مالی انجمن جهانی کلیسا، کلیسای ” مترجمان مقدس ” (سورپ تارگمانچاتس) در محله مزبور ساخته شد و سپس در سالهای بعد در محله مجیدیه کلیسای ” گریگور مقدس ” و در حشمتیه کلیسای” وارطانانس مقدس ” و نمازخانه ” صلیب مقدس ” (سورپ خاچ) در ورزشگاه آرارات بنا گردید.

خلیفه گری ارامنه تهران از جانب دولت مرجعی شناخته شده است که امور جامعه ارامنه را طبق اساسنامه خود اداره می نماید. از جمله وظایف این شورا اجرای مصوبات مجمع نمایندگان جامعه ارامنه و نیز رسیدگی به امور مربوط به احوال شخصیه و امور خانوادگی و ارثیه ارامنه تهران ، اداره امور کلیساها، مدارس، گورستان ها و رسیدگی به زندگی فرهنگی و اجتماعی ارامنه حوزه تهران است.

حوزه عملکرد خلیفه گری ارامنه تهران ابتدا شامل ۱۲ ناحیه تابعه بوده است که عبارت بودند از: اراک، قزوین، خرقان، ونک، رشت، انزلی، مشهد، همدان، کرمانشاه، گرگان، ساری ، بابل و بابلسر.

ونک دهکده ای در حومه تهران بود که به علت توسعه شهر به آن وصل گردید. خرقان به علت زلزله سال ۱۹۶۳ از سکنه ارمنی خالی شد. ارامنه شهرهای همدان و کرمانشاه در طول جنگ ایران و عراق، این شهرها را ترک کردند و به مناطق دیگر منتقل شدند. در هر یک از شهرهای اراک، رشت و انزلی تاکنون یک کلیسا و یک مدرسه ارمنی فعالیت می نماید. در شهرهای قزوین و مشهد فقط یک کلیسا وجود دارد و در نزدیگی گرگان در دهکده قرق نمازخانه ای ساخته شده است. ولی در شهرهای ساری و بابل و بابلسر کلیسا و مدرسه وجود ندارد.

همچنین در تهران مؤسسات ( کلیسا، مدرسه، انجمن) متعلق به ارامنه کاتولیک و کلیسای انجیلی به فعالیت اشتغال دارند. تعداد قابل توجهی از ارامنه تهران، کارمند دولت، پزشک، مهندس، معمار، وکیل و مدرس یا مالک یا سهامدار شرکت ها و مؤسسات حرفه ای و تجاری مختلف هستند.

در دهه ۶۰ میلادی، جامعه ارمنی تهران دارای ۱۶ باب مدرسه با تعداد حدودأ ۵۰۰۰ دانش آموز مشغول به تحصیل در این مدارس بودند. اکنون جامعه ارمنی تهران دارای ۲۸ باب مدرسه می باشد و تعداد دانش آموزان این مدارس حدودأ‌۷۰۰۰ نفر تخمین زده می شود. اکثر این مدارس متعلق به خلیفه گری ارامنه تهران است و بقیه به ارامنه کاتولیک، کلیسای انجیلی و مؤسسه کل خیریه ارامنه تعلق دارند.

بعد از انقلاب اسلامی ایران ( در سال ۱۹۷۹) مدارس پسرانه و دخترانه از یکدیگر تفکیک شدند. وزارت آموزش و پرورش حقوق مدرسین و کارکنان رسمی و دولتی مدارس ارامنه را می پردازد و اجازه داده است که هفته ای چند ساعت تعلیمات دینی و به تبع آن زبان ارمنی در این مدارس تدریس شود. مخارج جنبی مدارس ارامنه را شورای خلیفه گری، اولیای دانش آموزان و افراد نیکوکار تأمین می نمایند. تحصیلات شامل سه مقطع آموزشی ابتدائی (۵سال) ، راهنمائی (۳ سال) و دبیرستان (۳سال) می باشد. در کنار مدارس مزبور، دوره های آمادگی و کودکستان ها نیز مشغول کارند. به منظور بازآموزی معلمین ارمنی در سال ۱۹۶۱ دوره عالی شبانه زبان ارمنی وابسته به شورای خلیفه گری ارامنه تهران تأسیس و به کار پرداخت. این دوره پس از چند سال وقفه در سال ۱۹۸۱ مجددأ شروع به فعالیت نمود و امروزه دارای ۶۰ تا ۹۰ دانشجو می باشد. مدت تحصیل در این دوره سه سال است.

در سالهای ۷۸-۱۹۶۷ دوره فوق لیسانس زبان و ادبیات ارمنی در دانشگاه تهران فعالیت داشته است که بعد از سال ۱۹۷۹ تعطیل شد.

در سال ۱۹۹۵ دوره لیسانس زبان و ادبیات ارمنی در دانشگاه آزاد اسلامی ایران تأسیس شد که اکنون نیز به فعالیت اشتغال دارد.

سال های ۱۹۲۰ در تهران به تدریج انجمن های ادبی مختلف ارمنی پای به عرصه وجود نهادند و روزنامه ها و ماهنامه ها منتشر گردید.

شایان ذکر است که از نیمه دوم قرن نوزدهم ادبیات ترجمه ای آغاز و نمونه هایی از بهترین آثار منظوم ادبیات فارسی به زبان ارمنی ترجمه شد. از پیشگامان بنام این مهم هوانس خان ماسحیان ( سیاستمدار و مترجم شهیر آثار شکسپیر) و هوسپ میرزاییان را باید نام برد.

روشنفکران ایرانی ارزش زیادی برای ادبیات ارمنی قائل می شوند و آثار مورخین ارمنی را به عنوان منابع صحیح و قابل اعتماد می پدیرند. از سالهای ۱۹۱۰ آثار آهارونیان، شانت، رافی، شیروانزاده و تومانیان ترجمه گردید و ارائه شد. طی سالهای ۱۹۵۰ کتاب تاریخ خورناتسی به زبان فارسی ترجمه شد. از نیمه دوم قرن نوزدهم، چهره های سرشناسی ار هنرمندان ارمنی در عرصه هنر( تئاتر، موسیقی، نقاشی، حکاکی، سینما ) به هنرنمائی پرداخته اند که ده ها نفر از آنها در محافل هنری ایران مشغول می باشند و سهم بسزائی در زندگی فرهنگی و هنری ایران داشته اند.

در تهران تاکنون ۸۰ عنوان نشریه ارمنی زبان منتشر شده است. در حال حاضر روزنامه ” آلیک ” از سال ۱۹۳۱ ، فصلنامه ” پیمان” ، ماهنامه های ” آرارات” ، ”‌ آباگا” (آینده)، ” آراکس” و مجله دوهفتگی ” لویس” (نور) به زبان ارمنی در تهران منتشر می شوند. ” مؤسسه آلیک” با سابقه طولانی خود، علاوه بر انتشار روزنامه ای به همین نام کتاب های مختلفی به زبان ارمنی چاپ و سهم بزرگی در عرصه توسعه فعالیت های اجتماعی و فرهنگی جامعه ارامنه تهران را دارد.

سالیان متمادی است که تقویم های ارمنی زبان ” رافی” ، ” نائیری” و ” گانتق” که از لحاظ محتوی به صورت سالنامه تهیه و تنظیم می شوند، همه ساله در تهران انتشار می یابند.

در حوزه خلیفه گری ارامنه تهران بالغ بر ۲۵ انجمن و باشگاه در زمینه های مختلف زندگی جامعه ارمنی منجمله در عرصه فرهنگ، امور خیریه و ورزش به فعالیت اشتغال دارند. این انجمن ها و باشگاه ها عمدتأ تحت پوشش شورای خلیفه گری بوده و با آن همکاری نزدیک دارند. از میان انجمن ها و باشگاه های فعال در امور فرهنگی و ورزشی می توان از سازمان فرهنگی ورزشی ” آرارات” با ورزشگاه خود و باشگاه ” سیپان ” ، انجمن ” چهارمحال ” ، انجمن ” جامعه فارغ التحصیلان ارامنه دانشگاه های ایران ” ، باشگاه ” نائیری” ، انجمن ” اجتماعی فرهنگی ارامنه ایران” و ” ورزشگاه رافی” را نام برد که به علت داشتن سالن و امکانات جنبی فعالیت گسترده تری دارند. ” انجمن زن ارمنی ” (های گین) با شعب سه گانه خود، باشگاه ” سردارآباد ” و اتجمن های شعرا و نویستدگان ارمنی ، انجمن های معلمان، پزشکان، معماران، ” وان واسپوراگان” ، ” انجمن زنان دوستدار کلیسا” ، ” جامعه صنعتگران ارمنی ایران” و غیره نیز در زمینه های مختلف خاص خود فعالیت قابل توجهی دارند.

پس از درگذشت اسقف اعظم ” آرداک مانوکیان” خلیفه ارامنه تهران در سال ۱۹۹۹، در ۲۶ اکتبر ۱۹۹۹ مجمع عمومی نمایندگان ارامنه تهران، اسقف ”سیبوه سرکسیان” را تخست به عنوان جانشین خلیفه و آنگاه در ۶ ژوئن سال ۲۰۰۰ به عنوان خلیفه ارامنه تهران انتخاب نمود.

با انتخاب اسقف سیبوه سرکیسیان به عنوان خلیفه ، فصل تازه ای در زندگی کلیسایی، ملی، فرهنگی و تربیتی ارامنه تهران گشوده است.

منبع: سایت گردشگری کافه تهرون