آشنایی با مراکز علمی غرب در حوزه شیعه شناسی | محل تولد شیعه شناسی جهان غرب است
بخش اول/ یادداشتی از محمد پناه زاده
به بهانه معرفی برخی از دانشگاه‌ها و مراکز علمی نامدار جهان غرب که دارای کرسی تخصصی شیعه شناسی هستند و یا دروس مربوط به تشیع، از جایگاه و اهمیت خاصی در آن‌ها برخوردارند، به برخی دیگر از حواشی حاضر در این حوزه اشاره خواهیم کرد.
به گزارش سرویس اجتماعی ردنا (ادیان نیوز)، اگر حقیقت ماجرا را بخواهید باید اعتراف کرد، خاستگاه مطالعات شیعه شناسی و مطالعات شیعی «Shiite studies» کشورهای غربی و جهان غرب است. به عبارتی مراکز علمی جهان غرب در فضاهای دانشگاهی نه فضاهای عمومی یا تبلیغی، تبشیری و انتشاراتی ذیل دانشکده‌های شرق‌شناسی یا اسلام‌شناسی، خاورمیانه یا مطالعات عربی آفریقایی و مواردی مثل این‌ها، به شیعه‌شناسی و اسلام‌شناسی می‌پردازند. ظاهراً تاریخ شیعه شناسی در غرب به بیش از چهار سده نمی‌رسد. اما همین مدت کوتاه توانسته مجموعه گسترده‌ای را از مطالعات و پژوهش‌ها در حوزه مذهب تشیع، تاریخ شکل‌گیری، جریانات سیاسی و فکری، نحله‌های نظری و فقهی، سازمان‌های حوزه‌های علوم دینی، شخصیت شناسی عالمان و مکتب‌های فکری، کتاب‌شناسی و بررسی آثار کهن شیعی با نگاهی کاملاً متفاوت ازآنچه در درون جوامع شیعی رایج است، پدید آورد.
درست به همان دلیلی که امروزه اغلب مستشرقین و خاورشناسان اعتقاددارند، مطالعات شیعه‌شناسی در غرب توسط «ایگناس گلدزیهر» -دبیر کل جامعه یهود مجارستان- انجام شد و از او به‌عنوان پدر شیعه‌شناسی معاصر نام‌برده می‌شود.
عمده تفاوتی که نگاه دانشگاهی غرب به مطالعات شیعه شناسی را نسبت به ما مجزا می‌کند، ابزار و نوع نگریستن است. چراکه ما با رویکرد اندیشه محور، تاریخی و نهایتاً کلامی در فضاهای درون مذهب خودمان و در فضاهای اسلامی شیعیان، مسئله تشیع را مطالعه می‌کنیم، امانگاه مراکز علمی غربی از نوع مطالعات فرهنگی-اجتماعی است و مطالعات به شیوه جامعه‌شناختی و مردم‌شناختی صورت‌بندی می‌شود. شاهد و ناظر این مطلب نیز تفاوت معنایی موجود میان واژه شیعه‌شناسی و تشیع‌شناسی است.
حال باوجوداین تفاوت و مسائل مختلف دیگری که در این زمینه وجود دارد، در ادامه می‌خواهیم برخی از مهم‌ترین دانشگاه‌ها و مراکز علمی جهان غرب که دارای کرسی تخصصی شیعه شناسی هستند و یا دروس مربوط به تشیع، از جایگاه و اهمیت خاصی در آن‌ها برخوردارند، معرفی کنیم:
۱- مدرسه علمی مطالعات عالی پاریس (از توابع مهم دانشگاه سوربون فرانسه): در ابتدا باید از فرانسه آغاز کرد، چرا که به‌راستی می‌توان مدعی شد که نخستین مراکز علمی- دینی غرب که به مطالعه و تحقیق در عرصه شناخت تشیع گام برداشته است، دانشگاه‌ها و مدارس عالی پاریس در فرانسه می‌باشند. دانشگاه سوربون و مدارس پژوهشی و علمی زیرمجموعه آن، یکی از مهم‌ترین این مراکز پژوهشی به شمار می‌روند. جریانهای فکری و علمی مختلفی در سیر تاریخ شکل‌گیری مراکز شیعه شناسی در دانشگاه سوربون حضور دارند. پرفسور لویی ماسینیون اگرچه طلایه‌دار نسل دوم در تغییر نگاه غربیان به اسلام به شمار می آید که توانسته آثار و گروه‌های پژوهشی و مطالعاتی فراوانی در کالج سوربون راه‌اندازی کند. اما قبل از وی نیز متفکران و مستشرقان مهمی نظیر: «شارل ویرولود» که آثار مهمی در مورد شخصیت حضرت زهرا(س) و سیدالشهدا نوشته است. «شارل دوفکو»، «درنبورگ»، «هنری لمان» و بسیاری دیگر در حوزه شیعه شناسی نقش مهمی ایفا کرده‌اند. امروزه شیعه شناسی با محوریت تشیع امامیه در سوربون فرانسه کرسی مستقل و رسمی به خود اختصاص داده است. البته که در بسیاری از دیگر دانشگاه‌های فرانسه نظیر دانشگاه استراسبورگ(L’université de Strasbourg)، لیونL’université Lumière Lyon) )، مونپولیه (Montpellier)، اینالکو، پواتیه و لیل و نیز بسیاری از مدارس عالی مطالعاتی در پاریس و خارج از آن نیز مبحث شیعه شناسی توسط اساتید اسلام‌شناس برجسته مورد التفات و توجه قرار دارد.
۲- دانشگاه عبری اورشلیم (بیت‌المقدس/ اسرائیل) www.ol.huji.ac.il دانشگاه عبری اورشلیم دارای کرسی تخصصی شیعه شناسی است. «تشیع(ساختار سنتی دنیای اسلام)» و «اندیشمند مسلمان مؤثر سده‌های میانه: ابن طاووس و کتابخانه‌اش» و «کلام و فقه در شیعه امامیه» به قلم «اتان کولبرگ» و «کتاب مقدس و تفاسیر آن در شیعه امامیه اولیه» به قلم براشر، ازجمله آثار منتشرشده توسط انتشارات این دانشگاه است.
۳-دانشگاه حیفا (اسرائیل) www.haifa.ac.il توجه این دانشگاه بیشتر بر زبان و ادبیات عرب است و در سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری دانشجو می‌پذیرد. یکی از دروس آن «ابوالفرج اصفهانی»(صاحب الاغانی) است. جهت‌گیری مقالات و اخبار این دانشگاه به سمت ایران، عراق، لبنان و شیعیان این مناطق است که عناوین بعضی از آن‌ها عبارت‌اند از: حزب‌الله کیست؟، قبایل عراقی و نظام پس از صدام.
۴- دانشگاه بارایلان (اسرائیل) www.biu.ac.il تمرکز تحقیقات بخش مطالعات عربی ـ اسلامی این دانشگاه و دانشکده زبان عربی، بر مسائل مربوط به ایران به‌عنوان مدل عینی حکومت شیعه است. در این دانشگاه مجله «مریا» در حوزه مذهب، فلسفه، کلام و عرفان منتشر می‌شود. ازجمله طرح‌های مطالعاتی این دانشگاه عبارت‌اند از: انتخابات سال ۲۰۰۰م (۲ خرداد ۱۳۷۶) ایران؛ انتقال نظام سیاسی ایران به سمت مدلی جدید؛ تلاش برای ایجاد دموکراسی در جمهوری اسلامی ایران؛ ارزیابی نیروهای مسلح و نظامی جمهوری اسلامی ایران؛ مطالعه بر عکس العمل ایران نسبت به تحریم اقتصادی؛ ایران حل معما(نیکی کدی).
۵- دانشگاه هاروارد (آمریکا) www.harvard.edu تمرکز این دانشگاه بر حقوق اسلامی در عصر معاصر است که با افتتاح برنامه «مطالعات حقوق اسلامی» در دانشکده حقوق این دانشگاه از سال ۱۹۹۱م به‌صورت جدی پیگیری می‌شود. دروس این دانشگاه نیز عمدتاً درباره نظام قضایی و حقوقی اسلام بوده و سمینارهای آن نیز اکثراً حول موضوعات حقوق اسلامی است؛ ولی به تأثیر از وقایع ۱۱سپتامبر همایش‌هایی مرتبط با آن برگزار کرده‌اند. در این دانشگاه درباره «مفهوم سلطان عادل در جامعه چندحزبی دینی» مناظراتی میان دکتر عبدالکریم سروش و دکتر محسن کدیور در سال ۲۰۰۱م برگزار شد.
۶- دانشگاه پرینستون (آمریکا) www.princeton.edu هدف بخش مطالعات اسلامی این دانشگاه توسعه و پیشرفت مطالعات در حوزه عقاید و آداب اسلامی با تأکید بر تاریخ و فرهنگ خاورمیانه است. برخی از مواد درسی این دانشگاه عبارت‌اند از: شیعه در دوران میانه، درآمدی بر اسلام، زیارت و سفر به اماکن مقدس اسلام،. … از کتاب‌های الکترونیکی درباره خاورمیانه و اسلام این دانشگاه می‌توان به «دشمن در آینه بنیادگرایی اسلامی و محدوده‌های عقل‌گرایی مدرن» نوشته «ایبان» اشاره کرد.
۷- دانشگاه کالیفرنیا (UCLA آمریکا) www.ucla.edu «مرکز مطالعات خاور نزدیک گوستاو وون گرانبوم» این دانشگاه به مطالعات اسلامی و بررسی مسائل مختلف فرهنگی ـ اجتماعی خاورمیانه مشغول است. اولین پایگاه اطلاعاتی خاورمیانه در این دانشگاه با عنوان MEORO جهت دستیابی به منابع و اطلاعات در رابطه با خاورمیانه فعال است. عناوین بعضی از دروس کارشناسی ارشد و دکتری عبارت‌اند از: متون اسلامی، مشکلات موجود در هنر اسلامی، بررسی خاورمیانه، نهادهای نخستین اسلامی، مردم و حکومت در خاورمیانه، و مقدمه‌ای بر اسلام. از پژوهش‌های انجام‌شده در این مرکز می‌توان به این موارد اشاره کرد: «مطالعات اسلامی و آینده اسلام» (فضل الرحمن) و «تصوف و شهادت» (آنه ماری شیمل).
۸- دانشگاه ییل (آمریکا) www.yale.edu این دانشگاه درزمینهٔ مطالعات اسلامی در مقطع دکتری پذیرش دارد. برخی از مواد درسی آن عبارت‌اند از: شیعیان کلاسیک، توسعه افکار شیعی، جهاد و بنیادگرایی اسلامی (با تمرکز بر ایران، لبنان و مصر)، ساختار ایران مدرن. از موضوعات و پروژه‌های تحقیقی مرتبط با تشیع در این دانشگاه می‌توان به این موارد اشاره کرد: درآمدی بر تشیع (تاریخ و دکترین شیعیان دوازده‌امامی)، ریشه‌های انقلاب (تاریخ تشریحی ایران مدرن)، اسلام تندرو، اسلام و انقلاب در خاورمیانه. در سایت دانشگاه مقالات متعددی در مورد شیعه موجود است.
ادامه دارد…
منابع:
- جازاری معموری، سعید. (۱۳۹۴). متدولوژی پژوهش در عرصه شیعه شناسی مراکز علمی پژوهشی متعلق به دانشگاه های فرانسه (دانشگاه سوربون و مدرسه عملی پژوهش های عالی). شیعه شناسی، ۱۳(۱ (پیاپی ۴۹))، ۱۰۹-۱۴۶.
- گفتگو با احمد بهشتی‌مهر معاون پژوهشی موسسه شیعه‌شناسی قم با عنوان «شیعه شناسی در ایران و غرب/ بیشتر مطالعات غرب جامعه شناسانه است»/مهر
- آشنایی با مراکز علمی و تحقیقی شیعه شناسی در غرب: مجله معارف، مهر و آبان ماه سال ۱۳۹۱ ، شماره ۹۴.
یادداشت: محمد پناه زاده