«تقویم» و کاربرد آن در «فقه»
تازه‌های نشر؛
کتاب «تقویم و کاربرد آن در فقه» اثر حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا غفوریان، عضو هیئت علمی دانشگاه امیر کبیر و پژوهشگر نجوم و رؤیت هلال، در سه فصل «مبانی و اصول تدوین تقویم شمسی»، «مبانی و اصول تدوین تقویم قمری» و «معیار آغاز و انجام ماه قمری»؛ توسط انتشارات «میراث اهل قلم به زیور طبع آرزاسته شد.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، خالق حکیمی که انسان را آفرید، همو زمین و آسمان را نیز بیافرید و همه آنچه در منظومه شمسی است و شاید بیشتر از آن را، مسخّر خلیفه خود – انسان- قرار داد تا او «قوس صعود» سلوک خود را به سوی محبوب ازلی و سرای جاودانه، موحدانه و خالصانه و براساس شریعت سعادت آفرین الهی سیر کند. او که بُعد چهارم عالم ماده را «زمان» قرار داد و هر چیزی را به اندازه آفرید و «لحظه‌‌‌ای» پس و پیش در آفرینش حکیمانه و ربوبیت مدبرانه او وجود ندارد. او «أهلّه» را برای اینکه زمان از دست این ساکن زمین در نرود قرار داد؛ و همین‌جاست که مسأله «تقویم» مسأله مشترک دو دانش «فقه» و «نجوم» می‌‌‌شود و در زندگی انسان مسلمان کاربردی فراگیر می‌‌‌یابد.
کتاب «تقویم و کاربرد آن در فقه» منتشر شده در خردادماه ۱۴۰۲ جدیدترین اثر حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدرضا غفوریان در ۱۸۰ صفحه می‌‌‌باشد که انتشارات «میراث اهل قلم» چاپ و نشر آن را به انجام رسانده است. مباحث این کتاب محصول درس‌‌‌هایی است که استاد غفوریان در سال ۱۴۰۱ در مدرسه تخصصی فقه امام خمینی و در جمع طلاب آن مدرسه برگزار کرده است.
عناوین و فصول این کتاب که پس از مقدمه دو صفحه‌‌‌ای مدیر مدرسه تخصصی فقه امام خمینی بدین قرار است:
پیشگفتار شامل مباحث: مفهوم تقویم، شکل‌‌‌گیری تقویم قمری، شکل‌‌‌گیری تقویم شمسی و قمری، تقویم میلادی و تفاوت آن با تقویم شمسی، ارتباط تقویم و فقه که در آن از ارتباط: طهارت و تقویم، نماز و تقویم، روزه و تقویم، زکات و تقویم، خمس و تقویم، حج و تقویم و تقویم در ابواب دیگر فقه بحث شده است.
استاد در بخش یکم درباره «مبانی و اصول تدوین تقویم شمسی» بحث کرده و از مفاهیم موجود در تقویم شمسی مانند: حرکت وضعی، استوا، قطب، عرض جغرافیایی، طول جغرافیایی(نصف النهار)، اختلاف زمان و ساعت‌‌‌ها در مناطق مختلف، مفهوم سال، شکل‌‌‌گیری سال شمسی و فصول چهارگانه، علت طول شب و روز در مناطق نزدیک به قطبین، کبیسه، چگونگی شکل‌‌‌گیری کبیسه، تاریخچه شکل‌‌‌گیری تقویم شمسی، کبیسه در تقویم قمری و عدم تطابق آن با طبیعت، کبیسه در تقویم میلادی و نام‌‌‌گذاری سال‌‌‌های شمسی به نام حیوانات بحث نموده است.
در بخش دوم این کتاب با عنوان «مبانی و اصول تدوین تقویم قمری» به بحث‌‌‌های زیر پرداخته شده است: مفاهیم موجود در تقویم قمری، ویژگی‌‌‌های کره ماه، تأثیر جاذبه ماه و زمین بر یکدیگر، چرخش ماه به دور زمین، شکل‌‌‌گیری حالت‌‌‌های مختلف ماه، علت محاق چند روزه، ماه نجومی و ماه هلالی، ارتفاع ماه، مدت حضور ماه در آسمان (مکث ماه)، سنّ ماه، طول کمان هلال، فاز ماه یا ضخامت بخش میانی، حدّ دانژون.
در بخش سوم این کتاب از «معیار آغاز و انجام ماه قمری» به تفصیل بحث شده است و پس از توضیح: ماه حسابی و ماه هلالی، معانی ماه هلالی؛ «بررسی اقوال فقها» به عنوان محوری‌‌‌ترین بحث کاربردی و فقهی‌‌‌ترین بخش کتاب تبیین شده است.
ارزیابی احتمال‌‌‌ها و اقوال درباره آغاز و انجام ماههای قمری، اولین مبحث این بخش است که نخست «نظریّه تولّد تا تولّد» مطرح و چهار اشکال آن ذکر شده و به دنبال آن نظریّه «حجیّت رؤیت هلال در یک منطقه برای تمام کره زمین» با اشکالات سه‌‌‌گانه آن بیان شد.
در بحث از نظریّه «رؤیت هلال ماه، معیار آغاز ماه قمری» از دیدگاه‌های مختلفِ ذیل این نظریه سخن به میان آمده و از: «دیدن هلال با ابزارهایی مانند دوربین و تلسکوپ» و اشکالات آن بحث شده و به دنبال آن «نظر آیت‌‌‌الله خویی درباره رؤیت هلال و ماه قمری» همراه با ادله، تحلیل و پاسخ‌‌‌های دیگر فقهاء به ادله این نظر، پرداخته شده است.
در همین بخش، آخرین مبحث، «بررسی دیدگاه مشهور درباره ماههای قمری» می‌‌‌باشد؛ یعنی «آغاز ماه با رؤیت هلال با چشم غیرمسلح» و نویسنده پس از ذکر مؤیدات روایی دیدگاه مشهور، تفاوت محاسبه از گذشته تا کنون را تبیین و به «نرم افزارهای جدید و مسأله اعتماد» هم توجه کرده و پس از آن اقوال گوناگون درباره رؤیت هلال را بررسی کرده و پس از توضیح بیشتر درباره قول مشهور، مسلمات ماههای قمری در قول مشهور را بیان کرده و ذیل «دو نکته پایانی، از ۱- ابزارهای پیشرفته و سردرگمی در تعیین اول ماه؛ ۲- روش استفاده از نرم افزارها؛ سخن گفته است.
نگارنده به این مطلب مهم و راه‌گشا توجه میدهد که: «نرم افزارهای متعددی در مناطق مختلف، از کشورهای اسلامی و خصوصاً عربی و کشورهایی مانند آمریکا و انگلستان، در زمینه مسایل نجومی و به ویژه ماههای قمری ساخته شده است. در کشور ما نیز دو نرم افزار بسیار خوب طراحی و منتشر شده که نیاز به تخصص حرفه‌‌‌ای عمیق ندارند. نرم افزار «هفت آسمان» که بسیار گسترده و دارای مطالب متنوّع و سودمندی است؛ و نرم افزار «نجوم اسلامی» که موسسه مطالعات نجومی وابسته به دفتر آیت‌‌‌الله سیستانی منتشر کرده است. مراجعه به این برنامه‌‌‌ها امکان آشنایی با ویژگی‌‌‌های ماه را با دقت بسیار بالا و محاسباتی دقیق، فراهم می‌‌‌کند و می‌‌‌توان با کمک آنها وضعیت ماه را در گذشته‌‌‌ها و آینده‌های دور و نزدیک به دست آورد. بنابراین، هر یک از فقها با هر نظر و مبنایی که دارند، می‌‌‌توانند با مراجعه به این نرم افزارها، گزارش هلال ماه قمری را حتی در قرن‌‌‌ها قبل و بعد از امروز، بگیرند.»
همچنین به این نکته توجه میدهد که: «گاهی گفته می‌‌‌شود که با این همه امکانات پیشرفته و ابزارهای محاسباتی، چون ماشین حساب، رایانه و نرم افزارها، چرا هم‌‌‌چنان دچار سردرگمی هستیم؟
این سوال از جهتی درست و از جهتی نادرست است. تعیین معیار برای آغاز و انجام ماه قمری و اختلاف بر سر تولد هلال یا معیارهای دیگر، ربطی به ابزارهای پیشرفته امروزی ندارد، بلکه فقیه باید این معیار را با بررسی ادله فقهی، بیان کند که آیا تولد هلال، ملاک است یا نه؟ و اگر پاسخ مثبت است، در همه جا ملاک است یا خیر؟ یا فقط وجود هلال و دیدن آن با تلسکوپ، کافی است؟ یا باید قابل دیدن با چشم عادی باشد؟ آیا شروع ماه قمری در مناطق مشترک در شب، همزمان است یا متفاوت؟ پاسخ به این پرسش‌‌‌ها، پیوندی با تکنولوژی ندارد، بلکه یک بحث فقهی است و درجای خودش باید با ادله فقهی، بررسی و روشن شود.»
البته پس از این پاسخ، به این مهم مؤکداً تذکر میدهد که «فقها باید در استنباط این مسایل به قواعد نجوم و دست‌‌‌آوردهای جدیدی که به آنها کمک می‌‌‌کنند آشنا باشند، و بر اساس آن، پیامد دیدگاه خود را دقیق‌‌‌تر بدانند و بسنجند، وگرنه ممکن است سخنی در این باب گفته شود که با قواعد سازگار نباشد و آشکارا نادرست از آب درآید.» و می‌‌‌گوید:«لازم نیست تا غروب آفتاب یا شب آخر یک ماه قمری، صبر کنیم و با چشم عادی یا دوربین به رؤیت هلال بپردازیم.»