اقتصاد عراق و اربعین | پول اربعین از کجا تامین می‌شود؟

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، طبق اعلام عتبه عباسیه آمار زائران اربعین سال ۱۴۰۲ از ۲۲ میلیون نفر فراتر رفت.(۱) مسئله‌ای که به دلیل مدیریت کریمانه آن کمتر به چشم می‌آید، اطعام این حجم از جمعیت در مدت‌زمان محدود است. اگر به طور میانگین مدت اقامت هر زائر در کشور عراق ۵ روز محاسبه شود و هر زائر در روز سه وعده غذا تناول کند، در این مدت به‌طور تخمینی ۳۳۰ میلیون غذای نذری توزیع شده است. اگر متوسط قیمت هر پرس غذا در عراق ۴هزار و ۵۰۰ دینار یا ۳.۵ دلار فرض شود[۲]، برای توزیع ۳۳۰ میلیون پرس غذا در حدود ۱ میلیارد و ۱۵۰ میلیون دلار (۵۷ هزار میلیارد تومان) تأمین مالی لازم است. باتوجه‌به اظهارات مسئول کمیته مشارکت‌های مردمی، اسکان و تغذیه ستاد اربعین که تعداد ۲ هزار موکب ایرانی مستقر در عراق را معادل کمتر از ۵ درصد کل موکب‌ها تخمین زده بود[۳]، تعداد کل موکب‌های مستقر در عراق در حدود ۴۰ هزار واحد می‌شود. باتوجه‌به محاسبات انجام شده در بالا فقط برای هزینه‌های جاری اطعام (و نه اسکان و بهداشت و سایر موارد) هر موکب به‌طور میانگین باید ۲۸ هزار و ۷۵۰ دلار (بیش از ۱ میلیارد و ۴۰۰ میلیون تومان) منابع داشته باشد. این حجم زیاد از منابع چگونه تأمین می‌شود؟

براساس مشاهدات، موکب‌های مردمی عراق (موکب­‌هایی که متعلق به عتبات و دفتر مراجع نیستند) به لحاظ تشکیلات و اداره یا متعلق به محلات هستند یا متعلق به عشیره‌هایند که البته عشیره­‌ها در موکب‌­های محلی هم مشارکت دارند.

نظام عشیره‌ای در عراق هم بوروکراسی خود را دارد!

عشیره‌ها ذیل قبایل عرب­‌اند که گاهی فراملیتی هستند. واحد کوچک‌تر از عشیره فخذ، بعد عائله و در نهایت اسره است. عشیره‌ها نظام اجتماعی، مالی و حتی قضایی خاص خود را دارند. در حدود ۱۵۰ قبیله و عشیره در عراق وجود دارند که هر رییس عشیره دسته کم ۳ تا ۵ هزار پیرو دارد[۴]. عشیره‌ها به عنوان نظام‌های اجتماعی اصیل، سنتی و منسجم نهادهای نرم جامعه عراق هستند که در ذیل خود امکان ایجاد گرو­ه‌هایی را فراهم کرده­ اند که تولیت موکب‌های اربعین را که ذیل اقتصاد بخش سوم طبقه‌بندی می‌شوند، برعهده بگیرند. تاسیس، اقامه، اداره، تولیت و تامین مالی بسیاری از موکب‌های اربعین برعهده گروه­هایی است که ذیل عشیره­‌هایند.

در یک تعریف کلی بخش سوم اقتصاد بخشی است که به وسیله گروهی از افراد (اعضا) به‌صورت داوطلبانه و بدون توجه به نفع شخصی خود و دیگران راه‌اندازی شده و به‌­وسیله خود مردم کنترل و اداره می‌شود.[۵] بخش سوم در عرض بخش دولتی و خصوصی، بخش مردمی اقتصاد است و در حوزه­‌هایی که بازار و دولت شکست می‌خورند حضور دارد. اقتصاد بخش سوم یا اقتصاد اجتماعی تاثیر و تاثرات عمده‌ای با فرهنگ و بافت جامعه دارد. اگر کانون‌های همیاری و گروه‌های اجتماعی حضور قوی داشته باشند اقتصاد بخش سوم شکل خواهد گرفت. نظام اجتماعی عشیره‌ای کانون‌های همیاری و گروه‌های اجتماعی موردنیاز اقتصاد بخش سوم را به‌خوبی شکل داده­اند.

سلطه مالکیت خصوصی در اقتصادهای سرمایه‌داری و سلطه مالکیت دولتی در اقتصادهای سوسیالیستی مانع از شکوفایی بخش مردمی اقتصاد می‌شود. نقش سلبی نظام عشیره‌ای در تقویت دولت مدرن و به سلطه اقتصادی آن یکی از تأثیرات نظام عشیره‌ای در شکوفایی اقتصاد بخش سوم در عراق بوده است.

نظام پدرسالاری از خانواده عبور کرد و به دولت رسید

عشیره‌ای بودن جامعه عراق، علاوه بر سبک زندگی اقتصادی، ساختار روابط اجتماعی را نیز تحت تأثیر خود قرار داده است. به رغم آنکه در سال‌های اخیر بر اثر توسعه شهرها و گسترش آموزش در روستاها، عشیره‌گرایی رونق گذشته خود را ندارد؛ اما کماکان بافت عشیره‌ای و نقش‌آفرینی عشایر در عرصه فرهنگی و اجتماعی تداوم یافته است. عدم وقوع تحولات اجتماعی درون‌زا در عراق باعث تداوم ساختار قبیله‌ای و عشیره‌ای در این کشور شده و در نتیجه آن، جامعه مدنی به وجود نیامده و نظام پدرسالاری حاکم بر قبایل به سطح دولت و حکومت نیز تعمیم یافته است.[۶]

هویت مذهبی و هویت قومی قبایل عراق با هویت ملی مدرن سنخیت پیدا نکرده

عراق با چالش‌ها و محدودیت‌هایی برای دولت – ملت‌سازی مواجه است که این چالش‌ها مانع از تداوم روند دولت – ملت‌سازی در این کشور می‌شود. یکی از این چالش‌ها وجود اقوام است.[۷] نظم و بافت عشیره‌ای و قوانین و هویت مترتب بر آن مانع بزرگ تشکیل هویت و دولت ملی در عراق بوده است. هویت مذهبی و هویت قومی قبایل عراق با هویت ملی مدرن سنخیت پیدا نکرده و بازتعریف نشده‌اند. مقدمه دولت‌سازی دموکراتیک مدرن ریشه‌دواندن فردگرایی است که نقطه مقابل زندگی گروهی عشیره‌ای است. به همین دلیل بود که اشغال آمریکا هم نتوانست دولت مدرن را جایگزین پیوندهای جامعه سنتی عراق نماید.

در دوره عثمانی قبایل عراق در نظام اجتماعی و سیاسی ظهور و بروز طبیعی داشتند[۸]؛ اما با فروپاشی عثمانی قبایل عراق هیچ‌گاه نتوانستند با دولت – ملت جدید پیوند خورده و بدون چالش ظهور و بروز داشته باشند؛ لذا قبایل در زمان قوی‌بودن دولت‌ها ضعیف بودند و با ضعیف‌شدن دولت‌ها تقویت می‌شدند.[۹] همان قدر که قبایل عراق دولت – ملت مدرن را پس می‌زنند، با ساختار امی سازگارند؛ به همین خاطر است که با سنی‌های بغداد ستیز دارند؛ اما پذیرای شیعیان ایران هستند و حرکت امی اربعین را رقم زده‌اند. عمده چالش امت در ایران ملت و ملی‌گرایی است درصورتی‌که این رویارویی لااقل در میان قبایل عراق سهل‌تر است.

دخالت گسترده اقتصاد دولتی در ایران و سلب مسئولیت دینی از جامعه

در ایران بر خلاف عراق پیوندهای اجتماعی سنتی در مواجهه با فرایند دولت – ملت مدرن تاب نیاورد و با دخالت استعمارگران دولت مدرن در ایران ایجاد شد. واکنش جامعه ایرانی در مقابل تحت‌الشعاع قرارگرفتن ارزش‌های دینی در دولت مدرن پس‌زدن آن به‌وسیله تقویت نظم اجتماعی پیشاتجدد نبود؛ بلکه طی انقلاب اسلامی حکومت جدیدی که با ارزش‌های دینی در تضاد نباشد بازتعریف و تأسیس شد. ازآنجاکه این حکومت و دولت مسئولیت دینی داشت و از طرف دیگر کانون‌های همیاری و گروه‌های اجتماعی محکمی وجود نداشت، اقتصاد دولتی قلمرو حضور بالقوه بخش سوم (فرهنگ، آموزش، دین، تبلیغ، خیریه و…) را هم فراگرفت.

باتوجه‌به وسعت و اندازه مراسمی در مقیاس اربعین، بخش دیگری جز بخش سوم قادر به اداره آن نیست. مدیریت متمرکز دولتی و مدیریت انتفاعی بخش خصوصی قطعاً در مراسم اربعین و مراسم‌های مشابه کارایی ندارد و اگر قرار باشد در سالروز شهادت امام رضا در مشهد یا در میهمانی ده‌کیلومتری بزرگداشت عید غدیر در تهران از اربعین الگوگیری شود مقدمه آن فراهم‌کردن بستر برای شکوفایی بخش سوم اقتصاد است که یکی از این اقدامات واگذاری اموال و دارایی‌های در صلاحیت بخش سوم به بخش سوم است.

منابع:

[۱] https://www.mehrnews.com/news/5880863

[۲] http://fna.ir/1tn9u7

[۳] http://fna.ir/3eo5nq

[۴] موسوی، سیده بشری، & عصاری فائزه (۱۳۹۹) جایگاه عشایر در مناسبات اجتماعی و سیاسی عراق

[۵] درخشان, مرتضی, & نصراللهی, خدیجه. (۱۳۹۴). تحلیل اثر توسعه‌ بخش سوم اقتصاد بر شاخص‌های اقتصادی و راهکار‌های توسعه آن در ایران. اقتصاد اسلامی, ۱۴(۵۵), ۶۱-۸۸.

[۶] زارعان، احمد، معدنی، سعید، و تاج الدینی، محمدباقر. (۱۳۹۷). موانع پیش روی روند دولت سازی در عراق. تحقیقات سیاسی و بین المللی، ۱۰(۳۵ )، ۱۱۳-۱۴۰.

[۷] ابطحی, سید مصطفی, & ترابی, سید علی‌اصغر. (۱۳۹۴). نقش آمریکا در دولت- ملت‌سازی در افغانستان و عراق جدید. فصلنامه تخصصی علوم سیاسی, ۱۱(۳۲), ۵۳-۸۱.

[۸] رادفر، سجاد بررسی زمینه های تحول مذهبی در عشایر جنوب عراق (سده نوزدهم میلادی). نشریه پژوهش نامه تاریخ اسلام شماره۱

[۹] http://hvasl.ir/news/183846