آیین‌های عزا و سوگواری در دین یهود

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، انسان به طور طبیعی در برخی مواقع مانند مرگ دوستان و بستگان نزدیک، یا رهبران دینی و ملی و مصیبت فردی یا اجتماعی غمگین شده و به سوگ می‏نشیند. یکی از مهمترین این موارد غم و اندوه دینی است که حالت تأثر روانی آن با اندوه شخصی از نظر محتوی و انگیزه تفاوت دارد. در ادیان این حالت نهادینه شده و در قالب یک مراسم دینی خود را می‏نمایاند. در دین یهود به مناسبت‌‏هایی از قبیل رحلت حضرت موسی و دیگر انبیا، مصائب بنی‏‌اسرائیل، تخریب بیت‌‏المقدس و قتل و کشتار یهودیان سوگواری و عزاداری برگزار می‌‏گردد. برخی از آنها ریشه در کتاب مقدس دارد. عهد عتیق به موارد متعددی از سوگ و عزا اشاره می‏نماید و به خصوص صحیفه مراثی ارمیاء نبی که حاوی نمونه‌‏هایی از این حالت است.

اَشکال سوگ در کتاب مقدس :

قِریعا (لباس پاره کردن) :

جامه چاک کردن، یکی از رسوم رایج سوگ در قسمت‏های نقلی و توصیفی عهد عتیق است نمونه آن جامه دردیدن یا پاره کردن لباس رئوبن است. رئوبن هنگامی که سرچاه برمی‏گردد و می‏بیند که یوسف در چاه نیست جامه خود را چاک می‏زند. (پیدایش: ۲۹: ۳۷). یعقوب رخت خود را پاره کرد و پلاس در بر کرد و روزهای بسیار برای پسر خود ماتم گرفت و … گفت سوگوار نزد پسر خود به گور فرود می‏روم. (پیدایش : ۳۵: ۳۷).

عکس‏ العمل یوشع و بزرگان بنی‏اسرائیل هنگام شکست در «عای» لا به همین نحو است:

یوشع و مشایخ اسرائیل جامه خود را چاک زده، پیش تابوت خداوند تا شام رو به زمین افتادند و خاک به سرهای خود پاشیدند. (یوشع ۶: ۷). واکنش حزقیا به سخنان رَوْ شاقه: چون حزقیا این را شنید لباس خود را چاک زده و پلاس پوشیده (دوم پادشاهان ۱: ۱۹) (شعیا ۱: ۳۷). مردخای هنگام شنیدن خبر قتل‏عام یهودیان: چون مردخای از هر آن چه شده بود اطلاع یافت، جامه خود را دریده پلاس با خاکستر دربر کرد. (استر : ۱: ۴)

ایوب هنگام شنیدن مرگ فرزندان: آن گاه ایوب برخاسته جامه خود را دریده و سر خود را تراشید (ایوب : ۲۰: ۱). دوستان او هنگام تسلیت گفتن: با آواز بلند گریستند و جامه خود را دریده خاک به سوی آسمان بر سر خود افشاندند. (ایوب : ۱۳: ۲)

جامه دریدن: گاه به معنای گریز از عواطف و احساسات غیرقابل وصف یا به عنوان جایگزین نمادین آسیب و نقص عضو است.

پلاس پوشی: تقریباً پلاس پوشی در ماتم به اندازه جامه دریدن رایج بوده است (دوم سموئیل ۳:۳۱ مزامیر ۱۲: ۳۰ مراثی ۱۰: ۲)

حزقیال پیشگویی می‏کند که ماتم شهر صور با درآوردن لباس‏های قلابدوزی شده و پوشیدن لباس‏های خاص عزا خواهد بود: رخت قلابدوزی خویش را بکنند و به ترس‏ها ملبس شوند (حزقیال ۱۶: ۲۶ و ۲۷: ۷). یوآب زنی دانشمند از تِقوعَ آورد و از او خواست خود را مثل ماتم‏کننده ظاهر سازد و لباس تعزیت پوشد تا نزد داود بفرستد (دوم سموئیل ۲: ۱۴) که بی‏شباهت به لباس بیوگی که تامار بیوه عِر لق – پسر یهودا – پوشید، نیست (پیدایش ۱۹-۱۴: ۳۸). میکاه نبی برهنه شدن عزادار را غیرعادی نمی‏داند. برهنه و عریان خواهم رفت و مثل شغال‏ها ماتم خواهم گرفت (میکاه نبی ۸: ۱)

خاکریزی بر سر: یکی از انواع آداب عزا که در یهودیت اخیر نیز باقی مانده است. خاک بر سر ریختن است. یوشع و مشایخ اسرائیل بر زمین افتادند و خاک به سر خود پاشیدند. (یوشع ۶: ۷ / دوم سموئیل ۱۹: ۱۳ / ارمیاء ۳۴: ۲۵ و ۲۶: ۶ / حزقیال ۳۰: ۲۷ مراثی ۱۰: ۲)

خود نیاراستن: اجتناب از پوشیدن زیورآلات، چون قوم این سخنان بد را شنیدند ماتم گرفتند و هیچکس زیور خود را بر خود ننهاد.

پرهیز از روغن‏مالی و تدهین و شستشو: داود پس از فوت پسرش برخاسته خود را شستشو داد، تدهین کرد. ( دوم سموئیل ۲۰: ۱۲)

روزه گرفتن : (دوم سموئیل ۲۵: ۳ / استر ۳: ۴ عزرا ۶: ۱۰ / نحمیا ۴: ۱)

سینه زدن : اشعیاء، عزادار را با وصف سینه‏زنی توصیف می‏نماید: برای مزرعه‏ه ای دلپسند و موهای بارور، سینه خواهند زد. (اشعیاء ۱۲: ۳۲)

کلمه معادل سینه ‏زدن در عبری سافَد Safad ספד که تعدیل به یک اصطلاح عام برای سوگواری و عزاداری הספד شده است. ابراهیم آمد تا برای ساره ماتم و گریه کند. (پیدایش ۳: ۲۲). که حس ماتم و گریه به خود می‏گیرد: آن نبی به شهر آمد تا ماتم گیرد و او را دفن نماید (اول پادشاهان ۳۰: ۱۳/ میکاه ۸: ۱)

قطع مو و ریش : ظاهرا یهودیان به مناسبت مرگ ناداب و ابیهو – پسران هارون – به نشانه عزا و سوگ موهای سر خود را بلند و پریشان می‏کردند. البته کاهنان (از میان لاویان) مثل هارون مجاز به چنین کاری نبودند.

موسی، هارون و پسرانش اِلعازار و ایتامار را گفت موهای سر خود را بلند نکنید و گریبان خود را چاک نزنید. مبادا بمیرید. اما خاندان بنی‏اسرائیل ماتم خواهند کرد. (لاویان ۷ و ۶: ۱۰)

در یهودیت متأخر و جدید برای عزادار واجب و ضروری است که موهایش را بلند کند. در آن روز خداوند خالق به گریستن و ماتم کردن و کندن مو و پوشیدن پلاس خواهد خواند. (اشعیاء ۱۲: ۲۲)

سرتراشیدن (کندن موی سر): انبیاء تراشیدن سر را به عنوان یک مراسم و سنت عزاداری معرفی کرده‏اند. (اشعیاء ۱۲: ۲۲ / ارمیاء ۶: ۱۶ / حزقیال ۱۸: ۷ / عاموس ۱۰: ۸)

در همین جهت ایوب هنگام شنیدن مرگ فرزندانش موهای سرش را می‏تراشد: باد شدیدی وزیده جوانان مردند. آن گاه ایوب برخاسته جامه خود را درید و سر خود را تراشید و به زمین افتاده و سجده کرد. (ایوب ۲۱: ۱)

حتی زن غیریهودی که در جنگ اسیر شده است می‏باید تراشیدن سر را به عنوان یک رسم عزاداری رعایت کند. در میان اسیران زن خوب صورتی دیده عاشق او بشوی و بخواهی او را به زنی خود بگیری پس او را به خانه خود ببرد و سر خود را بتراشد و ناخن خود بگیرد و برای والدین خود یک ماه ماتم گیرد. (تثنیه ۱۳: ۱۲)

عمامه ‏برداری: بنابه توصیه حزقیال نبی برای ابراز تأسف و اندوه برداشتن عمامه از سر مرسوم بوده ا ست. ای پسر انسان ماتم و گریه نکن و اشک از چشمت جاری نشود ماتم مگیر بلکه عمامه بر سرت بپیچ و کفش به پایت بکن و شارب را نپوشان و طعام مردم را نخور.

سرپوشی: پوشاندن سر نیز یکی از آداب و مراسم عزاداری شناخته شده است (حزقیال ۱۷: ۲۴) داود چون به فراز کوه زیتون می‏رفت گریه می‏کرد و با سر پوشیده و پای برهنه می‏رفت. (دوم سموئیل ۳۰: ۱۱۵) (ارمیاء نبی ۴ و ۳: ۱۴ / استر ۱۲: ۶ و ۸: ۷)

لغت‏شناسان برای معادل عبری پوشش دو ریشه ذکر کرده‏اند: اولا از ریشه خافا به معنای پوشش و ثانیاً از ریشه مشابه عربی حافی به معنای پابرهنه که آن هم هم‏ریشه با کلمه عبری یاحِف ‎Yahef به معنای پابرهنه است.

ریشه دوم گواهی حزقیال و اشعیا را در سفر تثنیه اثبات و تأیید می‏نماید.

در کنار تراشیدن سر و ریش، انبیاء رسم قطع و جرح گوشت دست و دیگر جاها را نهی کرده‏اند.

کسی برایشان ماتم نخواهد گرفت و خویشتن را مجروح نخواهد ساخت و موی خود را نخواهند تراشید (ارمیاء ۷: ۱۶). هشتاد نفر با ریش تراشیده وگریبان دریده و بدن خراشیده هدایا و بخور آوردند (ارمیاء۶: ۴۱). به نظر می‏رسد آنها از تحریم و نهی چنین مراسم و آداب و رسومی غافل و بی‏اطلاع بودند. برای کاهنان یعنی پسران هارون، ایراد جرح و زخم در گوشت، تراشیدن سر و ریش از تمام انواع ماتم و عزا تحریم شده است به استثناء این که در مورد مرگ در، مادر، پسر، دختر، برادر یا خواهر مجرد کاهن باشد.

سر خود را بی مو نسازید و گوشه‏های ریش خود را نتراشید و بدن خود را مجروح ننمایند. (لاویان ۶: ۲۱)

سفر لاویان تراشیدن و کندن مو، خالکوبی و زخمی و مجروح کردن را به عنوان یک رسم عزاداری برای همه بنی‏اسرائیل تحریم می‏‎کند.

سر و ریش خود را نتراشید بدن خود را برای مرده مجروح نسازید. (لاویان ۲۸: ۱۹)

سفر تثنیه، مجروح کردن بدن و تراشیدن سر را به عنوان یک رسم عزاداری برای تمام بنی‏اسرائیل تحریم می‏کند. شما پسران یهوه خدای خود هستید پس برای مردگان، خویشتن را مجروح ننماید و مابین چشمان خود را متراشید (تثنیه ۱: ۱۴)

سفر لاویان انگیزه تحریم‎‏ها را میل به اجتناب از پلیدی و نجاست در رسوم دینی معرفی می‏کند. (لاو: ۱۹)

در حالی که سفر تثنیه انگیزه تحریم را تلاش برای نیل به قداست می‏داند.

زیرا تو برای یهوه خدایت قوم مقدس هستی و خداوند ترا برای خود برگزیده است. (تثنیه ۳: ۱۴)

پوشاندن لب: میکاه و حزقیال نبی پوشش لب (بالایی) را به عنوان شیوه ابراز و بیان ماتم و اندوه ذکر کرده‏اند. برای مرده ماتم نگیر بلکه عمامه بر سرت بپیچ و کفش به پایت بکن و شاربهایت را نپوشان و طعام مردم را نخور. (حزقیال ۱۸: ۲۴)

جمیع ایشان لب‏های خود را خواهند پوشانید. (میکاه ۸: ۳)

سفر لاویان همین رسم را همراه کشف و پریشان کردن مو و جامه دریدن برای مبروصان توصیه می‏کند اما مبروص گریبان او چاک شده و موی سر او گشاده و شاربهای او پوشیده شود. (لاویان ۴۶: ۱۳)

در کتاب مقدس وضعیت مطلوب و آرمانی عزادار و ماتم‏زده حالت نشستن است. (حزقیال ۱۶: ۲۶) پادشاه نینوا ردای خود را درآورد پلاس پوشیده بر خاکستر نشست (یونس ۷: ۳) (ایوب ۱۳: ۲) یا حالت خوابیده بر روی زمین در یهودیت متأخر متداول گردید. (دوم سموئیل ۳۱:۱۳ / مراثی ۲۱: ۲)

دست بر سر: دست گذاردن بر سر بنا بر کتاب سموئیل و ارمیاه نبی: تامار خاکستر بر سر خود ریخته و جامه رنگارنگ را که در برش بود دریده و دست خود را بر سرت گذارده روانه شد. (دوم سموئیل ۲۰: ۱۳) از این نیز دست‏های خود را بر سرت نهاده. (۳۷:۲)

آن چنان که در یهودیت متأخر توجه شده، عهد عتیق میان عزا و ماتم قبل از خاکسپاری و بعد از دفن تمایزی قائل نیست.

آن چه می‏توان آداب و رسوم ماتم و سوگواری در کتاب مقدس نامید همانست که یهودیت متأخر را به یهودیت متقدم و اولیه پیوند می‏دهد. از این رو دانیال با پرهیز از گوشت و شراب عزاداری می‏نماید. (دانیال ۲۳: ۱۰) در حالی که میشنا (کِتووُت: ۴: ۴) نواختن نی و فلوت را در مراسم تدفین توصیه می‏نماید. عهد عتیق سوگواری را با انقطاع و توقف رقص و وسایل موسیقی همراه می‏داند. شادمانی دف‏ها تلف شده، آواز عشرت‏کنندگان باطل و شادمانی بربط‏ها ساکت خواهد شد (اشعیاء ۹: ۲۴) (ارمیاء ۱۲: ۳۱ / مزامیر ۱۲: ۳۰ / ایوب ۳۱: ۳۰ مراثی ۱۵: ۵ / جامعه ۴: ۳) همان‏گونه که روحانیون یهودیت متأخر انجام می‏دهند. از همراهی هدیه دادن با پایان و توقف عزاداری، می‏توان حدس زد که رسم هدیه دادن برای عزاداران مانند یهودیت متأخر ممنوع بوده است (۱) (کارو: شولحان عاروخ/ یُورِه دِعا ۳: ۳۸۵)

یهودیت اخیر به عنوان تأیید جایگاه ارزشمند اموات (۲) و به جهت درخواست رحمت الهی اشکال مختلف عزا و سوگواری را پذیرا گردید. (تَعْنیتْ ۱: ۲)

هر یک از مکاتب معاصر انسان‎‏شناختی ضمن حمایت و تأکید بر یکی از انگیزه‏های فوق دیگر گرایش را حذف نمودند. هر دو انگیزه و گرایش در ورای بسیاری از آداب و رسوم عزاداری در کتاب مقدس به چشم می‏خورد.

به نظر برخی از مفسرین هدف و انگیزه مجروح کردن بدن در اصل فراهم کردن زمینه تغذیه از خون برای روح متوفی و مقصود از قطع و کوتاه کردن مو، این که روح بتواند با قدرت نهفته در بدن به حرکت درآید.