آیا عید نوروز را از زاویه فقهی دیده بودید؟
سید احمد حسینی خراسانی در این گزارش به موضوع عید نوروز و سنت های آن از منظر فقهی پرداخته است و معتقدند: عیدها و آیین‌هاى جشن و شادى و تعیین و گزینش آغاز سال و مشخص کردن یک مبدأ تاریخى همراه با مراسم و آداب ویژه، پدیده‌ای است که با اختلاف عقاید و آیین‌ها و به اقتضاى فرهنگ و نیازها همواره در میان همه ملّت‌ها معمول و رایج بوده است و به ملّت و مکتب و سرزمینى اختصاص ندارد.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، به مقتضاى اصل عدم نقل و استصحاب قهقرایى که اعتبار آن مورد تسالم است، روز نوروز اوّل فروردین ماه انتقال خورشید از برج حوت به برج حَمَل و نقطه اعتدال ربیعى است. با بررسى در متون دینى روشن می‌شود نوروز و آیین‌هاى ویژه آن مانند هدیه‌هاى نوروزى و احکام شرعى آن مانند غسل، نماز و روزه مستحبى بدون هیچ گونه مخالفتى تلقى به قبول شده است. مقتضاى روایات، سیره معصومان(ع)، سیره مسلمین، آراى فقها و نیز مذاق اسلام در تعامل با دیگر فرهنگ‌ها و سنّت‌ها آن است که برگزارى عید ملّى و بومى نوروز بدون انتساب به اسلام بى اشکال است و نامشروع دانستن آن فاقد دلیل معتبر شرعى و مخالف با موازین فقهى و اجتهادى است.
عیدها و آیین‌هاى جشن و شادى و تعیین و گزینش آغاز سال و مشخص کردن یک مبدأ تاریخى همراه با مراسم و آداب ویژه، پدیده‌ای است که با اختلاف عقاید و آیین‌ها و به اقتضاى فرهنگ و نیازها همواره در میان همه ملّت‌ها معمول و رایج بوده است و به ملّت و مکتب و سرزمینى اختصاص ندارد. اعیاد گاهى دینى و مذهبى، گاه ملّى و گاهى نیز مقطعى و مخصوص به خاندان یا تبار و رژیمى است و هریک تعریف و آیین و آثار مخصوص دارند، مانند عید فطر، قربان، جمعه، مبعث و غدیر در اسلام و به ویژه در مذهب اهل بیت(ع) و عید فصیح و فطیر و کریسمس و مانند آن در میان اهل کتاب،۱ چنان که تعیین اوّل سال همراه با آیین‌هاى ویژه و نیز با اختلافاتى در شکل و زمان در میان ملت‌ها مرسوم و معمول و به اعتباراتى گونه گون بوده است؛ اوّل سال عبادى، اوّل سال تقویمى هجرى قمرى، هجرى شمسى، میلادى و… ، اوّل سال زراعى، اوّل سال آبى، اوّل سال تحصیلى و اوّل سال طبیعى.
جناب سیدرضى الدین على بن موسى بن جعفر بن طاووس متوفاى ۶۶۸ قمرى در کتاب باارزش اقبال الأعمال درباره تعیین اوّل سال از نظر اسلام مباحث و مطالب جالب توجهى مطرح کرده و از آن جهت که در روشن شدن بعضى از زوایاى بحث ما تأثیرگذار است و می‌تواند سودمند باشد، چکیده آن مطالب را یاد می‌کنیم.
وى با استناد به روایاتى از حضرت صادق(ع) اوّل سال را آغاز ماه مبارک رمضان دانسته است؛ از آن رو امام صادق می‌فرمایند: (رأسُ السنهِ شهرُ رمضان.)۲ و (شهرُ رمضانَ رأسُ السنّهِ.)۳
در روایت دیگرى از حضرت صادق(ع) از پدران معصومش(علیهم السلام) از حضرت على(ع) نقل می‌کند: من اغتسل اوّل یوم من السَّنه فى ماءٍ جارٍ وصَبَّ على رأسه ثلتینى غُرفه کان دوأ السنه وان اوّل کل ّ سنه أول یومِ من شهر رمضان.۴
آن گاه سیدبن طاووس پس از بیان روایاتى که اوّل سال را اوّل محرم دانسته اند، در مقام جمع میان روایات نظر می‌دهند که اوّل ماه مبارک رمضان آغاز سال عبادى و اوّل ماه محرم الحرام مبدأ و آغاز سال تقویمى و تاریخیِ اسلام است که به راهنمایى امیرمؤمنان على(ع) مبدأ تاریخ مسلمانان هجرت رسول خدا تعیین شده است.۵
به هرحال، تعیین مبدأ تاریخى و یا آغاز سال امرى اعتبارى است که هر ملّت و مکتبى به اقتضاى شرایط خاص آن را برمى گزیند.
بنابراین، با بیان و تفصیل جناب ابن طاووس آغاز سال عبادى برابر با روایات امام صادق(ع) اوّل ماه رمضان است. و آغاز سال تقویمى با عنوان مبدأ تاریخى اوّل ماه محرم است که با راهنمایى حضرت على(ع) تعیین و تثبیت شده و براى هریک احکام و آداب و رسومى چون غسل و دعا و مانند آن ذکر فرموده اند.
اما آغاز سال طبیعى که به طور معیّن نخستین روز فروردین ماه و هنگام انتقال خورشید از برج حوت به برج حَمَل است و آن را نوروز می‌نامند، بیان از تحوّل و پدیده‌ای طبیعى است که نقطه اعتدال ربیعى و آغاز بهار و فصل رویش و جنبش و جان یافتن دوباره طبیعت پس از مرگى طبیعى است، این هنگامه همواره از دیرباز در ایران باستان با عنوان عید نوروز همراه با برگزارى جشن و آیین‌هاى ویژه نوروزى بوده است.
نوروز و آیین‌هاى ویژه آن پیشینه‌ای بلند در تاریخ دارد که در طول قرن‌ها از عهد آریاییان، هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان تا به امروز با همه فرود و فرازهایش از حیات و اعتبارى خاص برخوردار بوده است. جشن‌هاى نوروزى به دلیل هم زمانى با شروع فصل پرطراوت بهار و هم سویى با لطافت و نشاط و جنبش و رویش طبیعت، با حفظ حیات چندهزار ساله خود على رغم وجود بعضى شک و شبهه‌ها و مخالفت ورزى بعضى اهل سنّت و نیز برخى علماى شیعه در دوره‌هاى اخیر به بخش‌هاى وسیعى از سرزمین‌هاى اسلامى در شرق و غرب، مصر، بعضى نواحى عراق، ترکیه، افغانستان، پاکستان، جمهورى آذربایجان و جمهورى‌هاى آسیاى میانه راه پیدا کرده و همواره علماى اسلام و دولت‌ها و حکومت‌هاى به اصطلاح اسلامى مانند اموى‌ها، عباسى‌ها تا به صفویه و قاجار واکنش‌هاى متفاوتى درباره آن نشان داده‌اند. عمو نوروز نیا اینجا، بهار از یاد ما رفته.
الف) تعیین روز نوروز
گذشته از مراسم جشن و شادمانى به عنوان عید نوروز و نیز انجام سلسله کارهایى مانند پوشیدن لباس تازه، خانه تکانى، نظافت، صله ارحام، دید و بازدید، تعطیلى بازار و مدرسه‌ها، دادن عیدى و پاداش، عفو و بخشودگى گروه‌هایى از زندانیان و مانند آن، سلسله اعمالى عبادى و دینى در میان آیین‌هاى نوروزى، مانند غسل، نماز و روزه و حتى خواندن دعایى ویژه و نیز در مواردى برخى مواعده و قرارگزارى‌ها در معاملات و داد و ستدها ذکر شده است که می‌طلبد روز نوروز را محاسبه کرد و شناخت.
در محاسبه روز نوروز از زمان تاج گذارى آخرین شاه ساسانى سال ۶۳۲ میلادى تا سال ۴۶۷ یا ۴۷۱ تاریخ جلالى و تا به سال ۱۳۰۴ شمسى برابر با ۱۳۴۳ قمرى مطابق با ۱۹۲۵ میلادى که در مجلس شوراى ملّى آن روز تقویم شمسى به عنوان تقویم رسمى کشور ایران پذیرفته شد، مطالبى گفته و نوشته شده و تقریباً پذیرفته شده که از سال ۴۶۷ یا ۴۷۱ تاریخ جلالى روز نوروز در همین نخستین روز فروردین ماه نقطه اعتدال ربیعى استقرار یافته و پس از آن تغییرى نیافته است.۶
اگر کسى در تعیین روز نوروز شک و تردید دارد و در نتیجه براى انجام اعمال آن تردید می‌کند، راه حلّى اصولى و قاعده‌ای اجتهادى وجود دارد که براى او تکلیف مسأله را روشن می‌کند؛ استصحاب قهقرایى.
بدون تردید در عصر حاضر و در سده‌هاى اخیر نوروز عَلَم و حقیقت شده است براى روز اوّل فروردین و لحظه انتقال خورشید از برج حوت به برج حَمَل. حال اگر دلایل کافى و قابل اعتماد که اثبات کند نوروز از اوّل براى این روز خاص حقیقت بوده، در دست نباشد و یا کسى در آن ادّله اشکال کند و در نتیجه شک کند که آیا از آغاز نوروز به همین روز گفته می‌شده و یا آنکه نوروز اسم روز دیگرى از روزهاى سال بوده و در زمان‌هاى متأخر به این روز نقل داده شده، به کمک قاعده (اصاله عدم نقل) که از زمان وحید بهبهانى و شاگردش صاحب ریاض به عنوان استصحاب قهقرایى شهرت پیدا کرده و حجیت و اعتبار آن در اصول پذیرفته شده، اثبات می‌کنیم که از آغاز تا به امروز نوروز حقیقت در نخستین روز فروردین ماه بوده است.
براساس همین قاعده اصولى و عقلایى است که نوروز در فقه اوّل ماه فروردین شناخته شده است.۷
بنابراین، در فرض اثبات استحباب غسل و نماز و روزه در نوروز به استناد اخبار، یا قاعده تسامح در ادلّه سنن و یا از باب رجاء مطلوبیت، چنان که خواهد آمد، زمان انجام آنها همین نخستین روز فروردین ماه است که با عنوان نوروز شناخته می‌شود. عمو نوروز نیا اینجا، بهار از یاد ما رفته.
ب) نوروز در متون و منابع دینى
نوروز که مرکب از دو کلمه و به معناى روز تازه است، در متون و منابع دینى اعم از حدیث، فقه و تاریخ با دو عبارت یاد شده است: (النیروز) و (النوروز).
به طور عمده نیروز یا نوروز در دو باب از فقه به پیروى از روایات مطرح شده است: نخست در باب مسأله غسل و نماز و روزه‌هاى مستحبى و دیگر در باب معاملات در مسأله بیع نسیه، بیع سلف و نیز مسأله هدیّه.
باتوجه به آنکه روایات مربوط به هدیه‌هاى نوروزى و نیز عبارات فقها در باب نوروز در بحث معاملات از قدمت و اعتبار بیشترى برخوردارند، نخست روایات و عبارات این باب را ذکر می‌کنیم:
۱. مرحوم کلینى (متوفاى ۳۲۹ قمرى) در کهن ترین متن حدیثى از کتب اربعه یعنى کافى از حسن بن محبوب که از اصحاب اجماع شمرده شده از ابراهیم کرخى که از نظر رجالى ناشناخته است، نقل کرده است.
قال: سألت اباعبداللّه(ع) عن الرّجل یکون له الضَیَعهُ الکبیرهُ فاذا کان یومُ المَهَرجان أوالنیروز أهَدوا إلیه الشىءَ لیس هو علیهم یتقرّبون بذلک الیه؟
فقال: ألیسَ هم مُصلّین؟
قلت: بلى!
قال: فلیقبل هدیتَهُم ولیُکافِهِم؛۸
ابراهیم کرخى گفت: از امام صادق(ع) درباره شخصى پرسید که مزرعه بزرگى دارد و روز مهرگان یا نوروز که فرا می‌رسد کارگران و کشاورزان (به رسم نوروز) براى او هدیه می‌برند؛ آیا بپذیرد؟
امام فرمود: آیا هدیه دهندگان اهل نماز و مسلمانند؟
گفت: آرى!
امام فرمود: هدیه آنها را بپذیرید و در مقابل جبران و تدارک کند.
گذشته از سند روایت که ابراهیم کرخى مجهول و ناشناخته است، نه آنکه ضعیف باشد و گذشته از آنکه مشایخ سه گانه آن را در کافى، فقیه و تهذیب نقل کرده اند و والد مجلسى در شرح فقیه آن را صحیح شمرده، روایت دلالت دارد که در آن روزگار در میان مسلمانان رسم هدیه‌هاى نوروزى برقرار بوده و امام هیچ گونه اشکالى بر آن نکرده و بلکه به نوعى آن را تأیید فرموده است.
۲. اتى علّى(ع) بهدّیهِ النیروز فقال: ما هذا؟ قالوا: یا امیرالمؤمنین الیوم النیروز. فقال: إصنَعوا لنا کلَّ یوم نیروزاً؛۹
هدیه نوروزى براى امیرمؤمنان(ع) آوردند. امام پرسید: این چیست؟ گفتند: امروز نوروز است. (هدیه نوروزى است) امام فرمود: هر روز را براى ما نوروز کنید.
۳. وروى انه علیه السلام قال: نوروزنا کل ّ یوم.۱۰
بنابر این روایات، در زمان خلافت امیرمؤمنان(ع) به مقتضاى رسوم گذشته که به بزرگان هدیه نوروزى می‌داده اند، براى امام هدیه نوروزى آوردند و امام نیز نه اصل نوروز را و نه آیین‌هاى آن مانند هدیه دادن را منع نفرموده است.
۴. أنه اهدى إلیه فالوذَجُ، فقال: ما هذا؟
قالوا: یوم نیروزٍ!
قال: فَیَرِزوا إن قَدَرتُم کل ّ یوم؛۱۱
براى امام على(ع) فالوذج (حلواى نوروزى سمنو) هدیه آوردند.
امام فرمود: این چیست؟ گفتند: روز نوروز است. فرمود: اگر می‌توانید هر روز را نوروز کنید.
باتوجه به آنکه مقدارى از مراسیل شیخ صدوق در فقیه و خصال و دیگر کتاب‌هایش که از پیامبر(ص) یا امیرمؤمنان(ع) نقل کرده، بنابر تتبع به عمل آمده از کتاب‌هاى عامه سرچشمه می‌گیرند، به احتمال قوى این دو مرسل شیخ صدوق در فقیه همانند مرسل دعائم الاسلام قاضى نُعمان همان است که در کتاب‌هاى اهل سنّت با قدرى اختلاف و همراه با توضیح بیشتر ذکر شده است. براى نمونه مواردى از آن شمار می‌شود:
بخارى متوفّاى ۲۵۶ قمرى صاحب صحیح معروف بخارى در کتاب التاریخ الکبیر در دو مورد جریان نوروز را ذکر کرده است: نخست آنکه از ایوب بن دینار از پدرش نقل می‌کند:
ان علیاً کان لایقبل هدیه النیروز؛۱۲
همانا على(ع) هدیه نوروزى را نمی‌پذیرفت. عمو نوروز نیا اینجا، بهار از یاد ما رفته.
مورد دیگر از حماد بن سَلَمه از على بن زید از السعر التمیمى روایت کرده است.
اتى على ّ بفالوزج قال: ما هذا؟ قالوا: الیوم النیروز!
قال: فَنیرِوزا کل ّ یوم.
روایت دوم تاریخ بخارى همان روایتى است که از فقیه و دعائم به طور مرسل نقل شد. روایتى را ابن ندیم متوفاى ۳۸۵ قمرى در فهرست و زمخشرى متوفاى ۴۶۷ قمرى در ربیع الابرار (۱: ۵۶) بیهقى در سنن (۹: ۲۳۴) خطیب در تاریخ بغداد (۱۳: ۳۲۶) ابن حزم درالمحلى (۸: ۱۹۵) هندى در کنزالعمال (۱۴: ۱۷۹)، ابن خلکان در وفیات الاعیان (۵: ۴۰۵) و بلاذرى در انساب الاشراف (۳: ۳۷) به مناسبت بیان بیوگرافى نُعمان بن ثابت مرزبان پدر و یا جد پدرى ابوحنیفه رئیس مذهب حنفى‌ها و پیشواى معروفِ فقهیِ اهل عراق که پدر یا جدّش ایرانى تبار و اهل فارس و یا اهل کابل بوده، روایتى را نقل کرده‌اند که وى به رسم آیین نوروزى فالوذج براى امام على(ع) هدیه آورد و در این جریان بود که امام فرمود: (نوروزنا کل ّ یوم. ) و بنابر روایتى درباره روز مهرگان فرمود: (مَهِرجونا کل ّ یوم. )
با دادن هدیه هر روز ما را نوروز و یا مَهرگان کنید.
واژه فالوذج که عربى همان فالوده است، به معناى حلواى نوروزى و سَمَنو است که سوغاتى ایرانیان و شیرینى نوروزى بوده است.
در روایاتى به چگونگى فراهم آوردن و پخت آن اشاره شده که مرکب از مغز گندم، روغن و عسل و شکر و یا هر ماده شیرین دیگرى است که داخل دیگ جوشیده و پخته می‌شود.۱۳
۵. ان المجوس اَهدَوا إلیه (على(ع)) یوم النیروز جاماتٍ من فِضَهٍ فیها سُکّر فقسّم السُکّرَ بین اصحابه وحسبها من جزیتهم وبَعَثَ الیه (على(ع) ) دهقانُ بثوبٍ منسوجٍ بالذهب فابتاعه منه عمرو بن حریث باربعهٍ الآف درهم الى العطاء؛۱۴
مجوسى‌ها (ایرانیان قبل از مسلمان شدن) در روز نوروز جام‌هاى سیمین و نقره‌ای پر از شکر و شیرینى براى حضرت امیر(ع) هدیه آوردند. امام هدایاى آنان را پذیرفت و آن را میان مسلمانان تقسیم کرد و در مقابل جزیه و خراج آنان را بخشید.
دهقانى (بزرگ قبیله) پارچه‌ای زرباف براى آن حضرت هدیه کرد. امام آن را به عمرو بن حریق به چهار هزار درهم فروختند.
روشن است که آن را براى مستمندان و یا دیگر مصارف جامعه اسلامى به مصرف رسانیدند.
۶. روایات دیگرى از ابن عباس با همین مضمون نقل شده است که جهت رعایت اختصار از نقل آنها درمى گذریم.۱۵
بنابراین در هدیه‌هاى نوروزى که میان ایرانیان معمول و مرسوم بوده، چه آن گاه که به یک دیگر هدیه می‌داده اند و یا کشاورزان به ارباب‌ها و مالکان بزرگ پیش کش می‌کرده اند و یا حتى در مواردى که براى رسول خدا(ص)۱۶ و امام على(ع) هدیه نوروزى می‌داده اند، هیچ گونه مخالفت و منعى و یا اصلاحى نقل نشده است، بلکه با پذیرفتن هدایاى نوروزى و تدارک عوض آن با بخشش جزیه و خراج و یا دادن هدیه متقابل به نوعى آن را تأیید می‌کرده اند.۱۷
گفتنى است که افزون بر روایاتى که درباره پدیده نوروز در کتب اربعه شیعه و دیگر کتاب‌ها و نیز در کتاب‌هاى حدیثى و تاریخى اهل سنّت ذکر شده، کتاب‌هاى مستقلى درباره اخبار مربوط به نوروز نوشته شده که همانند بسیارى دیگر از کتاب‌ها مفقود و در دست نیست.
نجاشى در شرح حال نصر بن عامر سنجارى که وى را از ثقات اصحاب ما دانسته، در میان کتاب‌هاى او، کتاب (ما روى فى یوم النوروز) را نقل می‌کند.۱۸
و نیز ابن ندیم در شرح حال صاحب بن عبّاد نقل می‌کند: له من الکتب کتاب الاعیاد و فضائل النیروز؛۱۹
سامان دادن کتابى با نام: ما روى فى یوم النوروز.
و (الاعیاد و فضائل النیروز) به طور طبیعى باید بر مجموعه‌ای از روایات مشتمل باشد وگرنه بر نوشتن دو یا سه و یا چهار روایت کتاب اطلاق نمی‌شود. به هرحال، آنچه از روایات درباره نوروز و فضائل آن آمده، براى ما روشن نیست.
احکام فقهى نوروز
در فقه شیعه براى نوروز آداب و احکام ذکر شده است، مانند: غُسل، نماز و روزه مستحبى. اساس و سند فقهى این احکام تا آنجا که تحقیقات نشان می‌دهد فقط روایت معلّى بن خنیس از امام صادق(ع) است که نخستین بار شیخ طوسى آن را در حاشیه کتاب مصباح المتهجد و درباره دعا و زیارات و مستحبات نوشته و در مختصر مصباح شیخ نقل شده است.
اصل روایت چنین است:
عن المعلّى بن خنیس عن مولانا الصادق علیه السلام فى یوم النیروز قال: اذا کان یوم النیروز فَاغتَسِل واَلبِس أنظفَ یثابک وتطیَب بأطیب طیبک وتکون ذلک الیوم صائماً فاذا صلیت النوافل والظهر و العصر فصل بعد ذلک اربع رکعات تقرأ فى اوّل کل رکعه فاتحه الکتاب وعشر مرّاتِ انا انزلناه فى لیله القدر وفى الثانیه فاتحه الکتاب و عشر مرات قل یا ایها الکافرون وفى الثالثه فاتحه الکتاب وعشر مرات قل هواللّه احد وفى الرابعه فاتحه الکتاب وعشر مرات المعوذتین وتسجد بعد فراغک فى الرکعات سجده الشکر وتدعو فیها یُغفرُ لک ذنوب خمسین سنه. ۲۰
از معلّى بن خنیس از مولاى ما امام صادق(ع) درباره روز نوروز نقل شده است که امام فرمود: هرگاه روز نوروز شد غُسل کن و پاکیزه ترین لباس‌هایت را بپوش و خود را به خوش بوترین عطرها خوش بو کن و این روز را روزه باش و آن گاه که نوافل و نماز ظهر و عصر را خواندى، چهار رکعت نماز بخوان؛ در رکعت نخست سوره حمد و ده بار سوره قدر را و در رکعت دوم سوره حمد و ده بار سوره کافرون را و در رکعت سوم سوره حمد و ده بار سوره توحید را و در رکعت چهارم سوره حمد و ده بار سوره ناس و فلق را بخوان و پس از آن به سجده شکر رو و دعا کن که گناهان پنجاه سال بخشوده می‌شود.
بسیارى از فقها پس از شیخ طوسى در مصباح۱۲ به پیروى از او در بیشتر کتاب‌هاى فقهى شان به غسل و نماز و روزه نوروز در ردیف غسل‌ها، نمازها و روزه‌هاى مستحبى توجه کردند و در مقام اشاره به مستند آن نیز همین حدیث معلّى بن خنیس را یادآور شدند.
ابن ادریس حلّى در سرائر، ابن سعید حلّى در الجامع للشرائع، علاّمه حلّى در قواعد الاحکام و منتهى المطلب، شهید اوّل در دروس و ذکرى و لمعه، ابن فهد حلّى در المهذب البارع، شیخ بهائى در جامع عباسى و حبل المتین، علامه مجلسى در بحارالانوار و زاد المعاد، شیخ بحرانى در الحدائق، فاضل هندى در کشف اللثام، شیخ جعفر کبیر در کشف الغطاء، فاضل نراقى در مستند الشیعه، محمدحسن نجفى در جواهر الکلام، شیخ اعظم انصارى در کتاب طهارت، حاج آقارضا همدانى در مصباح الفقیه، سیدمحمدکاظم یزدى در عروه الوثقى و حاشیه نریمان و شارحان عروه و بسیارى از فقیهان و مراجع تقلید عصر به این مسئله پرداخته اند.
از روزى که بحث اعمال و احکام روز نوروز در فقه شیعه مطرح شد و فتوا به استحباب آن مورد قبول مشهور فقها قرار گرفت، هیچ کس از محدّثان و مجتهدان که رأى و نظرش قابل اعتنا باشد، بحث مخالفت با نوروز و یا شبهه نامشروعیت آن را مطرح نکرده است.
اگر سخنى دارند در این باره است که روایت معلّى بن خنیس مرسل و ضعیف است و نمی‌تواند مستند حکم شرعى قرار گیرد و بعضى با استفاده از قاعده تسامح در ادلّه سنن پاسخ داده اند و بعضى از راه احتمال مطلوبیت و قصد رجاء پیش آمده اند. به هر حال، اگر بنا بود ماندگارى و برگزارى نوروز و مراسم و آئین‌هاى آنها به دلیل تعلّق داشتنش به ایران باستان و زرتشتیان خلاف شریعت باشد و یا برگزارى مراسم آن زنده نگاه داشتن شعائر کفار، همانندى به مجوسى‌ها، ترویج و تقویت شرک و آتش پرستى و فساد و فحشا و تضعیف توحید و ارزش‌هاى اسلامى و انسانى به شمار آید، در طول تاریخ هزارساله فقه باوجود این همه حساسیت و دغدغه‌هاى فقها باید به جاى پرداختن به اشکال‌هاى سندى براى استحباب اعمال نوروز به اصل نامشروعیت این آیین می‌پرداختند.
جالب است وقتى صاحب حدائق با فتوا به استحباب غسل نوروز مخالفت می‌کند و در مطالب ابن فهد حلّى در بیان فضیلت نوروز اشکال می‌کند، احکام شرعى را با این گونه احتمال‌ها و مطالب استحسانى و ذوقى اثبات شدنى نمی‌شمارد.۲۲ و آن گاه هیچ اشاره‌ای به مخالفت با نوروز نمی‌کند.
گفتنى است ما نیز درصدد اثبات این روایت و مستحب دانستن غسل و نماز و روزه نوروز به استناد روایت معلّى بن خنیس و یا به کمک قاعده تسامح در ادلّه سنن نیستیم و روایت را براى اثبات چنین حکمى ناتمام و ناتوان می‌دانیم و در نهایت انجام اعمال نوروز را به امید ثواب و به قصد رجاء روا می‌دانیم. لذا در جریان تعارض میان روایت ابن خنیس با روایت ابن شهر آشوب مبنى بر نفى مشروعیت نوروز هر دو را فاقد اعتبار می‌دانیم و تعارض میان لاحجّت با لاحجّت را بى معنا می‌دانیم و تلاش صاحب جواهر و شیخ انصارى۳۲ را مبنى بر تقویت و تقدیم روایت ابن خنیس بر روایت ابن شهر آشوب بدلایلى چون شهرت روایت اوّل و احتمال تقیه و در روایت دوم ناتمام می‌دانیم.۴۲
غرض توجه به این واقعیت است که در میان این همه فقهاى دقیق از ابن ادریس صاحب سرائر و علامه و شهید اوّل و دوم تا به امروز هیچ فقیه فرزانه‌ای شبهه تشبه به کفار، تعظیم شعایر کفار و یا خلاف شریعت بودن نوروز را در ردّ آن مورد استدلال قرار نداده است و اگر بزرگانى از فقهاى برجسته با تقدّس مثال زدنى مانند ابن فهد حلّى با ارائه بحث مفصلى درباره تعیین روز نوروز تصریح می‌کند که (یوم النیروز یوم جلیل القدر. )۵۲ هیچ فقهى او را احیاگر سنّت مشرکان که در تضاد با اهداف و مقاصد شریعت است و یا مخالفت با دلیل و مدرکى است، انتقاد نمی‌کند. در حالى که وقتى به بحث نماز و روزه در روز عاشورا می‌رسند، به دلیل آنکه بنى امیه اقدام به ساخت اخبار دروغ مبنى بر فضایل روز عاشورا نمودند و براى آن فضائلى چون نماز، روزه و صله رحم و… جعل کردند، تمام آن اخبار را ساختگى قلمداد نمودند و روزه آن روز را مورد اشکال قرار دادند. اگر قرار بود در اعمال نوروز شبهه و شائبه تشبه به دشمن و یا احتمال تقویت جبهه مخالف و مانند آن باشد، به یقین ابراز مخالفت می‌کردند.
اهل سنّت و آیین‌هاى نوروز
در منابع تاریخى، روایى و فقهى اهل سنّت به مناسبت‌هایى بحث از نوروز و احکام و آیین‌هاى آن به میان آمده است که در بحث روایات و نوروز به برخى منابع اشاره شد. در اینجا بعضى منابع تاریخى و فقهى افزوده می‌شود.
در تاریخ طبرى و نیز تاریخ یعقوبى مانند تاریخ بغداد و خطط مقریزى در بیان حوادث تاریخى و توجه حاکمان اموى۶۲ و عباسى۷۲ به عید نوروز فُرس و هدایا و آیین‌هاى نوروزى اشاره شده است. از جمله آمده است که معاویه در دوران خلافتش دستور به جمع آورى هدایاى نوروزى داد.
و عمر بن عبدالعزیز برخلاف معاویه از جمع آورى هدایاى نوروزى جلوگیرى می‌کرد و در کتاب‌هاى فقهى نماز و روزه در روز عید نوروز مکروه شناخته شده است.
ابن قدامه می‌نویسد:
خصوص روز نوروز و مهرجان روزه گرفتن مکروه است؛ زیرا که کفار این دو روز را بزرگ و گرامى می‌دارند. از این رو خصوص این دو روز را روزه گرفتن همراهى با کفار است و هم چنین در روز شنبه و هر روز را که کفار بزرگ می‌شمرند و عیدى می‌گیرند، روزه گرفتن کراهت دارد. ۲۸
و کاشانى می‌نویسد:
روزه روز شنبه به دلیل تشبه به یهود و روز نوروز و مهرجان به دلیل تشبه به مجوس کراهت دارد.۹۲
گفتنى است بعضى از اهل سنّت شیعه را مجوسى می‌خوانند و باتوجه به اینکه استحباب غسل، نماز و روزه نوروز به استناد روایت معلّى بن خنیس فقط در کتاب‌هاى روایى و فقهى شیعه مطرح شده، محتمل است مقصود آنها از کراهت روزه نوروز به جهت تشبه به مجوسى‌ها شیعه باشد، چنان که در مواردى مانند مسأله خواندن بسم اللّه الرحمن الرحیم و یا بلند خواندن آن در نماز و یا انگشتر به دست راست کردن و… براى اینکه تشبه به شیعه (مجوس) پیدا نکنند، به عکس شیعه عمل می‌کنند، هرچند ممکن است قبول داشته باشند که در واقع حق با شیعه است.۳۰
نکته گفتنى دیگر این است که گفته اند در مراسم مجوسى‌ها روزه نیست و آنها روزه گرفتن را گناه می‌دانند.۱۳
این نکته نیز باید افزوده شود که همانندى و تشبّه به چیزى، کارى، قصدى و ارادى است و بدیهى است که که هیچ مسلمانى به قصد تشبّه به مجوسى‌ها روزه نمی‌گیرد، بلکه به استناد روایت ابن خنیس، قاعده تسامح، قصد رجاء و به فتواى مرجع تقلید به قصد تقرب به خدا این کار را می‌کند.
بنابراین، تشبّه به مجوس اگر مقصود از همانندى به مجوس همانندى به کفار و زرتشتیها باشد، سنّت روزه نوروز بى مورد و بى معنا است و حکم به کراهت روزه در نوروز از باب تشبّه به مجوس در هر حال بى اساس و مردود است.
باتوجه به بررسى‌هاى انجام گرفته مبنى بر نقل روایات در باب هدیه‌هاى نوروزى و نیز احکام فقهى نوروز مانند غسل و نماز و روزه مستحبى و هم چنین با عنایت به عبارات فقها در باب معاملات، قراردادها و نیز موعدها روشن شد که هیچ گونه روایت و یا عبارتى وجود ندارد که بتوان از آن به دلالت مطابقى یا تضمنى و یا التزامى، مذموم و یا ممنوع و ناپسند بودن نوروز را برگرفت، بلکه همواره اسلام آن را به نوعى تأیید کرده و پذیرفته است.
تعامل اسلام با دیگر فرهنگ و سنّت‌ها
تعیین موضع اسلام و نحوه برخورد دین با عادت‌ها، آداب، رسوم و فرهنگ ملت‌هاى مختلف جهان از موضوعات مهم اجتماعى و فرهنگى است که در روزگار ما تحقیقى جدّى و همه جانبه می‌طلبد.
آیا اسلام اهل تعامل با ملّت‌ها و تبادل فرهنگ‌ها و طرفدار سیاست درهاى باز و هم گرایى و داد و ستدهاى علمى، فکرى، فرهنگى، هنرى و صنعتى با ملّت‌ها و تمدّن‌هاست؟ یا آنکه طرفدار سیاست مرزها و درهاى بسته است و با آنچه رنگ و نشان غیرخودى دارد و به ملّت‌هاى غیراسلامى متعلّق است، مخالفت می‌کند؟
از آنجایى که دین اسلام به منزله آیینى آسمانى و مکتبى الهى با فطرت و خواسته‌هاى واقعى و جدّى انسان در همه ابعاد منطبق است و تمام برنامه و رسالتش فراهم سازى زمینه رشد و تعالى و سعادت و بالندگى همه سویه انسان و جوامع انسانى است، قهراً باز و بسته بودن مرزهاى آن بر روى واردات و صادرات در زمینه‌هاى علمى، فکرى، فرهنگى، اقتصادى، سیاسى و صنعتى بدون لحاظ خصوصیات جغرافیایى، نژادى، قومى و مذهبى و بدون حساسیت به سنّت و یا مدرنیته و براساس مصالح و مفاسد و آثار و پى آمدها تنظیم و استوار می‌شود. هر دانش، فرهنگ و برنامه و ابزار و سازکارى که در راستاى رسالت الهى و انسانى جامعه باشد و استفاده از آن در تضاد با مقاصد شریعت نباشد و زیان و خطرى را براى هویت دینى، استقلال فرهنگى در پى نداشته باشد و دلیل خاص شرعى بر منع آن وجود نداشته باشد، مورد قبول و تأیید اسلام است و یا دست کم اسلام با آن مخالفتى ندارد.
عناصر سازنده و سازگار با نیازهاى بشر مانند طب، هندسه، هیئت، نجوم، فلسفه، صنعت، تکنولوژى، آداب و رسوم جالب و آموزنده که متعلّق به نوع بشر است و نژاد، زبان، آب و خاک و حتى دین و مذهب در آن لحاظ نشده، با فرض آنکه دلیل معتبر شرعى بر مخالفت آن نباشد و نیز عناوین ثانویه مانند تشبّه و خودباختگى و حقارت در برابر اجانب و دشمنان، مورد تأیید اسلام است؛ خواه میراث و یادگار روم، یونان و ایران باستان باشد و یا از فرآورده‌ها و تولیدات تمدّن جدید غرب و اروپا به شمار آید. عمو نوروز نیا اینجا، بهار از یاد ما رفته.
اسلام نه سنّت شکن و تجدّدزده است و نه متحجّر و مخالف تجدّد و تمدّن؛ دین عقل، منطق، علم، ترقّى، تقدّم و تمدّن است و هرچه را در راستاى تعالى و ترقّى، سعادت و سلامت انسان و جامعه انسانى باشد، با سماحت و سهولت به رسمیت می‌شناسد و با آنچه جمود، جهل، تحجّر، شرک، بت پرستى، خرافه، انحراف، فساد و منکرات است، با کمال صراحت و به دور از هرگونه ملاحظه و مخفى کارى مخالف است.
همین عقلانیت و منطق محورى و فطرى بودن دین و احکام دینى و سماحت و سهولت و حکمتِ حاکم بر احکام شریعت، على رغم همه موانع و کارشکنى‌هاى متجاوزان به حقوق و ناموس و جان ملّت‌ها علیه اسلام، سبب شده که اسلام در کوتاه ترین زمان با کمترین امکانات در ژرفاى جان میلیون‌ها انسان برخوردار از فطرت سالم انسانى نفوذ و تا عمق سرزمین‌هاى تحت سلطه زورگویان پیش رود و شالوده تمدّنى نوین و فرهنگى عظیم را در سطح جهان بنا نهد وبا ردّ هرگونه تنگ نظرى و جمود و جهالت و درهم شکستن حصارهاى موهوم و غیرمنطقى راه تحصیل علم و دانش و هنر و دریافت هنر و تکنیک و فن آورى را از هرکجا و از هرجا و از هرکس بر روى مسلمان باز و هموار سازد. آن گاه با ایجاد روح خودباورى و استقلال و حرّیت و استوارى بر مواضع اصولى و شایسته ضمن احترام به آداب و عادت‌ها و فرهنگ‌هاى پسندیده اقوام و ملّت‌ها به منزله امورى انسانى و منطقى به دور از هرگونه التقاط، انحراف و خودکم بینى و خودباختگى فرهنگى، قوّت‌هاى علمى، فکرى فرهنگى و اجتماعى دیگر ملّت‌ها را مورد توجه قرار داده و در خدمت این انسانیت به کار گرفته است.
تأثیرگذارى شگرف اسلام
مخالفت نکردن اسلام با آن دسته از آداب، سنن و فرهنگ‌هاى پسندیده پذیرفته شده در میان ملّت‌ها و حساسیّت نشان ندادن به آنچه بى زیان و ضرر است، مانند زبان، خط، گویش و نوع پوشش و یا تأیید و پذیرش آنها به هیچ وجه به معناى تأثیرپذیرى از فرهنگ‌ها و موضع انفعالى نیست، بلکه این گونه موضع گیرى‌هاى واقع بینانه مبتنى بر خرد و منطق و استوار بر سماحت و سهولت و دورى از تعصّب‌هاى بى جا و بى مورد دلیل قوّت و باعث سرعت و گسترش روزافزون اسلام بوده و اسلام را دینى جاودانه، جامع، جهانى، پرجاذبه و ماندنى ساخته و عالى ترین نوع تأثیرگذارى و فرهنگ سازى را در سطح جهانى داشته است. تنگ نظرى، تعصّبات خشک و بى مورد، منطقه‌ای و قومى فکر کردن سیاست بسته و نفى تعامل و ارتباط با دیگر ملّت‌ها به دور از ساحت قدس اسلام است.
آیات قرآنى، سیرت و سنّت پیامبر اسلام و زندگى پیشوایان دین گواه این حقیقت است.
امام على(ع) خطاب به مالک اشتر با عنوان والى مصر، سرزمینى تاریخى و کهن که تمدّن‌ها، حکومت‌ها و فرهنگ‌هاى بسیار دیده، درباره نحوه برخورد با آداب و رسوم رایج در میان مردم آن دیار چنین نوشته است:
ولاتنقُض سُنّهً صالحهً عَمِل بها صدور هذه الاّمه واجتمَعت بهاالاُلفه وصَلَحَث علیها الرّعیّه ولا تُحدِثَن ّ سنّهً تَضُرّ بشیء من ماضى تلک السُّنَن فیکون الاجرُ لمن سنّها والوِزر علیک بما نَقَضتَ منها؛۲۳
قانون پسندیده‌ای را که مورد عمل پیشینیان بوده و هم بستگى مردم را در پى داشته و امور اجتماعى مردم بر محور آن سامان یافته است، نقض نکن و قانونى را که به سنّت‌هاى پسندیده گذشتگان زیان برساند، ایجاد نکن که در این صورت پاداش و ستایش مردم براى بنیان گذاران آن سنّت‌ها و بار گناه سنت شکنى براى تو خواهد بود.
شارحان نهج البلاغه عبارت (صدور هذه الاّمه) را مختلف معنا کرده اند و بعضى (این امت) را به امّت اسلام شرح کرده اند ولکن باتوجه به سابقه تاریخى و فرهنگیِ مصر و دقت در سخنان حضرت امیر(ع) به خوبى استفاده می‌شود که مقصود ملّت باسابقه مصر از قبل از اسلام است.۳۳
در بخش پایانى عهدنامه برتوجه به سنّت‌هاى پسندیده و بهره گیرى بهینه از آن تأکید شده است:
والواجب علیک أن تتذکّر ما مضى لمن تقدّمک من حکومه عادله أوسنه فاضله أو أثر عن نبیّنا صلى اللّه علیه و آله و سلم أو فریضه فى کتاب اللّه تعالى، ۴۳
بر تو لازم است همواره حکومت‌هاى دادگستر پیشین، سنّت‌هاى ارزش مند، آثار به جاى مانده از پیامبر اسلام و واجباتى را که در کتاب خداست، به یاد داشته باشى.
در روایتى رسول خدا(ص) به امیرمؤمنان(ع) فرمود: (یا على! عبدالمطّلب در عصر جاهلیت پنج سنّت را پایه گذارى کرد که در اسلام مورد تأیید قرار گرفت:
۱. ازدواج فرزندان را با زنان پدرانشان حرام کرد؛
۲. از گنجى که یافته بود، یک پنجم (خمس) آن را صدقه داد؛
۳. پس از حفر چاه زمزم آن را (سقایه الحاج) نام گذارى کرد؛
۴. دیه و غرامت کشتن یک انسان را صد شتر قرار داد؛
۵. طواف به دور خانه خدا را هفت (شوط) قرار داد.
و همه این سنت‌هاى پسندیده که توسط عبدالمطّلب پایه گذارى شده، در اسلام به رسمیت شناخته شده و مورد تأیید و تأکید قرار گرفت.۵۳
شاید با تأملّى دقیق بتوان از این روایت نیز در بحث مورد نظر سود جست.۶۳ آرى! اسلام با سنّت‌هاى جاهلیت مخالف است که موجب گمراهى، شرک، و رواج جهل و خرافات باشد، نه آنکه با هرچه در عصر قبل از اسلام بوده است.
باید این گونه برخوردهاى واقع بینانه و استوار بر سماحت و سهولت را به منزله بحثى پایه و اصل کلّى از مختصات و جامعیت اسلام از افتخارات این آیین کامل الهى به حساب آورد.
شهید مطهرى در این باره نوشته است:
از جامعیت اسلام است که نسبت به بسیارى از امور دستور نداشته باشد و مردم را آزاد بگذارد. یک سلسله آداب و رسوم میان مردم هست که اگر آنها را انسان از طریق مثبت انجام بدهد، نه جایى خراب می‌شود و نه جایى آباد و اگر ترک هم بکند همین طور.۷۳
ییکى از محقّقان معاصر می‌نویسد:
ضمن اینکه حوزه وسیع تحت حکومت و شریعت اسلامى اداره می‌شد، سنّت‌هاى ادارى هر محل تا آنجا که با شریعت سازگارى داشت، حفظ شد و ادامه یافت؛ در شام و مصر سنّت رومى و در عراق و فارس سنّت ساسانى.۸۳
فرهنگ و آداب و رسوم خاص هر قومى تا آنجا که در تضاد با روح اسلام، توحید، یگانگى و وحدت نباشد، ملحوظ و محترم است.۹۳
اسلام هرگز جریان فرهنگ انسانى را سد نکرده و حتى آن را به پیش رانده است. اسلام درباره امور عادى، عرفى، اجتماعى، فرهنگى و چگونگى پوشش، گویش و مانند آن به طور غالب مردم را آزاد گذاشته و در جزئیات دخالت نکرده است. البته ارشاد و راهنمایى براى بهبود و بهینه شدن کارها و کلّیات و قواعدى دارد که با منطق و خرد و فطرت پاک انسانى منطبق است و آیین و آداب و عادت‌ها و رسوم در هر زمان و زمینى باید با همان مقیاس‌ها سنجیده شود. هرچه به انحراف بشر از مسیر صحیح زندگى بینجامد و با هدف آفرینش و کمال انسانى در تضاد باشد، مانند بت پرستى، جهل، خرافه، فساد، فحشا و منکرات از نظر اسلام ممنوع و نامشروع است. عمو نوروز نیا اینجا، بهار از یاد ما رفته.
با روشن شدن موضع اسلام در برخورد با فرهنگ و سنّت‌هاى رایج در میان اقوام مختلف جهان چه پیش از اسلام و چه پس از اسلام، سنّت دیرپاى نوروزى را به منزله آیینى باستانى و ملّى در ایران باید بررسى کرد و نظر اسلام را درباره آن جویید؛ آیا آیین و جشن‌هاى نوروز همراه با جنبش طبیعت، خانه تکانى، نوپوشى، اظهار نشاط و شادمانى، استفاده از بوى خوش، پخش نقل و شیرینى، دید و بازدیدها، دادن هدایا، فراموش کردن قهر و کینه‌ها، برقرارى صلح و آشتى با دوستان، عفو و بخشودگى زندانیان و… ترویج و تقویت بى دینى، شرکت و بت پرستى و در تضاد با ارزش‌هاى انسانى و رونق جهل و خرافات است و یا آنکه دلیلى معتبر از کتاب و سنّت بر مخالفت با نوروز و نامشروعیت آن در دست است و یا تشریع و افتراء و دخالت و تصرّف در حوزه دین و احکام الهى است؟
مخالفت با نوروز صرفاً به دلیل خدمت تاریخى و متعلّق به ایران باستان و عهد زرتشتیان همانند مخالفت با زبان فارسى و مخالفت با طب و فلسفه به دلیل تعلق آن به ایران و زردشتیان۴۰ روم و یونان و مخالفت با صنعت و تکنولوژى به دلیل تعلّق آن به غرب و اروپا و… مادامى که دلیل معتبرى در دست نباشد، غیرمنطقى و نامعقول و بد جلوه دادن حقیقت دین در دید جهانیان و خلاف مصالح شریعت و امور اسلامى است.
بنابراین، در صورتى که دلیل معتبرى بر مخالفت شریعت با نوروز در دست نباشد و بر این آیین باستانى و ملّى آثارى چون بدعت، تشریع، تشبّه به دشمن، شرک، فساد و تضاد با ارزش‌ها مترتب نگردد، مقتضاى اصول و قواعد کلّى اسلامى و موازین فقهى و اصولى بى اشکال بودن برگزارى مراسم نوروزى است و به صرف اینکه سنّتى کهن و متعلّق به ایران باستان و عهد زرتشتیان است، نمی‌توان با نام دین به مخالفت با آن برخاست و آن را نامشروع اعلام کرد.
دلایل مخالفان
برخى در مخالفت با مراسم نوروز و نامشروع بودن آن به وجوهى استدلال کرده اند که به طور فشرده مهم ترین آنها را نقل و نقد می‌کنیم:۱۴
۱. اسلام جز عید فطر، قربان و جمعه عید دیگرى ندارد. بنابراین، عید نوروز چون مورد تأکید اسلام نیست، بدعت و خلاف شرع است.
نقد: اولاً بنا نیست کسى عید نوروز را جزء اعیاد اسلامى و یا مذهبى بشمرد، بلکه آن را با عنوان عید ملّى مطرح می‌کنند و ثانیاً سخن از تأیید نیست، بلکه بحث در این است که آیا مخالفتى با آن شده است یا نه و برحکم به خلاف شرع و بدعت بودن نوروز احراز مخالفت و دلیل لازم است.
۲. مشروعیت نوروز نیاز به اجازه شرع مقدّس دارد و بدون آن ممنوع و نامشروع است.
نقد: اگر مقصود آن است که انجام این برنامه‌ها به نام این و با انتساب به اسلام باشد، ممنوع است. اما اگر مقصود آیین‌هاى نوروزى به عنوان بومى و ملّى است، از قبیل خانه تکانى، نوپوشى، دید و بازدید، دادن هدیه، صلح و آشتى و اظهار سرور و شادمانى، بدیهى است که این گونه امور جزء عبادات محسوب نمی‌شود تا توقیفى باشند و نیازمند اجازه شرع مقدّس باشند.
اگر مقصود اعمالى مانند غسل، نماز و روزه است، البته اینها توقیفى و نیازمند به اجازه و دلیل شرعى است و کسانى که به استحباب این اعمال فتوا داده اند، به روایت معلّى بن خنیس به ضمیمه قاعده تسامح در ادلّه سنن و باب رجاء مطلوبیت و قصد رجاء استناد کرده اند.
۳. ابن شهر آشوب از امام کاظم(ع) روایت کرده است که امام از پذیرفتن تقاضاى منصور دوانیقى مبنى بر نشستن امام جهت شادباش گویى عید نوروز و پذیرفتن هدیه‌هاى نوروزى امتناع ورزید و فرمود:
انّى قد فلتّشت الأخبار عن جدى رسول اللّه صلى اللّه علیه و آله و سلم فلم أجدِ لهذا العید خبراً؛
من میان اخبارى که از جدم رسول خدا رسیده، جست وجو کردم و براى این عید خبرى نیافتم.
و این عید سنتى از فُرس است که اسلام آن را محو کرده و پناه به خدا می‌برم که آنچه را اسلام از بین برده است من آن را زنده کنم.۲۴
نقد: اولاً این روایت از جهت سندى فاقد اعتبار و اعتماد است، ثانیاً با روایت ابن خنیس که از نیمه دوم قرن پنجم همواره مورد فتواى مشهور فقها بوده، مخالف است و اگر بناى تعارض باشد، روایت ابن خنیس بر آن مقدّم است، ثالثاً از جهت متن و عبارت چندان شباهت و سنخیتى با روایات ندارد و رابعاً از جهت دلالت دچار اشکال است؛ نیافتن خبرى براى این عید یا به معناى آن است که درباره اصل آن و یا درباره تأیید آن خبرى پیدا نشده است؟ هر یک از دو احتمال که مقصود باشد، دلیل بر نامشروعیت آن نمی‌شود، بلکه باید خبرى بر مخالفت با آن یافت تا به نامشروعیت حکم نشود. پس معناى روایت این است که بر اصل این عید خبرى یافت نشده، نه بر مخالفت و نه بر تأیید آن. با فرض اینکه امام درصدد اثبات نامشروعیت آن به استناد اخبار جدّش رسول خداست، نه آنکه خود آن را ممنوع و خلاف شرع اعلام کند، پس جمله (وانّه سنّه الفرس ومحاها الاسلام) چه معنا می‌دهد؟ اسلام کجا، چگونه و به استناد کدام دلیل آن را محو ساخته است تا زنده کردن آن مخالف با اسلام باشد؟
اگر از همه اشکالات یاد شده صرف نظر شود و سند و متن و دلالت آن پذیرفته شود، برخى بزرگان مانند علاّمه مجلسى، صاحب جواهر و شیخ مرتضى انصارى باتوجه به روایت ابن خنیس (انه یوم من ایامنا حفظه الفُرص؛ نوروز روزى از روزهاى ماست که ایرانیان آن را حفظ کرده اند).۳۴
روایت ابن شهر آشوب را حمل بر تقیه کرده اند که روزگار امام کاظم(ع) اوج خفقان و تقیه بوده است. به هرحال، از روایت مناقب ممنوعیت و نامشروعیت عید نوروز استفاده نمی‌شود و در نتیجه، اگر دلیل خاص دیگرى برخلاف یا وفاق نباشد، نوبت به اجراى قواعد و اصول می‌رسد که مقتضاى حکم عقل و شرع اباحه و جواز است.
۴. سند مشروعیت عید نوروز و آیین‌هاى نوروزى روایت معلّى بن خنیس است که از جهت سندى مرسل و ضعیف است و احتمال ساختگى بودن آن توسط یهود منتفى نیست؟
نقد: گذشته از این که ثابت نیست یهود چه انگیزه سیاسى، فرهنگى و یا منفعت اقتصادى از ساختن این حدیث در ترویج و تعظیم عید نوروز داشته اند و گذشته از اینکه در طول تاریخ و عمر هزار ساله این حدیث از زمان شیخ طوسى تا به امروز کسى از محدّثان و فقیهان و ناقلان حدیث چنان احتمال نداده و تنها به ضعیف شمردن سند آن اشاره کرده اند، کسانى باید این احتمال را جواب گو باشند که بخواهند شرافت و فضیلت نوروز را به استناد این روایت ثابت کنند. لکن ما نیازى به جواب از این احتمال نمی‌بینیم؛ زیرا معتقدیم که هیچ گونه دلیل قابل اعتمادى بر نفى مشروعیت نوروز و مقتضاى قواعد و اصول وجود ندارد. افزون بر آنکه شواهدى بر جواز برگزارى مراسم نوروزى دلالت دارند و مدعیان نامشروع بودن نوروز باید دلیل پذیرفته‌ای ارائه دهند که اسلام با نوروز مخالفت ورزیده است.
بنابراین، چون دلیل قابل اعتمادى بر مخالفت نیست، حکم به نامشروعیت سخنى گزاف می‌نماید و مقتضاى اصول و قواعد عقلى و شرعى بى اشکال بودن مراسم نوروزى است. عمو نوروز نیا اینجا، بهار از یاد ما رفته.
——————————————–
۱. رسائل اخوان الصفا، ص ۴، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى قم؛ الشیعه فى المیزان، ص ۴۱۳. محمد جواد مغنیه دارالتعارف للمطبوعات بیروت لبنان.
۲. تهذیب، ج۴، ص ۳۳۳، ح ۱۱۴.
۳. اقبال الاعمال، ص ۴ .
۴ . همان، ص ۸۶ .
۵ . همان، ص ۴،۸۶، ۵۴۱، ۵۵۴.
۶ . رجوع شود به لغت نامه دهخدا، ج ۴۵، فرهنگ معین، ج ۵، ص ۴۳۳، مقالات تقى زاده گاه شمارى در ایران، ج ۰۱، ص ۳ ـ ۶، مجله یادگار سال چهارم، شماره ۷ و… .
۷ . جهت اطلاع از حقیقت استصحاب قهقرائى به کتاب هاى اصولى از جمله اوثق الوسائل شیخ موسى تبریزى ص ۳۶۴ ـ ۴۳۸ که حاشیه بر رسائل شیخ انصارى است مراجعه شود. و کلمات فقها در استفتائات و نیز بحث بیع نسیه و سلف دیده شود.
۸ . فروع کافى، ج ۵، ص ۱۴۱؛ مرآت العقول، ص ۱۹، ص ۱۱۶؛ من لایحضره الفقیه، ج ۳، ص ۳۰؛ روضه المتقین، ج ۷، ص ۳۵۱؛ تهذیب الاحکام، ج۶، ص ۴۳۵، رقم ۲۲۹ با تحقیق على اکبر غفارى؛ ملاذ الاخیار، ج ۱۰، ص ۳۹۶، وافى، ج ۱۷، ص ۳۶۶.
۹ . الفقیه، ج ۳، ص ۳۰۰، ح ۴۰۷۳.
۱۰ . الفقیه، ج ۳، ص ۳۰۰، ح ۴۰۷۳؛ الوافى، ج ۱۷، ص ۳۷۲، ح ۱۷۴۵۴ و در وسائل، ج ۱۲، ص ۲۱۴ باب استحباب الهدیه، ج ۱۴ ـ ۱۵ نقل کرده است.
۱۱. دعائم الاسلام قاضى نُعمان مغربى متوفى ۳۶۳ هجرى قمرى و ۹۷۴ میلادى، ج ۲، ص ۳۲۶ و مستدرک وسائل، ج ۱۳ باب الهدیه.
۱۲ . التاریخ الکبیر للبخارى، ج ۱، ص ۴۱۴.
۱۳ . بحارالانوار، ج ۶۶، ص ۲۸۷، ح ۱۰ و ۱۲ و نیز رجوع شود به مجمع البحرین ماده فلوذج.
۱۴ . البحار، ج ۴۱، ص ۱۱۸ به نقل از مناقب ابن شهر آشوب، ج ۱، ص ۳۱۵.
۱۵ . مراجعه شود به الآثار الباقیه ابوریحان بیرونى، ص ۳۲۵ ـ ۳۲۷ ترجمه على اکبر داناسرشت، ربیع الابرار زمخشرى، ج ۱، ص ۸۵، انتشارات رضى قم.
۱۶. الاثار الباقیه ابوریحان بیرونى، ترجمه على اکبر داناسرشت، ص ۳۲۴ و بحارالانوار، ج ۶۶، ص ۲۸۷، ح ۱.
۱۷. رجوع شود به هر روایتى که در صفحات گذشته نقل کردیم همراه با کلمات بزرگانى مانند پدر علامه مجلسى در شرح فقیه، ج ۷، ص ۳۴۹.
۱۸. رجال نجاشى، ص ۴۲۸، ح ۱۱۵۰.
۱۹ . فهرست ابن ندیم، ص ۱۹۴، دارالمعرفه لبنان.
۲۰ . مصباح المجتهد، ص ۷۹۰؛ بحار، ج ۵۹، ص ۱۰۱؛ وسائل، ج ۷، ص ۳۴۶، مؤسسه آل البیت؛ سرائر، ج ۱، ص ۳۱۵؛ المهذب ابن فهد حلى، ج ۱، ص ۱۹۱؛ الحدائق، ج ۴، ص ۲۱۲.
۲۱. النُجعه فى شرح اللمعه قسم الصلاه جزء دوم شیخ محمدتقى شوشترى.
۲۲. حدائق الناضره، ج ۴، ص ۲۱۲.
۲۳. جواهر الکلام، ج ۵، ص ۴۰؛ طهارت شیخ انصارى، ص ۳۲۸.
۲۴. باتوجه به اینکه روایت ابن خنیس مشتمل بر بیان یک حکم مستحب است مى تواند منشأ براى قاعده تسامح و یا احتمال مطلوبیت و قصد رجاء باشد اما روایت ابن شهر آشوب چون مشتمل بر نامشروع بودن نوروز است نمى تواند مشمول قاعده تسامح باشد.
۲۵. مهذب البارع، ج ۱، ص ۱۹۱.
۲۶. تاریخ یعقوبى، ج ۲، ص ۳۰۶، رک: تاریخ طبرى، ج ۶، ص ۶۵۹ که مربوط مى شود به حوادث سال ۱۰۱.
۲۷. تاریخ طبرى، ج ۹، ص ۲۱۸، حوادث سال ۲۴۵.
۲۸. مغنى ابن قدامه، ج۳ ، ص ۹۹؛ در کتاب الفقه على المذاهب الاربعه نیز همین فتوى برگزیده شده است. ج ۱، ص ۵۵۸ ـ ۵۵۹.
۲۹. بدائع الصنائع، ج ۲، ص ۷۹.
۳۰ . نویسنده سنى وهابى به نام عبداللّه محمد غریب کتابى نوشته بنام: جاء دور المجوس ـ در آن انقلاب اسلامى و امام را مجوسى خوانده اند نه اسلامى عجمى شمرده نه عربى و ایرانى کسروى دانسته اند. محمدى، ص ۳۵۷ به نقل از کتاب کذبوا على الشیعه، ص ۲۱۰ و نیز مراجعه شود به الغدیر، ج ۱۱، ص ۵۳. علامه امینى در الغدیر ج ۱۰، ص ۲۱۰ ـ ۲۱۱ و سید عبدالرزاق مقرم در کتاب مقتل الحسین، ص ۳۶۹ به مواردى از مخالفت با شیعه اشاره کرده است که چون این اعمال را شعار شیعه و تشبه به آنها مى دانند خلاف سنت معرفى کرده اند.
۳۱. الاثار الباقیه ابوریحان بیرونى، ص ۳۵۷.
۳۲. نهج البلاغه صبحى صالح نامه، ۵۳؛ فیض الاسلام، ص ۱۰۰۱، فراز ۲۳.
۳۳. رک: شرح نهج البلاغه، خویى، ج ۲۰، ص ۳۱۸؛ میثم بحرانى، ج ۵، ص ۱۴۹؛ الراعى والرعیه، توفیق الفکیکى، ص ۱۷۸؛ ابن ابى الحدید، ج ۱۷، ص ۴۸.
۳۴. نهج البلاغه، صبحى صالح، نامه ۵۳؛ فیض الاسلام، ص ۱۰۲۳.
۳۵. خصال شیخ صدوق، ص ۳۱۲، چاپ جامعه مدرسین قم؛ بحارالانوار، ج ۱۵، ص ۱۲۷ و ۱۲۹.
۳۶. علامه مجلسى در شرح حدیث بیانى دارند: شاید بنیان گذارى این سنت ها توسط عبدالمطلب با الهام الهى بوده است و اسلام این سنت ها را نسخ و زائل نکرد و مورد تأیید و قبول قرار داد، ج ۱۵، ص ۱۲۷ و مقصود ایشان از الهام وحى و فرمان آسمانى نیست بلکه همان عقل و خرد و منطق و فطرت انسانى است.
۳۷. اسلام و مقتضیات زمان، ج ۱، ص ۳۳ ـ ۱۵۸؛ خدمات متقابل اسلام و ایران، ص ۲۴ ـ ۲۵، جزوه هجرت و جهاد، ص ۳۴ ـ ۳۵.
۲۸. کارنامه اسلام دکتر عبدالحسین زرین کوب، ص ۱۴۳.
۳۹. کارنامه اسلام، ص ۱۶۶ و ۲۹ ـ ۳۰.
۴۰ . خدمات متقابل اسلام و ایران، ص ۱۱۱.
۴۱. کتاب نوروز تألیف خالص و روضات الجنات خوانسارى، ج ۱، ص ۲۹.
۴۲. مناقب ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۳۱۹؛ بحار، ج ۵۹، ص ۱۰۰.
۴۳. جواهر الکلام، ج ۵، ص ۴۰، طهارت شیخ، ص ۳۲۸، چاپ سنگى.
بانظر به اینکه در حدیث مرسل ابن خنیس و دیگر احادیث مرسل. نوروز روز ولایت على بن ابى طالب علیه السلام و روز ظهور امام زمان علیه السلام شناخته شده نظر فقیهان بزرگى مانند صاحب جواهر و شیخ انصارى مبنى بر حمل روایت مناقب بر تقیه با فرض درستى سند هر دو سخن دقیق و عالمانه اى است و عمل بر تقیه را در کلام این بزرگان خلاف و تقیه دانستن ناشى از بى دقتى است.