افتتاح مجتمع زینبیه در استانبول؛ نطقه تلاقی تشیع و ملی‌گرایی ترکی

منطقه ی هالکالی استانبول در تاریخ ۲۶ اکتبر ۲۰۲۵ هم زمان با سالروز ولادت حضرت زینب (س) صحنه ی رویدادی بود که در ظاهر رنگ و بوی آیینی داشت اما در باطن رونمایی از یک تحول سیاسی – اجتماعی عمیق به شمار می رفت افتتاح مسجد و مرکز فرهنگی زینبیه در منطقه ی کوچوک چکمجه که از آن با عنوان بزرگترین مرکز اعتقادی اهل بیت در ترکیه و اروپا یاد می‌شود نقطه ی اوج دهه ها سازمان دهی نهادسازی و تلاش هدفمند جامعه ی شیعیان جعفری ترکیه بود؛ تلاشی که سرانجام در قالب یک نهاد رسمی مشروع و دارای مقبولیت ملی متبلور شد.
آنچه این مراسم را نسبت به هر افتتاحیه دیگری متمایز می ساخت فهرست مهمانان حاضر در ردیف نخست بود. در منظره ای که از نظر سیاسی در تاریخ جمهوری ترکیه کم نظیر است تمام طیفهای قدرت در کنار هم قرار گرفته بودند جودت ییلماز معاون رئیس جمهور و نماینده رسمی حزب حاکم عدالت و توسعه (AKP) اوزگور اوزل رهبر حزب اصلی اپوزیسیون حزب جمهوری خواه خلق (CHP) و داوود گل استاندار استانبول این حضور همزمان مقامات که باپیام های تبریک جداگانه رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه و اکرم امام اوغلو شهردار زندانی استانبول تکمیل شد پیام واضحی را منتقل میکرد جریان زینبیه با هدایت اوزگوندوز توانسته است هویت خود را از یک اقلیت مذهبی که بالقوه مشکوک تلقی میشد به یک جریان قابل اهمیت تبدیل کند که مورد تایید و حمایت کلیه ارکان قدرت در ترکیه قرار دارد.
این رویداد تجسم فیزیکی و سیاسی جنبش زینبیه بود؛ قرائتی خاص از تشیع که با موفقیت توانسته است هویت دینی را از هرگونه وابستگی سیاسی فراملی تفکیک کرده و به جریانی تبدیل شود که احزاب سیاسی برای آن اهمیت قائل هستند.

شخصیت کانونی جریان؛ صلاح‌الدین اوزگوندوز

برای فهم ماهیت الگوی جنبش، زینبیه نادیده گرفتن نقش محوری صلاح الدین اوزگوندوز ممکن نیست. او که در سال ۱۹۵۲ در ایغدیر منطقه ای با بافت قومی آذری در آناتولی شرقی دیده به جهان گشود مسیری را طی نمود که او را به شهر نجف کانون سنتی تشیع رهنمون ساخت تحصیل وی در محضر علمای بزرگی مانند امام خمینی آیت الله خوئی و آیت الله شیرازی برای او اعتبار و مشروعیتی به ارمغان آورد که از آن برای بنا نهادن یک جنبش شیعی کاملاً بومی و البته وفادار به جمهوری ترکیه بهره برد.
بازگشت وی به کشور ترکیه و استقرار او در سال ۱۹۷۸ در محله هالکالی استانبول به منزله نقطه آغاز جنبش زینبیه بود. جامعه ای که او گرد هم آورد عمدتاً متشکل از ترک های آذری بودند که از استانهای شرقی مهاجرت کرده بودند ؛ هویتی قومی که نقشی بسیار کلیدی در شکل گیری ایدئولوژی این جریان ایفا نمود اوزگوندوز برای سازماندهی و نمایش قدرت این جامعه، مراسم سالانه عاشورا را در میدان هالکالی پایه گذاری کرد. این رویداد به سرعت به ویترین عمومی و ابزاری برای نمایش سازماندهی این جامعه مبدل شد به طوری که از یک گردهمایی کوچک که در سال ۱۹۸۲ شکل گرفته بود به یک رویداد عظیم با حضور صدها هزار نفر و پوشش رسانه ای گسترده تبدیل گردید.
این هویت قومی ، در مراسم افتتاحیه مسجد زینبیه به شکلی آشکار نمایان بود؛ در محوطه ی مراسم دو پرچم عظیم آذربایجان و ترکیه در کنار هم برافراشته شده بودند ؛ فراتر از یک ادای احترام نمادین به ریشه های قومی آذری جامعه ی زینبیه این یک تأکید بصری بر پیوند عمیق هویتی و فرهنگی جنبش با دکترین یک ملت دو دولت محسوب میشد؛ پیوندی که آنکارا و باکو همواره بر آن تأکید دارند. حضور رسمی گوندوز اسماعیل اف معاون وزیر امور نهادهای دینی جمهوری آذربایجان نیز این ارتباط فرهنگی عاطفی را از سطح مردمی فراتر برده و بعدی رسمی و دولتی به آن بخشید.
اوزگوندوز یک گفتمان شیعی را پایه ریزی کرده است که با دیگر گفتمان های شیعی تفاوت هایی دارد. او این گفتمان را بر پایه های متعددی مثل ملی گرایی ،ترکی پراگماتیسم سیاسی عمل گرایانه تعهد کامل به منافع ملی ترکیه و استقلال کامل از نفوذ خارجی بنا نهاده است. او فرقه گرایی را نه به عنوان یک اختلاف الهیاتی بلکه به مثابه یک تهدید جدی برای تمامیت ارضی و وحدت ملی ترکیه تعریف کرد و با تصریح اینکه ما فردی که از شیعه به سنی و از سنی به شیعه دشنام دهد را یک عامل نفوذی و خائن به وطن میدانیم»، هرگونه تنش مذهبی را مستقیماً به حوزه امنیت ملی انتقال داد. در حالی که او تعاملات فرهنگی و دینی خود را با جهان تشیع از جمله کشور ایران حفظ کرده است همیشه بر هویت ترکی این جنبش و استقلال کامل آن اصرار ورزیده است پیامی کاملاً روشن مبنی بر اینکه جامعه جعفری اهل ترکیه هستند و برای هیچ دولت دیگری فعالیت نمیکنند این موضع گیری سنگ بنای تثبیت این اقلیت در جامعه سکولار و سنی مذهب ترکیه را فراهم کرده است.
مهم ترین وصیت اوزگوندوز در بخش پایانی و محوری سخنرانی افتتاحیه در واقع اعلام وفاداری دوباره به همین دکترین امنیت ملی ترکیه و نفی هرگونه فرقه گرایی بود. او با صراحت گفت: «مکانی که ملتی را دشمن یکدیگر میکند حتی اگر روی آن نام مسجد بنویسید آنجا مسجد ضرار است. وصیت من است اگر بمیرم اینجا هرگز جای فتنه گران نباشد. اگر روزی خطیبی بیاید و بخواهد ملت را به جان هم بیندازد او را از آنجا پایین بیاورید. این سخنان در حکم تضمینی سیاسی و اخلاقی به دولت ترکیه بود زینبیه نه پایگاهی برای ترویج ایدئولوژیهای برون مرزی یا فرقه گرایی بلکه دژی برای پاسداری از وحدت ملی و تمامیت ارضی کشور است.
محوری ترین تنشها در گفتمان اوزگوندوز در نقطه تقاطع پراگماتیسم سیاسی برای بقای نهادی و ایدئولوژی سنتی ضد صهیونیستی او شکل میگیرد. او در جنجالی ترین موضع گیری اخیر خود با وجود اوج گیری بحران غزه به صراحت از سیاست دولت اردوغان در قبال تجارت با اسرائیل دفاع کرد. وی با لحنی تند خواستاران قطع کامل تجارت را رادیکال خطاب نمود و استدلال کرد که قطع تجارت تنها به زبان ترکیه است زیرا قدرتهای پشت اسرائیل نیازهای آن رژیم را تأمین می‌کنند در حالی که ترکیه آسیب اقتصادی شدیدی خواهد دید . او نتیجه گرفت که دولت در این مورد کار درست را انجام میدهد و ضمن این دفاع اقتصادی حمایت سیاسی قاطعی از اردوغان به عمل آورد و تأکید کرد که هیچ کس ادعا نکند که از آقای اردوغان بیشتر طرفدار قدس است. این عمل توازن بخشی پرخطر تضمین کننده بقای مرکز زینبیه در صحنه سیاسی ترکیه است اما وفاداری ایدئولوژیک او را در خط مشی جهانی ضد صهیونیستی به شدت به چالش میکشد.
در بعد ژئوپلیتیک گفتار اوزگوندوز قاطعانه در راستای محور ضد امپریالیسم قرار دارد وی پیوسته ایالات متحده را منبع اصلی شرارت و طرح خاورمیانه بزرگ می‌داند و هرگونه بحران منطقه ای را نه جنگ مذهبی بلکه جنگی در راستای این پروژه می‌شمارد. او همچنین در قبال تهران موضعی دوگانه و مرزبندی شده اتخاذ میکند از یک سو وی روایتهای غربی مبنی بر هلال شیعی را نفی کرده و با طرح این سؤال که ایران تاکنون به خاک کدام کشور تجاوز کرده است؟»، از موضع ایران دفاع می‌کند. او حتی در پی پاسخ موشکی ایران به اسرائیل این اقدام را نه تنها «حق» بلکه یک اجبار» برای حفظ حیثیت ایران خواند. اما از سوی دیگر اوزگوندوز با تعیین مرز قاطع میان دفاع از حاکمیت ایران و نفوذ آن در داخل مستقیماً افرادی را که توسط ایران تأمین مالی میشوند، متهم کرد که مشغول انجام تبلیغات علیه ترکیه هستند. مرزهای نقد او در قبال مسائل داخلی ایران مانند اعتراضات مهسا امینی نیز مرزبندی شده بود؛ او ضمن ابراز ناراحتی به سرعت با روایتهای سرنگونی طلبانه مخالفت کرده و هدف نقد خود را تنها «اصلاح اشتباهات در نظام جمهوری اسلامی می‌داند. این استراتژی تنش متوازن به اوزگوندوز اجازه میدهد تا ضمن حفظ مشروعیت مذهبی در محور ،شیعی، فضای مانور سیاسی را برای توسعه پایگاه نفوذ خود در داخل ترکیه حفظ کند.
تجلی عملی تمایل وی به حفظ پیوندهای عمیق با جهان تشیع در فهرست مهمانان مذهبی مراسم افتتاحیه آشکار بود. این مراسم میزبان حضور بی سابقه ی نمایندگانی از طیف گسترده ای از مراجع تقلید و نهادهای شیعی از نجف و قم بود؛ از جمله حجت الاسلام قاضی عسگر نماینده رهبر انقلاب اسلامی ایران به عنوان یکی از سخنرانان احمد ابوالقاسمی (قاری مراسم نمایندگان آیت الله مکارم شیرازی آیت الله جوادی، آیت الله بشیر نجفی، آیت الله فاضل لنکرانی، آیت الله یعقوبی، و نماینده حزب الله لبنان. در میان این حضور گسترده، نکته جالب توجه، نمایش پیام ویدئویی آیت الله علوی بروجردی، نوه مرجع بزرگ تقلید شیعه بود.

افتتاحیه زینبیه حضور تاریخی AKP و CHP و تثبیت سیاسی شیعیان ترکیه

مجتمع زینبیه در منطقه هالکالی استانبول دیگر تنها یک مسجد نیست؛ بلکه به نمادی از حضور هویت و کنشگری جامعه شیعی در ترکیه بدل شده است. این پروژه که پس از تخریب مسجد اولیه در زلزله ۱۹۹۹ آغاز شد در سال ۲۰۰۹ با هدف ایجاد بزرگترین مرکز فرهنگی و اعتقادی اهل بیت در ترکیه و اروپا» کلید خورد مجموعه ای با معماری باشکوه گنبدهای طلایی و فضایی به وسعت ۷۲ هزار متر مربع – به یاد ۷۲ شهید کربلا – که گنجایش ۴۰ هزار نمازگزار را دارد. اما آنچه زینبیه را متمایز میسازد فراتر رفتن از مسجد و بدل شدن به یک مرکز فرهنگی – اجتماعی است؛ ابزاری برای تثبیت جایگاه شیعیان و حضور نرم آنان در صحنه عمومی ترکیه.
پروژه با کمکهای مردمی تأمین مالی شده، اما مسیر ساخت آن نشان میدهد که حمایت نهادهای رسمی به ویژه شهرداری استانبول نقشی تعیین کننده داشته است. این حمایت ابتدا در قالب تأمین مصالح اولیه آغاز شد و سرانجام پس از ورود مستقیم اکرم امام اوغلو در سال ۲۰۲۳ با مشارکت کامل شهرداری به مرحله نهایی رسید.

صلاح الدین اوزگوندوز چهره ی محوری این جریان زینبیه را به یک بازیگر فعال و چندوجهی در فضای سیاسی ترکیه تبدیل کرده است. حضور هم زمان جودت ،ییلماز معاون رئیس جمهور و قرائت پیام اردوغان در مراسم افتتاحیه و حضور اوزگور اوزل رهبر CHP و قرائت پیام اکرم امام اوغلو نشان از توانایی اوزگوندوز در برقراری تعادل میان همه نیروهای سیاسی دارد. بررسی پیامهای او آشکار میسازد که در حالی که با CHP همکاری نزدیک داشته، همزمان با چهره های AKP و MHP نیز برای پیشبرد پروژه در ارتباط بوده است. این استراتژی هوشمندانه ضمن ایجاد رقابت میان احزاب نفوذ و قدرت چانه زنی جامعه جعفری را افزایش داده است.

CHP و زینبیه پایان لائیسیته سختگیرانه برای کسب شریک سیاسی جدید

حضور اوزگور اوزل رهبر حزب CHP در مراسم افتتاحیه نقطه عطفی در تحول ایدئولوژیک این حزب به شمار می آید. حزبی که روزگاری از لائیسیته تفسیری سخت گیرانه داشت ، اکنون با رهبری اوزل و چهره هایی چون امام اوغلو به سوی نوعی لائیسیته فراگیر و مدار اگرانه حرکت کرده است. از دیدگاه CHP جامعه زینبیه نه یک تهدید ،مذهبی، بلکه شریک سیاسی ای است که میتواند پیوند میان جمهوریت و دیانت را در قالبی مدرن باز تعریف کند. این جامعه از نگاه حزب پایگاه رأبی متمرکز و وفادار به نظم جمهوری است.
اوزل در سخنرانی خود ضمن یادآوری تاریخ طولانی این پروژه نقش امام اوغلو را در تسریع ساخت پس از ۲۰۲۳ برجسته کرد و پیام او از زندان سیلیوری را خواند سلام گرم مرا به همه جانهای جعفری برسان اوزل سپس از مسجد زینبیه به عنوان نماد وحدت شیعه سنی و علوی یاد کرد و گفت: «ما نمی خواهیم سیاست وارد مسجد پادگان و مدرسه شود. او از آزادی مناسک دینی به رسمیت شناسی خانه های جمع (Cemevi) و عدالت به عنوان اصول بنیادین CHP یاد کرد و با استناد به آیه هشتم سوره مائده بر عدالت به عنوان جوهر تقوا تأکید نمود در پایان با یادآوری ایستادگی امام حسین (ع) پیام خود را با مضامین عاشورا – عدالت برادری و آزادی – گره زد – پیام امام اوغلو از زندان لحظه ای احساسی و سیاسی برای مراسم بود. او اعلام کرد که قدرت ترکیه در تنوع آن نهفته است و تأکید کرد که در دوران مدیریت او هیچ شهروندی به سبب عقیده یا سبک زندگی اش مورد تبعیض قرار نگرفته است. او از ایجاد میز» باور» در شهرداری استانبول به عنوان نهاد گفت و گوی ادیان یاد کرد؛ نهادی که نمایندگان مسلمان مسیحی یهودی و علوی در آن حضور دارند و خدماتی یکسان برای اماکن عبادی ارائه میکنند [۲۲] این سطح از پشتیبانی CHP مشروعیت سیاسی بی سابقه ای برای جامعه جعفری فراهم کرده و نقطه اوج روندی تاریخی در جهت ساخت هویت شیعی ترک» است.

معاون اردوغان : غزه کربلای ماست
در ادامه مراسم جودت ییلماز معاون رئیس جمهور با تأکید بر نقش حضرت زینب (س) در احیای آگاهی پس از کربلا گفت: توسعه و پیشرفت بدون مشارکت زنان ممکن نیست؛ نام این مسجد، یادآور صبر و آگاهی زینب کبری است.» او نیز بر پرهیز از سیاسی سازی عبادتگاهها تأکید کرد و افزود: هر یک از ۸۶ میلیون شهروند ترکیه با هر مذهبی شهروند درجه یک اند. اما اوج سخنانش زمانی بود که غزه را با کربلا پیوند داد: «کربلاها و یزیدها پایان پذیر نیستند امروز حکومت نتانیاهو سنت یزید را ادامه میدهد غزه کربلای زمان ماست. اردوغان نیز در پیامی کتبی که قرائت شد تاکید کرد : «ملت ترک از آغاز اسلام محبت اهل بیت را وجه مشترک ایمان خود قرار داده‌اند.

جمع بندی
افتتاح مسجد و مرکز فرهنگی زینبیه در استانبول صرفاً یک رویداد مذهبی نبود بلکه نماد موفقیت صلاح الدین اوزگوندوز در مهندسی یک هویت سیاسی جدید برای شیعیان ترکیه به شمار می رفت؛ هویتی که بر ملی گرایی ترکی وفاداری به جمهوری ترکیه ، و استقلال قاطع از نفوذ خارجی بنا نهاده شده بود. اوزگوندوز با استفاده از این گفتمان و حفظ توازن سیاسی دقیق میان تمام طیفهای قدرت توانست جامعه ی خود را از اقلیتی مشکوک به جریانی مشروع و مورد تأیید بدل کند. اوج این موفقیت در مراسم افتتاحیه نمود یافت جایی که حضور تاریخی معاون رئیس جمهور (AKP) و رهبر اپوزیسیون (CHP) نشان داد زینبیه به نقطه ی تلاقی رقابتهای سیاسی بدل شده است حزب CHP در این مراسم از این فرصت برای نمایش لائیسیته مداراگرانه و کسب شریک سیاسی جدید استفاده کرد در حالی که حزب AKP تلاش کرد با استفاده از اهرم محبت اهل بیت پیوند عاطفی میان حماسه تشیع (کربلا) و سیاست خارجی (غزه) ایجاد کند تا مشروعیت خود را نزد این جامعه تقویت نماید جامعه زینبیه استانبول با این رویداد تاریخی مهر تأییدی بر موفقیت خود در تدوین و تثبیت یک هویت شیعی» تُرک زد؛ هویتی که جایگاه خود را در ترکیه با ابزار فرهنگ و سیاست داخلی بدون نیاز به وابستگی فراملی تثبیت کرده است.

منبع:
افتتاحیه مجتمع زینبیه در استانبول: نقطه تلاقی تشیع و ملی‌گرایی ترکی