فیلم / کلیسای سنت استپانوس دومین کلیسای مهم ارامنه درشهر جلفا

ادیان‌نیوز/ کلیسای سنت استپانوس در ۱۶ کیلومتری غرب جلفا و به فاصله ۳ کیلومتری کرانه جنوبی ارس و در روستای متروکه ای به نام دره شام قرار دارد. نام کلیسا بر گرفته شده از نام استپانوس، شهید اول راه مسیحیت می باشد و در اغلب کشورهای جهان، کلیساهای متعددی با همین نام وجود دارد و به علت استقرار آن در روستای دره شام، به این نام نیز خوانده می شود. این کلیسا در سده نهم میلادی ساخته شده است ولی به علت زلزله دچار آسیب های جدی شده بود که در دوران صفویه مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت.

سنت استپانوس در محوطه ای محصور از درختان و دره سرسبزی واقع شده و حصاری سنگی که بنا را احاطه نموده، بارویی است بلند با هفت برج نگهبانی و پنچ پشت بند استوانه ای سنگی شبیه دژهای مستحکم دوره ساسانی و قرون اولیه اسلام است.

دروازه این بارو در وسط غربی تعبیه شده و دارای دربی چوبی و آهن کوبی شده می باشد. در پایه های طرفین و طاق جناغی آن سنگ تراش با حجاری های ظریف به کار رفته و نقش برجسته ای از حضرت مریم (ع) و حضرت عیسی (ع) که در پیشانی طاقنمای آن به چشم می خورد.

این کلیسا دارای ۳ ساختمان اصلی و مشخص و همچنین قسمت های فرعی مختلفی است. ۳ قسمت اصلی عبارتد از:

نمازخانه اصلی، اجاق دانیال و برج ناقوس

نمازخانه در زمینی به ابعاد ۱۶ در ۲۱ متر بنا شده است. در ورودی منبت کاری با تزیینات بسیار زیبای آن در وسط ضلع غربی تعبیه شده و از آثار نفیس اوایل دوره قاجاریه و احتمالا زمان عباس میرزا السلطنه فرزند فتحعلی شاه به شمار می آید. حجاری پایه ها و طاق نماها و نیم ستون ها و زنجیره های جوانب و مقرنس کاری ها و تزیینات طاق سردر به قدری بدیع است که بی شک از شاهکارهای هنر حجاری محسوب می شود.

نقش برجسته‌ هایی از حواریون و قدیسین و فرشتگان بر پیشانی طاق‌ نماهای اضلاع شانزده گانه گریوگنبد که در حقیقت پاطاق گنبد زیبای نمازخانه کلیسا محسوب می‌شود مشاهده می‌گردد، پوشش این گنبد به صورت هرمی با سبک خیاری سی و دو پهلویی است که بر روی یک پلان ستاره شکل شانزده‌ پر قرار دارد.

داخل طاق‌ نماهای گریوگنبد یک در میان پنجره‌ ای تعبیه شده که طاق هلالی تو در تویی دارد و بالاتر از پنجره، تصویر برجسته یکی از حواریون در داخل قابی چهار گوش نمای بیرونی آن را زینت می‌دهد. کتیبه‌ای از سنگ ماسه‌ای سرخ رنگ به‌ خط نستعلیق بر بالای در ورودی و زیر طاق مدخل کلیسا به‌ چشم می‌خورد که مورخ به سال ۱۲۴۵ هجری قمری مبنی بر خرید قریه دره شام جلفا توسط عباس میرزا ناب السلطنه فرزند فتح علیشاه از مجبعلی بیگ نخجوانی به مبلغ سیصد تومان و وقف آن به کلیسای سنت استپانوس است.

فضای داخل کلیسا به صورت صلیب (باسلیکا) می‌باشد که از سه قسمت ایوان نمازخانه و محراب تشکیل شده‌ است. ایوان بر روی دو ستون و دو نیم‌ ستون قرار گرفته در پشت آن و زیر گنبد اصلی نمازخانه کلیسا واقع شده‌ است. گوشه‌ های مقرنس پاطاق گنبد دارای تصاویری رنگی است که شیوه نقاش‌ های مذهبی قرن ۱۶ و ۱۷ میلادی را به یاد می‌آورد. محراب در جانب شرقی نمازخانه قرار گرفته که ۹۶ سانتیمتر از کف نمازگاه بلندتر است. ازاره محراب از سنگ مرمر است و بالای این ازاره‌ها را هفت طاقنمای جناعی دو طبقه زینت می‌دهد. از جمله تزئینات شگرف درون معبد سه نمازگاه سنگی انفرادی با حجاری‌ های زیباست یکی از این نمازگاه‌ ها را در وسط محراب قرار داده‌ اند و دو تای دیگر در طرفین شمالی و جنوبی و نمازخانه بزرگ و در محاذات همدیگر قرار گرفته‌ اند. این نمازگاه‌ ها از آثار دوره قاجار به حساب می‌آیند.

برج ناقوس بر روی ایوان دو طبقه‌ ای متصل به دیوار جنوبی کلیسا قرار گرفته و دارای گنبدی هرمی شکل هشت ضلعی است که بر روی هشت ستون استوانه‌ ای از سنگ سرخ با سرستون های زیبا استوار گردیده‌ است.

پیشانی طاق‌ های بین این ستون‌ ها که پا طاق گنبد برج محسوب می‌شوند، با نقوش برجسته فرشته، صلیب، ترنج، ستاره و گل هشت پر زینت یافته و در سطح ایوان برج، قبوری از بزرگان آیین دین مسیح به چشم می‌خورد و در دیوار ضلع شمالی این برج که بخشی از دیوار جنوبی کلیسا نیز به شمار می‌آید، تصاویر بر جسته‌ ای از مریم مقدس و عیسای مسیح مشاهده می‌شود. در صحن این برج، تعدادی قبر به‌ چشم می‌خورد که گفته می‌شود متعلق به افراد سرشناس و بزرگ مسیحی است. گویا ناقوس برج توسط ایتالیایی‌ها برای مرمت برده شده اما برگشت داده نشده‌ است.

این کلیسا در کناره رودخانه ارس و در دامنه بلندیهایی به نام ماغارد بنا شده است که بهمین دلیل در منابع کتبی ارمنی به نام ” دیر ماغارد” نیز ذکر شده است. استپانوس قدیس یک از اولین افرادی بود که به دین مسیح گرویده و بدست حواریون آن حضرت غسل تعمید یافت. او سپس در شهر اورشلیم به شهادت رسید. به روایتی در این دیر از وی یادگاری بجای مانده است. هر ساله ارامنه بسیاری از گوشه و کنار ایران به زیارت این مکان شتافته و در هفته زیارت قره کلیسا زائران بعد از انجام مراسم زیارت قبر تادئوس و قبل از مراجعت به زیارت این دیر نیز میروند. بنا به روایاتی، در قرن هفتم میلادی در همین مکان کلیسای دیگری بوده است که به دلایل نامعلومی تخریب شده است.

در خصوص وجود آن کلیسا ذکری دریک منبع مربوط به سال ۶۴۹ میلادی محفوظ است. در محل کلیسای مزبور کلیسای استپانوس مقدس در سال ۱۶۴۳ میلادی به دست جاثلیق هاکوب اهل جلفا که در آن دوره اسقف اعظم این دیر بود بنا گردید که در سال ۱۶۵۵ عملیات ساختمانی آن به اتمام رسیده است. در سال ۱۶۸۰ بخشهای دیگری نیز به این دیر اضافه گردید که در سالهای ۱۷۰۴،۱۸۲۶و۱۸۶۵ مرمتهای کلی در ساختمان آن صورت گرفت. 

این دیر نیز همچون قره کلیسا مورد توجه عباس میرزا قرار گرفته و این شاهزاده در امر ترمیم بناهای آن در سالهای ۱۸۲۰ الی ۱۸۲۶ با ارامنه منطقه همکاری نموده است. سطح کل زیربنای این دیر و ساختمانهای مربوطه بالغ بر ۳۴۶۴ متر مربع است در ابعاد ۴۸٫۳ و ۷۱٫۷ متر که در میان برج و باروهای نسبتا مرتفع محصور بوده و تنها راه ورود به آن در سمت غرب بنا است که بنا به ملاحظات استحفاظی ۸ متر عقب تر از دیوارهای اصلی تعبیه شده است. 

بعضی از باروها از طریق راهروهایی که در زیر زمین نقب شده است با یکدیگر مرتبط هستند. بناهای موجود دراین دیر را میتوان به دو دسته کلی شمالی و جنوبی تقسیم نمود که توسط بناهای میانی به همدیگر مربوط میشوند. / تگ