گذری بر آیات «بهداشت روان» در قرآن کریم

به گزارش ادیان نیوز – ردنا، پاسخ به شبهات از وظایف مراکز حوزوی و دینی است که این خبرگزاری در شماره های گوناگون به ارائه برخی از شبهات قرآنی و پاسخ های آن، برگرفته از «درگاه اینترنتی مرکز آموزش تخصصی تفسیر و علوم قرآن» خواهد پرداخت.

آیات قرآن راجع به بهداشت روان کدام است؟

پیش از پاسخ توجّه به چند نکته ضروری می‎نماید:

الف: مراد از علم بهداشت، علم معالجه امراض نیست بلکه علم پیشگیری است بنابراین مراد از بهداشت روانی این است که چگونه می‎توان روح و روان را سالم نگه ‎داشت تا به امراض روحی مبتلا نشود.

بهداشت روان برپایه تحقیقات علمی روان‎شناسی بنا نهاده شده است و روانشناسان و روانکاوان آن را بیان می‎نمایند.

ب: باید توجّه داشت که، قرآن کریم یک کتاب علمی مدون به معنای مصطلح روز نیست بلکه کتاب هدایت، ارشاد، تربیت و پرورش روح و روان است، ولی از آنجا که در ارتباط مستقیم با انسان و روح و روان اوست می‎توان بعضی از اصول اساسی بهداشت روانی را که در روانشناسی بیان شده و یا در آینده بیان خواهد شد در قرآن به صورت دستور العمل‎های شرعی و یا توصیه‎های اخلاقی به دست آورد.

امراض روحی -روانی قابل احصاء و شمارش نیست چون روح و روان آدمی تحت شرائط مختلف، تربیتهای متفاوت، برخوردهای متعدد و عقائد گوناگون برخوردار از روحیات مختلف می‎گردد که برخی خوب و از محاسن اخلاقی است و بعضی بد و از امراض روانی می‎باشد.

قرآن به‎گونه‎ای ضمن اشاره به این امراض دستورهایی برای پیشگیری از بروز آنها داده است؛ به طور کلی می‎توان گفت: تمام آیاتی که در زمینه مسائل عبادی، اخلاقی، صفات خداوند و معاد و جزاء و پاداش آمده است به نوعی در بهداشت روان مؤثر است و در رفع اضطراب و نگرانی‎ها و رفع استرسهای روحی و امراض روانی دخالت مستقیم دارد.

ج: زیر بنای روان شناسی اسلامی همان حقیقتی است که در قرآن مجید و گفتار رهبران دینی آمده است و پیامبران به عنوان پزشکان روح و روان آن را بیان نموده‎اند.

از آنجا که بررسی دقیق آیات قرآن در این زمینه، فرصتی بیشتر توأم با کارشناسی را می‎طلبد که از عهده این نوشتار خارج است، فقط برای نمونه، برخی از آیات را یاد آور می‎شویم.

۱- یاد خدا :

اضطراب و نگرانی، یکی از بزرگترین بیماری‎های روانی است که بشر به آن مبتلا می‎شود. قرآن در یک آیه کوتاه، اساسی‎ترین عامل در دفع این بیماری روحی را بیان می‎کند و آن ذکر خدا و ایمان به اوست (الا بذکر اللّه تطمئن القلوب)(رعد/۲۸).

از سوی دیگر درباره خدافراموشی می‎فرماید: و لا تکونوا کالذین نسوا اللّه فانساهم انفسهم، همچون کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند، خدا آنها را به خودفراموشی گرفتار کرد (حشر/۱۹).

اضطراب و نگرانی خود معلول عوامل دیگری از قبیل؛ ترس و وحشت، ضعف وناتوانی، بدگمانی و خیالبافی، دنیاپرستی، احساس پوچی در زندگی، آینده تاریک، گذشته‎ای ظلمانی و… می‎باشد؛ شکی نیست که یاد خدا همه این نگرانی‎ها را ذوب می‎کند؛ انسانی که به یاد خدا باشد نه از چیزی می‎هراسد و نه احساس ضعف و ناتوانی می‎کند، نه احساس پوچی در زندگی می‎کند، نه از آینده خود نگران است و نه از گذشته ظلمانی خود وحشتی دارد، چون یاد خدا همه نگرانی‎ها را ازبین می‎برد.

هو الذی انزل السکینه فی قلوب المؤمنین، همانا خداوند کسی است که سکینه و آرامش در قلوب مؤمنین ایجاد می‎کند.

۲- تقوا و تزکیه:

بی‎شک گناه یک نوع بیماری است و برای مداوای گناهکاران باید از اصول روانی استفاده کرد، قرآن کریم بسیاری از گناهان، مانند نفاق را به عنوان بیماری روانی معرفی نموده و برای پیشگیری و بهداشت روان از یک سوی، پیروان خود را به تقوی و پرهیزگاری سفارش می‎کند و از سوی دیگر از عوامل و موجبات آلوده شدن به گناه نهی می‎کند، بنابراین تمام آیاتی که دستور به تزکیه و تقوای الهی می‎دهد، نیز می‎تواند به عنوان آیات بهداشت روان مطرح شود و این سخنی است که علم امروز به آن اعتراف دارد، علاوه برآن برخی آیات مربوط تقوا با صراحت پرده‎های یأس و نومیدی را می‎درد و نور امید را به قلب‎ها می‎تاباند و به تمام افراد پرهیزگار وعده نجات و حل مشکلات می‎دهد(و من یتق اللّه یجعل له مخرجاً)(طلاق/۲).

یادآور می‎شود ازآنجا که اولیاء الهی از آرامش کامل و سلامتی جاوید روان برخوردارند (لا خوف علیهم و لا هم یحزنون)، قرآن کریم آنان را مؤمنان و پرهیزگاران معرفی می‎نماید (الذین آمنوا و کانوا یتقون)(یونس/۶۳). درنتیجه پرهیزگاران دارای چنین آرامشی هستند.

۳- ایمان و توجّه به صفات خداوند:

دانشمندان اسلامی می‎گویند: مطالعه تمام آیاتی که در آنها نامها و صفات خداوند بیان شده است به نوعی در آرامش روحی انسان مؤثرند؛ صفاتی مانند علیم، سمیع، غفور، قدیر، ستّار، جبّار، توّاب، حکیم و نصیر. به عنوان نمونه اگر کسی در مقامی قرار گیرد که انجام کاری برای او سخت باشد چون توان آن را ندارد و یاوری نیز ندارد در این صورت وقتی معتقد باشد که خدایی دارد که هم قادر است و هم ناصر، در این صورت یک آرامش روحی و روانی برای او حاصل خواهد شد و آن کار را پی‎گیری خواهد کرد «یا من اسمه دواء».

۴- توکل بر خدا:

یأس، نومیدی و سستی، یکی دیگر از بیماری‎های روانی است و یکی از راه‎های پیشگیری از آن توکل است،‌ خداوند می‎فرماید:‌ ومن یتوکل علی اللّه فهو حسبه ان اللّه بالغ امره، هرکس برخدا توکل کند کفایت امرش را می‎کند، خداوند فرمان خود را به انجام می‎رساند(طلاق/۳).

عقیده و فرهنگ توکل چنان قدرت روانی به انسان می‎دهد که می‎تواند بر همه مشکلات پیروز شود، چراکه انسان با توکل برخداوند و قدرت لایزال او، تکیه‎گاه و پشتیبان قوی برای خود احساس می‎کند.

 ۵- صبر:

در قرآن کریم، آیات بسیاری درباره صبر و استقامت آمده است که آن را ریشه موفقیتهای مادی و معنوی و حل مشکلات فردی و اجتماعی دانسته است و حتّی در مواردی که برای پیامبر گرامی اسلام نگرانی و ناراحتی پیش می‎آمده است، خداوند به او دستور صبر داده است فاصبر ان وعد اللّه حق، صبر و استقامت پیشه کن که وعده خدا حق است(مؤمن/۵۵)،فاصبر صبراً جمیلاً، پس صبر زیبا پیشه کن(معارج/۵) به طور کلی می‎توان گفت که، قرآن کلید پیروزی در بسیاری از مشکلات را صبر می‎داند و این چیزی است که به انسان دلگرمی و آرامش می‎بخشد.

۶- توبه و استغفار:

انسان گنه‎کاری که امید به نجات ندارد، خویش را در مقابل هیچ عملی مسؤول نمی‎بیند ولذا روحی ناامید، مأیوس، پرخاشگر، عاصی، ستیزه‎جو و خودخواه پیدا خواهد نمود که هم خویش را و هم جامعه را به ورطه نابودی خواهد کشاند، درحالی که آیات مربوط به توبه و استغفار به او روح امید می‎بخشد، قل یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم، لاتقنطوا من رحمه اللّه ان اللّه یغفر الذنوب جمیعاً انه هو الغفور الرحیم و انیبوا الی ربکم و اسلموا له…، بگو ای بندگان من! که برخود اسراف و ستم کردید از رحمت خدا نومید نشوید که خداوند همه گناهان را می‎آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است و به درگاه پروردگارتان باز گردید (انابه کنید) و در برابر او تسلیم شوید(زمر/۵۳).

۷- یاد معاد:

یاد معاد در بهداشت روانی و آرامش انسان تأثیر بسزائی دارد که در آیات فراوان قرآنی بدان اشاره شده است و می‎توان به سوره‎های قیامت ، الرحمن و واقعه مراجعه نمود.

۸- اهتمام به خانواده:

اهتمام به خانواده، مایه آرامش و سلامتی روان انسان است و خداوند با واژه «لتسکنوا»، این نکته را بیان کرده است، آنجا که می‎فرماید: ومن آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا الیها و جعل بینکم موده و رحمه، از نشانه‎های او این که، همسرانی از جنس خودتان آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید و در میانتان مودت و رحمت قرار داد(روم/۲۱).

۹- تلاوت قرآن:

تلاوت و قرائت قرآن بر کاهش اضطراب و افسردگی مؤثر است، خداوند متعال می‎فرماید: وننزل من القرآن ماهو شفاء و رحمه للمؤمنین، از قرآن آنچه شفاء و رحمت است برای مؤمنان نازل کردیم(اسراء/۸۲). بنابر دیدگاه مفسران، مقصود از «شفاء»، این است که هم دردهای روان را و هم بیماری‎های ظاهری انسان را درمان می‎کند.

۱۰- عفاف:

قرآن کریم در رابطه با نقش عفاف بر روح و روان انسانها (مرد باشد، یا زن) تعبیراتی دارد؛ در یک مورد در رابطه با چشم‎پوشی از نامحرم می‎فرماید: «ذلک ازکی لهم» به مردان مؤمن بگو که چشم خود را فروگیرند و عفاف خود را حفظ کنند؛ این برای آنها پاکیزه‎تر است(نور/۳۰).

ودرمورد دیگردرمبارزه با بی‎عفتی،خطاب به زنان رسول خدا می‎فرماید: فلاتخضعن‎بالقول فیطمع الذی فی‎قلبه مرض،به‎گونه‎ای هوس‎انگیز سخن نگوییدکه بیماردلان درشما طمع‎کنند(احزاب/۳۲) قرآن کریم، هوسبازی را بیماری روانی می‎داند و در موردی دیگر خطاب به مردم می‎فرماید: واذا سألتموهن متاعاً فسئلوهن من وراء حجاب ذلکم اطهر لقلوبکم و قلوبهن، هنگامی که چیزی از همسران پیامبر می‎خواهید، از پشت پرده بخواهید، این کار برای دلهای شما و آنها بهتر است(احزاب/۵۳). به کارگیری واژه «اطهر» به پاکی درون انسان اشارت می‎نماید.

۱۱- احسان و نیکی به دیگران:

روشن است که نیکی به دیگران به ویژه پدر، مادر، خویشان ودیگران، موجب آرامش روح و روان خواهد شد،چون هم پاداش اخروی دارد وهم ثمره دنیوی، خداوند متعال می‎فرماید: و اذ اخذ میثاق بنی‎اسرائیل الا تعبدوا الا اللّه و بالوالدین احسانا و بذی القربی و الیتامی و المساکین…، یادآور زمانی که، ما از بنی‎اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدای یگانه را پرستش نکنید و به پدر و مادر و خویشان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید(بقره/۸۳). و در آیه دیگری درباره پاداش اخروی نیکوکاران می‎فرماید: «بلی من اسلم وجهه لله و هو محسن فله اجره عند ربه و لاخوف علیهم و لاهم یحزنون» هرکس خود را تسلیم خدا نماید و نیکوکار باشد پاداش او نزد خدا ثابت است و نه ترسی براو است و نه غمگین است(بقره/۱۱۲).

۱۲- استعاذه:

پناه بردن به خداوند نقش به سزائی در رفع بیماری‎های روانی دارد؛ یکی از بیماری‎های روانی وسوسه‎های شیطانی است، بدین جهت است که خداوند به پیامبر دستور می‎دهد، هرگاه وسوسه‎های شیطانی به تو روی آورد به خدا پناه ببر وقل رب اعوذ بک من همزات الشیاطین، بگو: پروردگارا از وسوسه‎های شیطانها به تو پناه می‎برم(مؤمنون/۱۰۰). و درمورد دیگر می‎فرماید: وامّا ینزغنک من الشیطن نزع فاستعذ بالله، هرگاه وسوسه‎ای از شیطان به تو برسد به خدا پناه ببر(اعراف/۲۰۰و فصلت/۳۷).

۱۳- شب و آرامش:

خداوند -متعال- شب را مایه آرامش انسانها و استراحت آنها قرار داده است، چنانکه می‎فرماید: هو الذی جعل لکم اللیل لتسکنوا فیه، اوست خدایی که شب را برای شما قرار داد تا در آن به آرامش بپردازید(یونس/۶۷). ونیز می‎توان به آیات ۴۷سوره فرقان، ۸۶ سوره نمل، ۷۲و۷۳سوره قصص، ۶۱ سورهغافر و… مراجعه کرد.

موارد ذکر شده، برخی از نمونه‎هایی است که قرآن بدان اشارت نموده است و برای درمان و آرامش روان انسان سودمند است، و از آنجا که لازمه درمان بیماری، شناخت نوع بیماری است، تناسب دارد برخی بیماری‎های روانی که قرآن بدان اشارت نموده است در اینجا به طور خلاصه بیان شود.

۱- ریا:

ریا یک بیماری روحی است که به شکلهای مختلفی ظاهر می‎شود و منظور از آن، جلب افکار دیگران است. روانشناسان معتقدند برای درمان آن باید فرد مبتلا، خود را با مشغولیتهای دیگری سرگرم کند، ولی اسلام برای جلوگیری و معالجه این بیماری توجّه انسان را به خدا جلب می‎کند. چرا که موفقیت در هر کاری به اراده خداست ولذا باید متوجه خدا شد نه مردم.

۲- خشم و غضب:

خشم، عبارت از انفجار فشارهای درونی است که علل مختلفی می‎تواند داشته باشد. دراینجا برای مبارزه با خشم، در آیات و روایات مطالبی آمده است که مجال آن نیست. قرآن می‎فرماید: والکاظمین الغیظ(آل‎عمران/۱۳۴) ، و اذا ماغضبوا یغفرون» می‎فرماید: مؤمنین کسانی هستند که، هنگامی که غضب کنند عفو می‎کنند(شوری/۳۷)، درواقع ایمان را وسیله‎ای برای جلوگیری از غضب می‎داند.

۳- نسیان و فراموشی:

نسیان و فراموشی یکی دیگر از بیماری‎های روانی است، روانشناسان برای رهائی و پیشگیری از این عارضه سخنانی دارند و اسلام با ضابطه‎ای گسترده و جامع آن را مورد بررسی قرار می‎دهد. عواملی در پدید آمدن این پدیده از جمله،‌تسلط شیطان مؤثر است، چنانکه خداوند تسلط شیطان بر انسان را مایه فراموشی یاد خدا می‎داند و می‎فرماید: استحوذ علیهم الشیطان فانساهم ذکر الله، شیطان بر آنان مستولی شد و آنان را به فراموشی خدا واداشت(مجادله/۱۹). از طرف دیگر قرآن کریم، یاد خدا را موجب برطرف شدن نسیان می‎داند: و اذکر ربک اذا نسیت، آنگاه که به فراموشی مبتلا شدی پروردگار خویش را به‎یاد آور(کهف/۲۴).

۴- وسوسه یا اندیشه‎های انحرافی:

وسوسه به عنوان یک بیماری روانی تمامی اراده و اختیار را از انسان می‎گیرد و او را به صورت ابزار و آلتی اسیر خود می‎سازد، برخی از روانشناسان ریشه آن را وراثت می‎دانند ولی اسلام ریشه آن را شیطان و نیروی نامرئی می‎داند که به درون انسان راه پیدا می‎کند و او را به اندیشه‎های نابخردانه سوق می‎دهد؛ و مبارزه با آن تنها یاد خدا و پناه بردن به اوست «من شر الوسواس الخناس» انسان باید بداند که شیطان دشمن او است «ان الشیطان لکم عدو فاتخذوه عدوا»(فاطر/۶).

۵- کبر:

شخص متکبر در اثر داشتن خیالات و پندارهای نامناسب، نمی‎تواند به روح و روان و اعصاب خویش مسلط شود، قرآن کریم می‎فرماید: لا تمش فی الارض مرحاً انک لن تخرق الارض و لن تبلغ الجبال طولا، و روی زمین با تکبر راه مرو تو نمی‎توانی زمین را بشکافی و طول قامتت هرگز به کوهها نمی‎رسد(اسراء/۳۷).

خداوند متعال انسان را از راه رفتن متکبرانه در این آیه شریفه نهی کرده است و در جای دیگر پس از نهی از این حالت، می‎فرماید: ان اللّه لا یحب کل مختال فخور، خداوند هیچ متکبر مغروری را دوست ندارد(لقمان/۱۸).

۶- عجب و خودپسندی:

حالت خودبزرگ بینی نیز از امراض روانی است، قرآن کریم می‎فرماید: لا تزکوا انفسکم هو اعلم بمن اتقی،پس ‎خودستایی نکنید او پرهیزکاران را بهتر می‎شناسد(نجم/۳۲). قرآن با این جمله کوتاه با نهی کردن از خودستایی، به پیشگیری از گرفتار شدن به این صفت می‎پردازد.

۷- نفاق و دورویه داشتن:

یکی از بزرگترین امراض روانی دورویه بودن است که قرآن با شدت به مبارزه با آن پرداخته ، عواقب آن را بیان می‎فرماید (سوره بقره آیات آغازین سوره و سوره منافقون).

روشن است که، این مقدار بحث و تتبع، نمی‎تواند حق مطلب را بیان کند بلکه برای روشن شدن دیدگاه اسلام در باره‌ بهداشت روان باید در قرآن تتبع بیشتری نمود و به سراغ روایات نیز رفت چون روایت مفسر و مبیّن قرآن هستند ولذا ما در بیان دیدگاه اسلام نسبت به بهداشت روان