گنبد حرم مطهر رضوی؛ جلوه‌گاه هنر و معماری ایرانی اسلامی
به گزارش ادیان نیوز – ردنا – بنای گنبد مطهر و تزئینات آن همواره مورد توجه حاکمان وقت بوده و در طول تاریخ بارها تغییر کرده و مرمت و بازسازی شده است. در گزارش پیش رو در زمینه ساخت و مرمت این بنای باشکوه با کارشناسان به گفت‌وگو نشستیم.
گنبد اولیه حرم مطهر
در حال حاضر بقعه مطهر حضرت، به‌عنوان هسته اصلی حرم مطهر یک گنبدخانه رفیع است؛ بنایی چهارطاقی که بر فراز آن یک گنبد دو پوسته گسسته با ساقه بلند قرار دارد. انتهای گنبد از کف حرم تا انتهای پوشش درونی ۸۸/۱ متر و از کف حرم تا انتهای پوشش بیرونی ۳۱ متر است. دور گنبد در سطح خارجی ۴۲ متر و ارتفاع از اول طلاکاری تا نوک گنبد۵/۱۶ متر است.
رجبعلی لباف خانیکی، باستان‌شناس و رئیس سابق سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خراسان رضوی در زمینه مراحل ساخت گنبد مطهر به خبرنگار آستان نیوز می‌گوید: بنای اولیه مدفن امام رضا(ع) به ده سال پیش از شهادت ایشان برمی‌گردد. و آن قبه‌ای بود که به دستور مأمون عباسی جهت دفن پدرش هارون در سال ۱۹۳ قمری ساخته شد. وی با اشاره به اینکه از کم و کیف دقیق بنای اولیه یا هارونیه اطلاعی در دست نیست اما با توجه به نحوه قرارگیری مدفن مطهر امام هشتم(ع) می‌توان فرض کرد که محدوه بنای اولیه همان محدوده کنونی روضه منوره بوده است، می‌افزاید: به گفته بیهقی حرم مطهر یک‌بار در پایان عهد سامانیان و بار دیگر در زمان سلطنت مسعود غزنوی تجدید بنا شده و راوندی به‌وضوح ساخت قبه حرم را به سوری بن معتز نسبت داده است.
لباف خانیکی با بیان اینکه بنای اولیه گنبد مطهر، چه در زمان سامانیان و چه در دوران غزنویان تکمیل یا ساخته شده، در ساخت آن از شیوه معماری آرامگاه امیر اسماعیل سامانی در بخارا و ارسلان جاذب در سنگ بست استفاده شده است، خاطرنشان می‌کند: آن‌گونه بناها آغازگر بناهای تدفینی در ایران دوره اسلامی محسوب می‌شوند؛ نظیر بنای سنگبست که نمای سه بخشی از داخل و خارج دارند و نمای داخلی سهم بیشتری از تزئینات را دارد. مثل آجرکاری‌های زیبا و خفته راسته زیر گنبدها؛ درحالی‌که نمای بیرونی بدنه و پایه گنبد سنگبست ساده و بی‌آلایش است.
این باستان‌شناس با تأکید بر اینکه برخی از کارشناسان، هسته اولیه گنبد و بارگاه امام هشتم(ع) را همانند آرامگاه ارسلان جاذب (والی توس در زمان سلطان محمود غزنوی) دانسته و معتقدند هر دو بنا تقریباً در یک برهه از زمان یعنی قرن چهارم هجری ساخته شده و می‌توانند مفسر یکدیگر باشند، می‌گوید: نزدیکی و مشابهت ابعاد و اندازه‌های روضه منوره و فضای درونی آرامگاه ارسلان جاذب این فرضیه را به حقیقت نزدیک می‌کند که بنای حرم مطهر که در دوره غزنویان تجدید بنا شده همانند و به شیوه آن بوده است.
وی اضافه می‌کند: به‌هرروی شباهت مقبره ارسلان جاذب و بنای اولیه حرم مطهر امام رضا(ع) ازجمله در سقف و گنبد، آن‌قدر زیاد بوده که برخی معمار هر دو بنا را یکی دانسته‌اند.
لباف خانیکی با اشاره به اینکه ظاهراً حرم مطهر با همان هیات و ساختار دوران غزنویان به همراه مسجد بالاسر و یا مقبره ابوالحسن عراقی در دوره سلجوقیان نیز وجود داشته و دخل و تصرف‌های اندک احتمالاً منحصر به مرمت‌ها و تزئینات معماری بوده است و حرم تا دوره تیموری تغییر ساختاری نکرده است، تأکید می‌کند: با روی کار آمدن شاهرخ تیموری و انتقال پایتخت به هرات، دامنه تغییرات در نوع خاصی از معماری که در سمرقند آغاز شده بود به مشهد و نواحی شرقی خراسان نیز رسید. در این مرحله معماران عصر تیموری بر بدنه بیرونی بناها پوشش تزئینی کشیدند که با بدنه اصلی آجری بناها تفاوت داشت و روی آن را می‌پوشاند و گنبدهای بلند بر فراز ساقه‌ای استوانه‌ای هم علاوه بر پوشش گنبدهای زیرین شکوه و زیبایی خاصی به بناها و بخصوص بناهای آرامگاهی می‌دادند.
سازه کنونی گنبد مطهر
لباف خانیکی درباره سازه کنونی گنبد و گلدسته حرم مطهر می‌گوید: طی سال‌های ۸۱۷ تا ۸۲۱ و دوران حکومت بایسنقر میرزا بر مشهد، از سوی شاهرخ تیموری مسجد گوهرشاد و رواق‌های دارالسیاده و دارالحفاظ ساخته شد و گنبد مسجد گوهرشاد به ارتفاع ۶۸/۳۹ متر، مناره‌های مسجد با ارتفاع ۵۰/۳۹ متر، ایوان قبله مسجد با ارتفاع ۲۳ متر در مجاورت بقعه امام هشتم قد کشیدند. گنبد آجری بقعه مطهر با ارتفاع کمتر از ۱۹ متر در کنار آن‌ها از نمود افتاده و احتمالاً استاد قوام الدین شیرازی جهت نمودار کردن حرم مطهر که نقطه عطف مجموعه معماری آستان قدس رضوی محسوب می‌شده تدبیری اندیشید.
وی با اشاره به اینکه قوام الدین شیرازی با برآوردن ساقه‌ای بلند و متناسب با حجم بنا بر شانه قاعده مربع بنای عصر غزنوی، گنبدی به ارتفاع ۲۰/۳۱ متر بر روی ساقه استقرار داد، خاطرنشان می‌کند: این امر با اجرای ستون‌های پشتیبان آجری پلکانی معروف به خشخاشی، در فضای داخلی گنبد و بر فراز قاعده هشت‌ضلعی پایه گنبد عصر غزنوی و حدفاصل پوشش قدیم و جدید امکان‌پذیر شده است. نمودار شدن گنبدی که با کاشی‌های مزین و مشخص بوده، راه را برای آینده باز کرده تا در کنار ایوان‌های صحن عقیق، گنبدهای مدرسه پریزاد و مدرسه دو در و آرامگاه شیخ بهایی و گنبد الله‌وردی خان نیز بدرخشد.
طلاکاری و تزئینات گنبد مطهر رضوی
اکنون این پرسش مطرح می‌شود که طلاکاری نمای بیرونی گنبد مطهر مربوط به چه دوره‌ای است؟
بهزاد نعمتی، پژوهشگر و کارشناس بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی در پاسخ به این سؤال با اشاره به اینکه مطابق گزارش صدرالدین سلطان، مورخ دوره صفوی، گنبد حرم ابتدا با کاشی سبز رنگی پوشیده بود و در دوران صفوی طلاکاری شد، به خبرنگار آستان نیوز می‌گوید: در قرن دهم هجری شاه طهماسب اول، دومین پادشاه صفوی، برای ادای نذر خود برای اولین بار گنبد حضرت را طلاکاری کرد؛ ماجرای این نذر از این قرار بود که هنگام حمله ازبک‌ها به خراسان، شاه از امام رضا(ع) کمک خواست که: «نوعی کنید که سپاه پراکنده ما مجتمع گردند که حضرت امام رضا سلطنت به ما داد». بدین ترتیب پس از پیروزی به مشهد بازگشت و گنبد مطهر و گلدسته کنار آن را طلاکاری نمود و برای این کار ۶۳ من طلا(۱۸۹ کیلوگرم) به جهت گنبد و هفده من(۵۱ کیلوگرم) برای میل گنبد صرف نمود.
وی با تأکید بر اینکه طلاکاری گنبد، هم از جهت پوشش فلزی روی آن و هم از نظر جنس و رنگ طلایی، یک نوع نوآوری و ابداعی خلاقانه بود که تا آن زمان در دنیای اسلام نظیر نداشت می‌افزاید: این نما به‌صورت خشت‌های مسی روکش شده با ورقه‌های نازک طلا اجرا می‌شد و با توجه به جایگاه طلا در باورها به‌عنوان نماد جاودانگی و نیز جایگاه رنگ طلایی در باورهای عرفانی می‌تواند به‌عنوان یک عمل آیینی و سمبلیک بررسی شود. اما متأسفانه در کتاب‌های تاریخی درباره کتیبه احتمالی این گنبد و مشخصات دیگر طلاکاریان گزارشی در دست نیست.
نصب کتیبه و مرمت گنبد مطهر
گنبد مطهر رضوی در قرن‌های گذشته بارها تخریب و بازسازی شده است. نعمتی با اشاره به اینکه شاه‌عباس صفوی، مشهورترین و مقتدرترین شاه صفوی، پس از تاج‌گذاری مشهد را که به دست ازبک‌ها افتاده بود باز پس گرفت، می‌گوید: یکی از اقدامات مهم وی در بازسازی حرم که توسط ازبک‌ها آسیب دیده بود، تعمیر مهم‌ترین نماد و جلوه بیرونی حرم، یعنی گنبد طلا بود. طلاکاری بالای گنبد را از شاه طهماسب و ایجاد سه دریچه ساقه گنبد را از شاه‌عباس اول می‌دانند.
وی می‌افزاید: شاه‌عباس تصمیم گرفت در جریان تعمیر یا تکمیل بنای گنبد کتیبه‌ای یک کتیبه در امتداد دور گنبد به آن اضافه کند؛ این کتیبه در شرح اقدامات شاه‌عباس صفوی در بازسازی حرم و گنبد بود؛ نوشته‌ای که نشان می‌داد شاه از مال خالص خود این اقدامات را انجام داده است.
کارشناس بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس با اشاره به اینکه کار کتیبه گنبد مطهر، پس از شش سال در سال ۱۰۱۶ قمری به پایان رسید، می‌افزاید: این کتیبه را که یک قاب سرتاسری در بالای ساقه گنبد به خط ثلث جلی بر زمینه لاجوردی است، خوشنویس محبوب شاه، علیرضا عباسی تبریزی نگاشت. در داخل نوار حاشیه کتیبه به خط نستعلیق خفی داخل یک قاب کوچک آمده است: «عمل کمال‌الدین محمود نازل یزدی۱۰۱۵»؛ کمال‌الدین محمود احتمالاً همان زرگر مشهور دوره شاه‌عباس است، کسی که در اسناد آستان قدس در سال ۱۰۱۱ قمری با عنوان امیر محمود زرگر تعمیرکننده کرسی ضریح امام رضا(ع) از او نام برده شده است.
وی می‌افزاید: در زمینه لاجوردی کتیبه، نقوش ختایی به صورت ساقه‌های چرخان و برگ و گل در لابه‌لای حروف پیچیده است. این آرایه‌ها در ابتدای کتیبه با گله‌ای پر تعداد است و به تدریج در طول کتیبه به نقوش اسلیمی شبیه شده و در آخر کتیبه، بدون گل و تنها به شکل ساقه‌ها و برگ‌های نازک تبدیل می‌شود. نوار حاشیه با زمینه سبز و نقوش اسلیمی تکرارشونده در بالا و پایین کتیبه دیده می‌شود.
دومین بازسازی و دومین کتیبه گنبد طلا
نعمتی با بیان اینکه در سال ۱۰۸۴ قمری شش دهه بعد از تعمیرات دوره شاه‌عباس، زلزله مهیبی مشهد را لرزاند و گنبد مطهر ترک برداشت، می‌گوید: تا دو سال بعد خرابی گنبد که اهمیت بیشتری داشت رفع شد. کتیبه‌های چهارگانه پایین ساقه گنبد راوی این تعمیرات است.
وی با اشاره به اینکه شاه سلیمان صفوی به شیوه جدش، کار تعمیرات زمان خودش را در یک کتیبه جدید بر نمای گنبد مطهر ثبت کرد، می‌افزاید: بدین ترتیب در زیر کتیبه دور گنبد چهار کتیبه در چهار قاب ترنج بازوبندی بزرگ اضافه شد؛ این کتیبه‌ها را که به شیوه کتیبه قبلی بر ورقه‌های مسی روکش شده با طلا، قطاعی و نصب کردند، محمدرضا امامی اصفهانی خوشنویس بزرگ آن دوره به خط ثلث جلی نگاشت.
وی اضافه می‌کند: درباره تعمیرات پس از زلزله، یک کتیبه دیگر با همین تاریخ به صورت یک قاب طلا در بالای درگاه دارالسیاده به دارالحفاظ وجود دارد؛ این چهار کتیبه یک متن دنباله‌دار را درباره زلزله مذکور و تعمیرات شاه سلیمان روایت می‌کند. متنی که روایتگر عظمت حرم مطهر و خسارت وارده بر آن از زلزله مهیب و آبادانی دوباره آن توسط شاه است. این متن توسط آقا حسین خوانساری ادیب و فقیه برجسته دوره صفوی تنظیم شده و عبارات کتیبه‌های چهارگانه احتمالاً به دلیل محدودیت اندازه قاب‌ها خلاصه‌تر از اصل متن است.
سومین بازسازی گنبد مطهر
کارشناس بنیاد پژوهش‌های آستان قدس با بیان اینکه در سال ۱۳۳۰ قمری قزاق‌های روسی حامی محمدعلی شاه که بر ضد مشروطه خواهان موضع داشتند وارد مشهد شدند و حرم را بمباران کرده و به مردم حمله کردند، می‌گوید: این تهاجم که به آشوب آخرالزمان و عاشورای ثانی مشهور شد موجب خسارت فراوانی به بناهای حرم ازجمله گنبد مطهر گردید؛ روس‌ها روی بام حرم رفته و با شکستن پنجره‌های گنبد طلا به مردم تیراندازی کردند. تصاویر زیادی از خرابی گنبد مطهر در این زمان در دست است. بنا به گزارش بدر فروزان هجده نقطه گنبد سوراخ شده و گلوله‌های توپ میان دو پوش گنبد افتاده. همچنین بسیاری از خشت‌های طلاکاری شده را خراب کرده بود.
وی ادامه می‌دهد: چند ماه پس از این واقعه، تعمیر گنبد آغاز شد. این کار به حمایت مالی نیرالدوله والی خراسان انجام شد. در کتیبه سنگی مربوط به اقدامات نیرالدوله که به صورت مخدوش و ناقص در فضای باز مقابل بنای هارونیه توس در معرض دید گذاشته شده به‌عنوان اولین اقدام مهم او آمده که گنبد مطهر را تهذیب نمود.
بازسازی گنبد مطهر در دوران معاصر
نعمتی با بیان اینکه تصاویر گنبد مربوط به دهه بیست شمسی به بعد، فرسودگی و شکاف میان خشت‌های نمای گنبد را نشان می‌دهد، خاطرنشان می‌کند: ظاهراً در اوایل دهه پنجاه شمسی تصمیم گرفته شد تا ایوان طلای صحن انقلاب و گنبد و گل دسته طلای آن توسط پیمانکاران پاکستانی به کلی نوسازی گردد، در خرداد ۵۷ بازسازی گنبد آغاز شد و چون کارگران پاکستانی در طلاکاری ایوان موفق نبودند حسین پرورش، از طلاکاران اصفهانی، کار ایوان را تمام کرد و پیمانکاری طلای گنبد را به اتفاق جعفر نوروز خان آبکار تهرانی عهده‌دار گشت. وی می‌افزاید: جدا از آبکاری کار تعمیر، زیرسازی و نصب نما توسط استادکاران آستان قدس و به سرپرستی محمدصادق رافتی معمار آستان قدس صورت گرفت. گرچه کارگاه طلاکاری حرم مطهر در کار آبکاری نیز همکاری مؤثر و نظارت کامل داشت و به دلیل عملکرد موفق این کارگاه، کار تجدید نمای گلدسته‌های طلا توسط زرگران آستان قدس انجام شد.
نعمتی با اشاره به اینکه اتمام رسمی کار نماسازی گنبد مطهر خرداد ۵۹ بود می‌گوید: تا این زمان در چندین مرحله طلا و ورقه‌های مسی تحویل کارگاه شد؛ خشت‌های قدیمی برچیده و از طلا زدوده می‌شد؛ برخی از آن‌ها در کار نمای جدید استفاده می‌شد و برخی به انبار می‌رفت تا برای نماکاری گلدسته‌های طلا استفاده شود.
وی می‌افزاید: با نوسازی خشت‌ها و طلاکاری، جلوه طلایی گنبد درخشنده‌تر و نما کاملاً یکدست شد. اضافه کردن یک لایه نازک بتن روی آجرهای گنبد، بهتر شدن زیرکار و اجرای دقیق‌تر نما را به ارمغان آورد و بعد از طلاکاری گنبد مطهر، کار تعویض نمای گلدسته‌های طلا نیز آغاز شد و سال بعد به اتمام رسید.
نعمتی با بیان اینکه در اثر اضافه شدن لایه ۳۰ متری بتن آرمه روی گنبد، طول زمینه اندکی بیشتر شد و فضا برای افزودن این کتیبه بازسازی فراهم گشت، خاطرنشان می‌کند: این کتیبه به صورت یک قاب مستطیل کوچک به خط نستعلیق بر زمینه سبز در انتهای کتیبه دور گنبد اضافه شد که : «هو العزیز در آغاز پانزدهمین قرن بعثت نبوی و در آستانه سالروز پیروزی انقلاب عظیم اسلامی ایران، به رهبری قائد اعظم امام خمینی تجدید طلاکاری و تعمیرات گنبد انجام پذیرفت. صفر المظفر ۱۴۰۰ ه قمری[آذر ۱۳۵۹ شمسی].
وی تأکید کرد: آخرین تعمیر نمای گنبد یک روند زمانبر و پیچیده از مرمت و بازسازی بود که تجربیات تازه‌ای را به همراه داشت؛ تجربیاتی که اعتماد به نفس لازم را برای تعمیرات و طلاکاری‌های جدید در فضای حرم مطهر فراهم کرد و کیفیت و پایداری کار طلاکاری در حرم مطهر را ارتقا داد.
انتهای پیام/م