درباره متن و پیوست دعای عرفه

ادیان نیوز (ردنا): دعای عرفه با بیان قضای بی دافع و عطای بی مانع خدا شروع می شود اَلْحَمْدُ للهِ الَّذی لَیْسَ لِقَضآئِهِ دافِعٌ، وَلا لِعَطائِهِ مانِع. شهادت بسیار پرتأکید بر اینکه امکان ادای شکر نیست مگر با کمک نعمتی دیگر وتأکید بر این آیه قرآن که وَاِنْ تَعُدُّوا نِعْمَهَ اللهِ لا تُحْصُوها، محور اصلی دعا را تشکیل می دهند و می توانیم بگوییم دعای عرفه دعای اعتراف به حمد و شکر به روش توحیدی است. طوری که همین معرفت هم از سوی خدا الهام می شود ونتیجه اش این است که شکر ممکن نیست! و تنها راه اقرار به توحید است.

بر این اساس الطاف خدا به انبیاء بازخوانی می شود و می گوییم فَلَکَ الْحَمْدُ وَالشُّکْرُ. در این دعا با تکرار اَنْتَ الَّذی… و سپس با گفتن اَنَا الَّذی… باز هم حمد و شکر بیان می شود و اعتراف گسترده می شود. از این جهت می توان نام دیگر دعای عرفه را دعای اعتراف دانست به ویژه آنکه بدانیم معرفت توحیدی ماهیت اعتراف گونه دارد.

یکی از الطاف الهی که در دعای عرفه تبیین می شود این است که لَمْ تُخْرِجْنی لِرَأفَتِکَ بی، وَلُطْفِکَ لی، وَاِحْسانِکَ اِلَیَّ، فی دَوْلَهِ اَئِمَّهِ الْکُفْر…ِ لکِنَّکَ اَخْرَجْتَنی للَّذی سَبَقَ لی مِنَ الْهُدی ، الَّذی لَهُ یَسَّرْتَنی، وَفیهِ اَنْشَأْتَنی
آیا این توصیف شامل همه مسلمانانان عرفه خوان بعد از سیدالشهدا می شود؟ آیا خود سیدالشهداء در دولت کفر زندگی نکرد؟ با توجه به مقابله بین دولت کفر و هدایت سابقه می توانیم بگوییم شاید منظور از دولت کفر شرایط استضعاف و غلبه کفر وعدم هدایت آسان است نه لزوما حکومت مخالف. پس اگر نگوییم‌این بخش از دعا زمان دار و تقیه بردار است، معنی این فراز از دعا این است که هر کس که در هدایت رشد کرده باید به شکر این نعمت اعتراف کند.

دعای عرفه دو بخش دارد. متن اصلی دعا که به نقل از سیدالشهداء (ع) است  و پیوست دعا که کسی از راویان ادعا نکرده که از امام است و در برخی منابع از ابن عطاءالله اسکندرانی، عارف سده هفتم هجری، نام برده شده است.

کفعمی دعای عرفه حضرت امام حسین(ع) را در بلدالأمین تا اینجا نقل فرموده و علاّمه مجلسی در زادالمعاد این دعای شریف را موافق روایت کفعمی ایراد نموده ولیکن سیدبن طاووس در اقبال، بعد از «یا رَبّـِ یا رَبّـِ یا رَبّـِ» این زیادتی را ذکر فرموده:

«إِلهِی أَنَا الْفَقِیرُ فِی غِنایَ فَکَیْفَ لا أَکُونُ فَقِیراً فِی فَقْرِی…»

اما عدم اثبات انتساب به امام وادعای برخی مبنی بر «عدم سازگاریِ لسان این دعا با ادعیه صادره و شباهت کلام با مضامین فلسفی و عرفانی» دلیل نمی شود از جملات لطیف و پرمعنای این پیوست ‌دعا نقل نکنیم و در شرح آن نگوییم؛ به ویژه بدانیم مضمون جملات شبه فلسفه و عرفان مانند «أَ یَکُونُ لِغَیْرِکَ مِنَ الظُّهُورِ مَا لَیْسَ لَکَ حَتَّی یَکُونَ هُوَ الْمُظْهِرَ لَکَ»، در دیگر ادعیه مانند دعای صباح امیرالمؤمنین (ع): «یا مَنْ دَلَّ عَلی ذاتِه بِذاتِهِ وَ تَنَزَّهَ عَنْ مُجانَسَهِ مَخْلُوقاتِهِ» نقل شده است.

اهمیت توجه به این پیوست زمانی بیشتر می شود که بدانیم خدا سخنان حکیمانه غیرانبیاء و اولیاء مانند لقمان را هم برای بندگانش تجویز کرده است و شاید عالم بزرگ سید بن طاووس هم بی جهت سخن یک غیرمعصوم به سخن امام ملحق کرده است و اساسا نحوه نقل دعا در کتاب اوست که موجب این تصور در نزد مخاطبان شده است!

به هر حال روز عرفه روز همه این جملات عارفانه است. فقط باید یادمان باشد که با الهی نامه یک عارف مواجه هستیم نه با دعای امام معصوم.