جهل مقدس حاصل برخورد گزینشی با آموزه‌های دینی است
به گزارش ادیان نیوز (ردنا)، شب روشنگری دینی، به همراه رونمایی از دو اثر جدید آیت الله محقق داماد، در بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار (کانون زبان فارسی) عصر یکشنبه ۲۴ شهریور برگزار شد.
در این نشست حجت الاسلام مصطفی بروجردی، با اشاره به به مباحث ارایه شده در دو اثر تازه منتشر شده از آیت الله محقق داماد گفت: در این راستا مطالب خود را در چند محور ارایه می کنم.
این پژوهشگر علوم اسلامی گفت: پدر آیت الله محقق داماد استاد مراجع حوزه علمیه قم بود، جد او نیز بنیان گذار حوزه علمیه قم در دوره جدید بود. آیت الله سید مصطفی محقق داماد سال ها در حوزه علمیه قم به تحصیل اشتغال داشت و از محضر استادان بهره برد همچنین با تحصیل در دانشگاه بر درجات دانشی خود افزود، ثمره بهره مندی از دانشگاه و حوزه این شد که سال ها در حوزه فلسفه، فقه و حقوق تدریس کرد و آثار متعددی بر جای گذاشت.
حجت الاسلام بروجردی افزود: در دو اثر جدید آیت الله محقق داماد، با انسانی دغدغه مند مواجهیم که در صدد مواجه با آسیبی بزرگ در جامعه دینی است و از آن به عنوان جهل مقدس یاد کرده و کوشیده در این مسیر از فلسفه، عرفان، تاریخ و ادبیات استفاده کند تا وجدان غفلت زده جامعه دینی را آگاه کند. او در این دو اثر به عنوان روشنگر دینی، دغدغه های خود را صادقانه با مخاطبان در میان گذاشته است.
وی با بیان اینکه جامعه دینی امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند روشنگری دینی است، اظهار کرد: روشنگران دینی به فهمی فراتر از مفهوم نائل شدند پس باید سخنان آنها را شنید و فهمید. از دغدغه های مهم آنها آسیب شناسی دین است. دین همواره از درون و از برون تهدید می شود. آنچه برای دین خطرناک است آسیبی است که از سوی دین نمایان به دین و دین داری وارد می شود و مبارزه با چنین آفتی بسیار طاقت فرسا است.
حجت الاسلام بروجردی گفت: در این دو اثر ابعاد پیدا و پنهان آسیب های دینی با قلمی شیوا و با بهره گیری از تاریخ ادیان، تاریخ جهان و تاریخ اسلامی به عنوان جهل مقدس معرفی شده است. فاجعه ای که از وقات پیامبر تا دوران معاصر وجود دارد. آیت الله محقق داماد در این دو کتاب به گونه ای نگارش کرده اند که هر خواننده ای مطابق با ذوق و سلیقه خود می تواند از فصل ها بهره مند شود. او در این پردازش که طی بیش از هشتصد صفحه به نتیجه رسیده است با تنوع مباحث، بهره مندی از ادب پارسی، اجازه دلزدگی به مخاطب نمی دهد.
وی ادامه داد: این دو کتاب نگاهی عالمانه به جهل مقدس دارد اما عالمانه به معنای آکادمیک بودن متن این دو کتاب نیست، متن مبتنی بر روش های دانشاگهی نیست چراکه شیوه نگارش آکادمیک برای مخاطبان این حوزه قابل درک است اما به نظر من استاد با قلمی متفاوت توانسته توجه همه مخاطبان را جذب کند.
حجت الاسلام بروجردی با بیان اینکه جهل مقدس و گفتمان آن محصول برخورد گزینشی با آموزه های دینی است، افزود: چند نکته را در باب جهل مقدس مطرح می کنم. نخست آنکه جهل مقدس در کدام بستر اجتماعی و فرهنگی رشد کرده است؟ از نظر من این مولفه در سه بستر سیاسی، بستر شیفتگی، بستر تنفر رشد می کند.
وی در بخش دیگری از مباحث خود اظهار کرد: شاید عده ای بگویند باید از کنار جهل مقدس عبور کرد اما از آنجایی که آثار آن بر جامعه دینی سهمگین است در نتیجه نمی توان از آن عبور کرد. با گسترش جهل مقدس دانشمندان و عالمان به انزوا کشیده می شوند و دین داری و معرفت اندیشی جای خود را به ریاکاری می دهد، علم جای خود را به خرافه می دهد. اما نکته دیگر آن است که راهکار مقابله با جهل مقدس چیست؟ یکی از محورهای تحقق مقابله با جهل مقدس، تقدس زدایی از موضوعات عرفی و طرح پرسش های نقادانه است. همچنین تشویق فرهنگ دیالوگ به جای مونولوگ، سنجش یافته های خود قبل از دیگران و خودانتقادی.
کارآمدترین روش مبارزه با جهل مقدس تعریف قلمرو دین است
«محسن محبی» حقوقدان و از دوستان آیت الله محقق داماد طی سخنانی گفت: در این نشست به دو صورت می‌توان سخن گفت، یکی از روی ذوق و دیگری از روش علمی بحث را مطرح کردن، من در اینجا مطالب خود را به شیوه دانشگاهی در سه بخش ارایه می کنم. نخست اینکه در مورد جهل مقدس نگاهی تاریخی وجود دارد بر این مبنا که شرایط سیاسی و اجتماعی چگونه بستر آفرین برای جهل مقدس شد، مساله دوم اینکه آیا چاره ای بر جهل مقدس هست؟ سومین مساله نگاهی متدیک به یک کتاب است.
این حقوقدان افزود: در مورد جهل مقدس بد نیست اشاره ای به دو تن یعنی زنده یاد طالقانی و جلال آل احمد داشته باشم که از پیشگامان روشنگری در جامعه ما هستند. آل احمد البته حسابش از آیت الله طالقانی جدا می شود، طالقانی را رنج زندان و حصر پالوده و البته خسته کرد، او درروزهای بعد از پیروزی انقلاب، پیام انقلاب را طنین تازه می بخشد. او از مدافعان نهضت آزادی بود و بنا بر قولی مصدق وی را وکیل کرده بود که بعد از فوت‌اش حج‌اش را به جای بیاورد. طالقانی کسی بود که بی لکنت سخنان درشت حتی بر هم‌لباسان خود داشت.
محبی در بخش دیگری از سخنان خود با بیان اینکه زمینه های پدید آمدن جهل مقدس فرهنگی و تا اندازه ای جغرافیایی است، گفت: با پیروزی اسلام روحیه ایرانی که عقل و تدبیر دیوانیان آن را پشتیبانی می کرد در خدمت خلفا قرار گرفت و مردم دو قرن در سکوت رفتند تا خِرَدِ ترسیده خویش را بازیافتند. تلاش برای بازیابی اقتدار سیاسی کردند اما به جایی نرسیدند، تلاش کسانی چون «بابک خرم‌دین»، مازیار و دیگران شکست خورد اما هویت جویی ایرانیان ادامه یافت تا اینکه در شاهنامه رخ نمود و به باز نشست، روحیه عقل ایرانی از سیاست و اندیشه ورزی به ادبیات و عرفان نقل مکان کرد.
این محقق اظهار کرد: بعد از سال ها و قرن ها اقوام ترک از شمال شرق و شرق خراسان به سرعت به سمت غرب آمدند و ایران تبدیل به تکه های حاکم نشین شد تا اینکه هلاکو نامی با کمک خواجه نصیر بغداد را فتح و طومار خلافت عربی را برچید اما افسوس که تا ایرانیان خواسنتد آستین از آن سیاهی بتکانند مغول آمد، با این وجود اما سازش و خلق تعقل ایرانی کارساز شد و آن رشته های گسسته را به هم پیوست.
وی ادامه داد: بعد از این دوران است که حافظ و سعدی و شعرای دیگر، عرفان و عارفان رشد می کنند و بعد این روال طی می شود تا صفویه، بعد از آن قیام نار و بعد کریمخان، آقا محمدخان و سلسله قاجار تا فتحعلی شاه و تا روزگار نزدیک خودمان. در این دوران ها هرگز جریان ثابت و مستمری را نمی بینیم. در جریان مشروطیت دست تاریخ در کار شد و ما به دوران جدیدی از روشنگری و مقاومت در برابر جهل مقدس رسیدیم. در این قرون مساله روشنگری و نواندیشی قالب است.
این پژوهشگر گفت: ادبیات حافظ، عبید، سنایی، در مقام مقابله با جهل مقدس است اما جریان مستمر تاریخی نمی شود و تا قرن نوزدهم و فتحعلی شاه بازنگری در میراث کهن امکان پذیر نمی شود و اگر هم تلاش هایی هست ناظر بر قشون است. اما بعدها توجه نخبگان به این فاجعه جلب می شود و مساله تجدد طرح می شود. مشروطه نقطه عطف مهم و پیچ واقعی تاریخی است. این دوران بازاندیشی عمدتا سیاسی اما در حوزه های اجتماعی نیز دیده می شود. در سال ۱۳۰۰ و آن دهه‌ها نمونه هایی از تلاش برای مبارزه با جهل مقدس دیده می شود و جریان پاک‌دینی کسروی مطرح می شود که می شود آن را به عنوان نقطه عطف آن دوران دانست. سال های ۱۳۲۰ که دوران تاسیس حزب توده در ایران است و باز هم جریان شکل گرفته ای برای مبارزه با خرافات دیده می شود اما به دلیل آنکه نقطه شروع آنها کمونیست است به نتیجه نمی رسد، از قضا در همین دوران است که جلال کتاب «عزاداری های نامشروع» را ترجمه می کند و اما عده ای از بازاریان متدین این کتاب را خریده و می سوزانند.
وی گفت: اما بعد از این دیگر جهل مقدس، مسئول تحولات تاریخی و سیاسی و اجتماعی است. از نظر قلمرو، جهل مقدس محدود به دین نیست، محدود به زمان هم نیست اما آموزه های دینی بهترین بستر برای گسترش جهل مقدس هستند. هرچه که خوف بیشتر باشد باور عمیق تر است. ریشه های باورهای مذهبی از نیاز به امر مقدس شکل می گیرد اما از طرفی دستگاه مغز انسان تحت تاثیر امر پاتولوژیک است. اینکه آموزه های دینی مناسب‌ترین بستر برای رشد جهل مقدس هستند عجیب نیست. استعداد ذاتی، نسبی بودن، وزن های متفاوت از آموزه های دینی و تاریخ‌مند بودن دین می تواند موجب جهل مقدس شود. به همین دلیل است که ساختار تحلیلی و روان شناسی و فردی را در ادوار تاریخی برای فهم جهل مقدس هستند.
این محقق گفت: هرچه که زمین شریعت فربه تر باشد تخم جهل مقدس قابل رشد تر است، از سوی دیگر جهل مقدس در میان دین داران بیشتر دیده می شود. جهل مقدس را در حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی هم می بینیم. این مساله در میان افراد مختلف وجود دارد و روحانی و غیر روحانی هم ندارد، فکر می کنم برخورد با شیخ فضل الله نوری از جمله جهل مقدس سیاسی است. شاید بتوان چنین گفت.
وی ادامه داد: راه حل مبارزه با جهل مقدس باید از درون دین در بیاید. البته دین چند وجه دارد که باید به آن توجه کنیم، باید بپذیریم که از کارآمدترین روش های مبارزه با جهل مقدس تعریف قلمرو دین است.
محبی در مورد مقالات ارایه شده در این آثار گفت: یک نکته مغفول در این مساله آن است که مقالات ارایه شده از سوی آیت الله محقق داماد در این اثر بیشتر در مقام خطابه است و نوشته و از پیش تدوین شده نیست. به نظرم بهتر است که در آینده به متدولوژی آن توجه شود.