چرا به امام رضا (ع) عالم آل محمد می‌گویند؟
به گزارش ادیان نیوز(ردنا)؛ وجود مبارک امام رضا(ع) به‌عنوان عالم آل محمد(ص) معروف شده است. حضرت امام رضا(ع) دانش خود را از جدش رسول اکرم(ص) به ارث برده و سرچشمه جوشانی از معرفت و فضیلت بود که تشنگان دانش و کمال از محضرش فیض مىبردند و با حل مشکلات و معضلات فکری خویش، عطش معرفتی خود را فرو مىنشانیدند. از حضرت امام کاظم(ع) روایت کردهاند که به فرزندان خویش میفرمود: این برادرتان علی بن موسی، عالم آل محمد(ص) است. مسائل دینی را از او بپرسید و آن‌چه به شما مىگوید نگه‌دارید، زیرا بارها از پدرم جعفر بن محمد شنیدم که مىفرمود: دانشمند آل محمد در صلب توست ای کاش من او را مىدیدم. او با حضرت علی(ع) هم نام است.
از امورى که مورخان دربارهاش اتفاق نظر دارند و با مراجعه به منابع معتبر و مستند روشن می‌شود مقام علمی و پرتوهای پرفروغ دانش و اندیشه هشتمین امام مىباشد که حتی مأمون خلیفه عباسی بارها و در فرصتهاى گوناگون به این واقعیت اعتراف کرده و گفته است: حضرت امام رضا(ع) دانشمندترین و عابدترین مردم روی زمین است. وی به رجاء بن ضحاک گفته بود: او (على بن موسى الرضا(ع)) بهترین و عالمترین انسانهاست.
در عصرى که خورشید هشتم، جامعه را از فروغ فروزان خویش برخوردار مىساخت، کوششهاى علمى و فکرى گسترش یافته بود، نقد و بررسى اندیشهها، تألیف و تدوین و نگارش علوم و معارف گوناگون رونق فزایندهاى گرفت. مکاتب و امواج فکری و فلسفی متعددى به‌وجود آمد. کلاسهاى درس سرشار از استادان و دانش پژوهانى بود که به تدریس و فراگیرى علوم و معارف گوناگون اشتغال داشتند. به موازات این توسعه علمی و فرهنگی امواج تصوف گسترش پیدا کرد، غلو و تفکرات انحرافی نیز چون علفهای هرز و قارچهاى سمی در بوستان اندیشه و معرفت روییدند.
حجت‌الاسلام شفیعی: امام رضا(ع) در مناظرات تلاش نمی‌کرد به توجیه دینی بپردازد بلکه به تفسیر و تحلیل دینی می‌پرداخت.
در این موقعیت مهم، حضرت امام رضا(ع) دادرس دانشوران و پناه متفکران و اندیشمندان بود. امام با علمای تفسیر و صاحب نظرات حکمت و کلام بحث و مناظره مىنمود، بر افراط‌گرایان و غالیان و منحرفان خُرده مىگرفت و افراد متشرع و فقها را مورد تأیید و حمایت قرار مىداد. قوانین، موازین و مقررات شریعت و مبانى اعتقادى را تبیین و تثبیت مىکرد. آن حضرت از نظر توجیه و تحلیل و هماهنگى آرا و نظرات نقش محورى و اساسى ایفا مىفرمود. کانون نشر معارف به آن وجود با برکت اختصاص داشت و آن حضرت محک سنجش اصالت و سلامتى نقطه نظرهاى گوناگون به‌شمار مىآمد. مجالس و محافلى که در آنها امام رضا(ع) نقش محورى داشت محل رفت و آمد دانش‌پژوهان و مأمن دانشوران بود. بیانات عمیق آن امام همام به جدالهاى فکرى و نزاعهاى علمى خاتمه مىداد.
زمان بسیار حساسى بود و تهاجم فکرى و یورش فرهنگى بسیار خطرناک‌تر از حمله نظامیان و مهاجمان مسلّح جلوه مىنمود. در همین موقعیت سرنوشت‌ساز حضرت على بن موسى الرضا(ع) به حق رهبر واقعی مردم در تمامى امور و مشکلات بود و از مدینه تا مرو حقایق را آن گونه که بود عرضه فرمود و غوغاى برخورد افکار انحرافى با اندیشههاى دینی را خاموش ساخت تا مبادا تیرگى و ضلالت بر درخشندگى دیانت غلبه یابد.
مأمون بارها در کاخ خود مجلس مناظره برپا ساخت و دانشمندان برجسته مذاهب مختلف را گردآورد و به بحث واداشت. حضرت در تمامی این جلسهها به روشنی و با قاطعیت بر همه حاضران غلبه مىیافت و با هر کدام با براهین خودشان بحث می‌نمود و استدلال می‌کرد و حقانیت و واقعیت عقاید و معارف اسلامی را بازگو مىفرمود در این مجالس حاضران، به رغم توانایی علمی و قدرت و تسلط بر بحثها، به ناچار تسلیم افکار منطقی و ادلههاى خردمندانه آن وجود با برکت می‌شدند و چارهاى جز اعتراف به مقام علمی و کمالات معنوی حضرت رضا(ع) نداشتند. بدون شک این گفتگوها در سرزمین پهناور اسلامی انعکاس وسیعی داشت و در جهت تبلیغ و نشر معارف اسلامی بسیار مؤثر بود.
آن حضرت با شـاخص‌ها و مؤلفه‌های برجسـته مناظره‌های خود مانند انصاف‌مـداری، شـاخص‌های منطقـی، شـاخص‌های عاطفی و آزاداندیشی نمونه‌ای از مناظره و مباحثه علمی مدنظر قرآن ارائه دادند تا برای همیشه در تاریخ ثبت و ضبط شود.
لقب عالم آل محمد(ص) و شرایط خاص دوران زندگی امام رضا(ع)
حجت‌الاسلام علی شفیعی درباره دلایل اختصاص لقب «عالم آل محمد» به امام رضا(ع) گفت: معمولاً نام‌گذاری ائمه شیعی به یک اسم ویژه دو عامل دارد. یک عامل برمی‌گردد وضعیت‌ها یا چالش‌های عصری یا آن نیازهای عصری و یک عامل هم به خود ظرفیتی که در آن فضا برای آن امام آن برهه خاص قرار داده می‌شود. یعنی به عبارت دیگر اگر مثلاً امامان‌مان را با یک اسامی خاصی در طول زندگی‌شان مورد خطاب قرار می‌دهیم یا در تاریخ ثبت می‌شود. باید برگردیم و ببینیم در آن دوره و عصری که آن امام می‌زیسته، نکته محوری جامعه دینی یا جامعه اسلامی چه بوده و بعد خود این امام، بروز و ظهورش در آن عرصه و ساحت مورد نیاز مردم چگونه بوده است.
وی با تشریح وضعیت علمی جامعه اسلامی در دوران مختلف اهل بیت(ع) اظهار کرد: در دوره امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و حتی امام صادق(ع)، نوع پرسش‌ها، پرسش‌های درون دینی بود. پرسش‌ها معطوف به برخی از چالش‌های وارد شده از بیرون جامعه اسلامی برای مسلمانان نبود. در دوره امام رضا(ع) ما با یک سؤالات پیشادینی یا یک سؤالات فرادینی و برون‌دینی مواجه می‌شویم. به همین جهت هم هست که شما می‌بینید حلقه‌های علمی، گفتگوهای علمی، مناظره‌های علمی خیلی فراوان‌تر از ادوار گذشته شکل می‌گیرد و این گفتگوها و اتفاقاً مناظرات، مناظراتی است که با طیف‌های مختلفی همراه است، یعنی هم با طیف‌های درون اسلام و هم با طیف‌های برون اسلام که در مورد امام رضا(ع) گزارش شده است. به تعبیر دیگر زمانه امام رضا(ع)، عصر تبلور دانش‌های مختلف و پرسش‌های متعدد در حوزه‌های مختلف فکری بوده است.
مدیر گروه و عضو هیئت علمی گروه فقه کاربردی پژوهشکده اسلام تمدنی عنوان کرد: ذکر لقب عالم آل محمد(ص) برای امام رضا(ع) در طول تاریخ به این جهت است که دوره امام رضا(ع) دوره‌ای تمدن‌های علمی و مطرح شدن دانش‌های متعدد و مختلف با سؤالات و پرسش‌های متعدد بود. چون تقریباً جامعه اسلامی بعد از دوران ورود اندیشه‌های مختلف به حوزه فکری مسلمانان با پرسش‌ها، سؤال‌ها و چالش‌ها جدید روبه‌رو بود.
شفیعی اضافه کرد: این عصر آن ظرفیت را در اختیار امام رضا(ع) قرار داد که ایشان بتوانند از داشته‌های علمی و ظرفیت خودشان در حوزه‌های مرتبط با دینداری، دین‌شناسی و حوزه‌های این‌گونه استفاده کنند و به جامعه اسلامی ارائه دهند. مثلاً کتابی تحت عنوان طب الرضا(ع) مربوط به این دوره داریم که با ظرفیتی که ایجاد شد، امام(ع) که توانستند به فضاهای اینچنینی هم ورود پیدا کند. طبیعتاً این معطوف به یک پرسش‌هایی بود که مطرح شده و درخواست شده بود و حضرت هم به این فضا ورود پیدا کردند.
وی در نقد این فرضیه که مطرح است که مأمون با یک اهداف خاصی جلسات مناظره را تشکیل می‌داد، تشریح کرد: به نظر من مأمون با تمام رذائل و با تمام مشکلاتی که داشته چه از نظر فکری و چه از نظر رفتاری در برخی موارد درصدد پاسخگویی به دغدغه‌ها و چالش‌های معطوف به دین بود و به دنبال این بود که بتواند از منظر یک عالم و مفسر دینی بتواند به این مسائل پاسخ بدهد. وقتی خودش نمی‌توانست و توانمند نبود از کسی استفاده می‌کرد که تشخیص می‌داد آن شخص توانمند است و به همین جهت سراغ امام رضا(ع) می‌رفت. کسی که قصد داشته باشد امام(ع) را از صحنه سیاست، دینداری یا علم حذف کند و نیز می‌داند که امام(ع) توانمند است نباید این فضا را در اختیار او قرار دهد! ولی وقتی که این فضا تکرار می‌شود، معلوم می‌شود که نیت او معطوف به یک هدف خاصی نیست.
پاسخ‌های امام رضا (ع) به پرسشگران در مناظرات از سر توجیه یا به تعبیر عامیانه برای از سر باز کردن طرف مقابل نیست
مدیر گروه و عضو هیئت علمی «گروه فقه کاربردی پژوهشکده اسلام تمدنی» با اشاره به اینکه امام(ع) در این مناظرات بروز و ظهور بسیار جدی و شگفت‌انگیزی داشت، عنوان کرد: یکی از مهم‌ترین عاملی که آن جنبه‌های شگفت‌انگیز و پیروزمندانه را در این مناظرات و گفتگوهای علمی را به امام رضا(ع) می‌داد، این بود که امام رضا(ع) تلاش نمی‌کرد به توجیه دینی بپردازد و به تفسیر و تحلیل دینی می‌پرداخت. یعنی نگاه امام در مقابل این چالش‌ها یک نگاه تحلیلی و تبیینی است؛ به همین جهت طبیعتاً مورد پذیرش هم قرار می‌گرفت و مراجعه‌کنندگان به حالت اقناع شده‌ای از محضر امام بیرون می‌رفتند.
شفیعی با اشاره به اصولی که امام رضا(ع) در مناظره‌‌ها و مباحث علمی رعایت می‌کردند، گفت: امام(ع) هر جا برای مناظرات یا برای گفتگوهای علمیورود پیدا می‌کرد، به جهت اینکه اولاً حرمت چالش‌کننده یا حرمت پرسشگر را مراعات می‌کرد، هم حرمت به این معنی که اخلاقاً حرمت او را رعایت می‌کرد و هم حرمت او را به این معنی که تلاش می‌کرد به‌هرحال رسمیت بدهد به این فرد به عنوان یک فرد پرسشگر، لذا نوعاً امام رضا(ع) وقتی مواجه می‌شد با این فضاها، پاسخ‌هایی هم که می‌داد، این پاسخ‌ها مشخص بود از سر توجیه یا به تعبیر عامیانه از نوع از سر باز کردن طرف مقابل نیست و لذا عموماً هم مقبول و مطبوع پرسشگران و چالش‌کنندگان قرار می‌گرفت.