نگاه انتقادی به رویکرد مفسران به اسرائیلیات
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)؛ در بسیاری از کتاب‌های تفسیری روایات فراوانی در زمینه تاریخ و سرگذشت پیامبران پیشین و نیز اعتقادات و معارف دینی نقل شده که برخاسته از خرافات و افسانه‌های اهل کتاب است. این روایات که به «اسرائیلیات» مشهور گشته، بیشتر از طریق عالمان تازه مسلمان اهل کتاب به حوزه تفسیر و روایت وارد شده است و متاسفانه بسیاری از مفسران و مورخان بدون نقد این‌گونه روایات، آن‌ها را نقل کرده‌اند.
علاوه بر این، یکی از اقسام روایت ضعیف و بدترین نوع آن، روایت موضوع است، یعنی سخنی که راوی به منظور اهدافی خاص آن را جعل کرده و با نام «حدیث» وارد روایت اسلامی کرده است.
پدیده اسرائیلیات و روایات موضوع و جعلی، یکی از مهم‌ترین عیوب و آفات تفاسیر به رأی به شمار می‌رود و لازم است که چنین اسرائیلیات و روایات موضوعی به طور دقیق، مورد بررسی و تحقیق قرار بگیرد.
همواره مفسران و محدثانی بوده‌اند که با احساس این خطر بزرگ، شیوه‌ها و شروط بسیار کارساز و مفیدی را برای شناسایی این قبیل روایات تعیین کرده‌اند و برخی عالمان و قرآن‌پژوهان معاصر نیز دغدغه آسیب‌شناسی تفاسیر را در ذهن و اندیشه خود داشته‌اند.
استاد مرحوم محمد بن محمد ابوشهبه (۱۹۱۴ – ۱۹۸۳ م) محقق برجسته دوران معاصر که بدون تردید خدمات شایانی به قرآن کریم و سنت نبوی نموده است، در کتاب «الاسرائیلیات و الموضوعات فی کتب التفسیر» علاوه بر توجه فراوان به مفهوم اسرائیلیات و موضوعات و نیز معرفی تفسیر و انواع آن و … با رویکردی انتقادی و بسیار مستدل و شفاف، به تحلیل و نقد چنین روایاتی پرداخته است و علاوه بر آن، دیدگاه صحیح را ارائه می‌دهد.
تفسیر صحیح قرآن چگونه است؟
به اعتقاد مولف کتاب بر هر مفسری لازم است که با کمک گرفتن از خود قرآن، آیاتش را تفسیر کند و اگر تفسیر آیه‌ای را در قرآن نیافت، از سنت و حدیث صحیح کمک بگیرد و پس از آن به دنبال سخنان صحابه باشد و باید از روایات ضعیف، موضوع و اسرائیلیات دوری نماید. اگر در سخنان صحابه چیزی نیافت، از اقوال تابعان استفاده کند و اگر آنان بر مسئله‌ای توافق داشتند، در اغلب موارد بدین معناست که آن را از صحابه فراگرفته‌اند. در صورت اختلافشان قول برخی از آنان را با دلیل برگزیند و ترجیح دهد. و اگر به سبب ضعف، موضوع یا اسرائیلی بودن سخنی، آن را متناسب برای تفسیر آیه نیافت، نهایت تلاش خویش را در استفاده از وسایل موجود به کار گیرد.
نگاهی به روایات موضوع در کتاب‌های تفسیری
اما در این کتاب به روایت‌هایی که در برخی تفاسیر آمده اشاره شده است. تعدادی از این روایات جعلی، بسیار پوشیده هستند که فقط حافظان دقیق و آگاه به قواعد جرح و تعدیل و تاریخ رجال به آن‌ها پی برده‌اند. این نوع در برخی کتاب‌ها و در میان گروهی از عالمان رواج داشته است و همواره در کتاب‌ها، سخنان و موعظه‌هایشان تکرار می‌گردد. بخشی دیگر از این روایات را افرادی می‌شناسند که در حفظ و نقد حدیث و آگاهی از رجال و احوال آنان ثابت‌قدم باشند، چون مخالف با عقل و اجمال عالمان مبنی بر عصمت پیامبران است. عالمان برخی از این روایات را از لحاظ عقلی رد نموده‌اند، ولی آن‌ها را از لحاظ سند و روایت نقد نکرده‌اند.
دانشمندان اسلامی تعداد دیگری از این روایات را جعلی و موضوع دانسته‌اند، اما آگاهی از سخنان و کتاب‌هایشان برای تمامی خوانندگان تفاسیر، کار آسانی نیست و از این رو مانند بسیاری دیگر فریب چنین روایاتی را خورده‌اند و گمان می‌کنند که دارای اصل و سندی صحیح هستند. پس بر من لازم است که تلاش و تحقیق کنم و دیدگاه بزرگان را جلوی خواننده بگذارم تا از چنین روایاتی بر حذر باشد.
کتاب «اسرائیلیات و موضوعات در کتاب‌های تفسیری» تالیف محمد بن محمد ابوشبهه ترجمه شعیب علی خواجه به بهای ۴۵۰۰۰ تومان از سوی نشر احسان منتشر شده است.