مقدمه‌ای کوتاه بر آیین دائو
ردنا (ادیان نیوز): آیین دائو سنت دینی منسجمی است که بیش از دوهزار سال در چین، کره و ژاپن رشد و دگرگونی مستمر داشته است. این آیین تاکنون در سراسر جهان از سیدنی گرفته تا تورنتو گسترش یافته است و پیروان آن را طیف گسترده‌ای از ملت‌ها با قومیت‌ها و پیشینه‌های گوناگون فرهنگی و قومی شامل می‌شود. آیین دائو به راستی روز به روز به‌عنوان دینی جهانی مطرح می‌شود امّا با این وجود، ظاهرا قرار دادن آن در طبقه بندی‌های دقیق دشوار است.
تعداد کسانی که نسبت به آیین دائو آگاهی دارند، زیاد نیست و وقتی نیز‌شناختی از آن بدست می‌آورند، آگاهی آنها با افراد دیگر کاملاً متفاوت است. یک دلیل این موضوع این است که آیین دائو به‌جای توسعه و تحول طولی، دارای تاریخی عجیب و تغییر و تحول مداوم بوده است. اگرچه آیین دائو بنیانگذار واحدی مانند مسیح یا بودا و پیام کلیدی واحدی مانند بشارت ندارد، در عوض تاریخ آن شاهد تغییر و تحولی خودجوش و مس
تمر در درون تنوع گسترده‌ای از شرایط و موقعیت‌های محیط پیرامون خود بوده است.
در حقیقت تجربه بشری از تغییر یا دگرگونی در ابدان ما و جهان پیرامون ما در کانون تجربه پیروان دائو قرار دارد، همانگونه که ایمان به خدای لایتغیر سرمدی جوهره نظام دینی اسلام، یهود و مسیحیت را تشکیل می‌دهد. درحالی‌که دین‌داران غربی می‌کوشند تا اعتقاد خود را به امر ثابت نامشهود و لایتغیر در ماورای تجربه زمان گذرا و نپاینده قرار دهند، پیروان دائو خلاقیت و آفرینندگی بنیادی و رازآمیز درون ساختار زمان و مکان را دریافته و به آن ارج می‌نهند.
برجسته‌ترین متن دائویی، دائوده جینگ (کتاب مقدس طریق و قدرت آن، قرن چهارم ق.م) این خلاقیت و آفرینندگی رازآمیز را “دائو” می‌نامد که به صراحت به “راه” یا “طریق” قابل ترجمه است.
با این‌حال، بند اوّل نسخه متداول دائوده جینگ به شکل معمّا گونه‌ای بیان می‌کند که دائویی که بتوان از آن سخن گفت دائوی تغییر‌ناپذیر نیست. بنابراین شگفت‌آور نیست که آیین دائو در شرایط فرهنگی شرق آسیا، صورت‌های متفاوتی به خود گرفته است. این کتاب درآمدی کوتاه بر آیین دائو است. روشی که برای این کار برگزیده‌ام، تمرکز بر هشت موضوع مهم و اساسی است. که معتقدم در قلب آیین دائو با همه اشکال مختلف تاریخی و فرهنگی آن قرار دارد. در هر فصل به یکی از این موضوعات پرداخته و از آن به‌عنوان عدسی یا نورافکنی برای تبیین و توضیح یک جنبه مهم از سنت دائویی بهره می‌گیرم.
شاید روشی قدیمی‌تر بر تبیین آیین دائو این باشد که تنها تاریخچه‌ای از تحولات آن ارائه شود و جایگاه آن در شرایط اجتماعی و فرهنگی تغییرپذیر نشان داده شود. ارزش این رویکرد در اینست که همه واقعیات ضروری درباره آیین دائو را در اختیار خواننده قرار می‌دهد امّا در تفهیم چیستی آیین دائو به‌عنوان یک سنت تاریخی و دینی زنده چندان مفید نیست. در این کتاب ترجیح داده‌ام که بر امر مهم دوم متمرکز شوم یعنی سعی کنم که به معرفی مفهوم آیین دائو و به‌طور اخص به ارائه این نکته بپردازم که آیین دائو چه مفهومی برای شخصی چون من دارد که در شرایط فرهنگی غرب در قرن بیست و یکم زندگی می‌کند. این به آن معنا نیست که رویکرد متداول تاریخی ارزشمند نیست، بلکه من قبلاً در اثری با عنوان آیین دائو و فرهنگ چین[۱] آیین دائو را با رویکردی تاریخی به خوبی معرفی کرده‌ام. هدف من ارائه دیدگاهی متفاوت است و در اینجا می‌خواهم به چرایی آن بپردازم.
هنگام تدریس آیین دائو در دانشگاه، به تجربه آموخته‌ام که لازم است دانشجویان برای فهم آیین دائو انتظارات و توقعات خود را درباره اینکه دین چیست و درباره چه چیزی بحث می‌کند، تغییر دهند. مسلماً آیین دائو دارای خدایان، راهبان، اعتقادات و مراسم دینی است (و این مقوله‌ها در مطالعات دینی ضروری است) امّا شخصاً دریافته‌ام که پرداختن به بررسی آیین دائو با پیش فرض گرفتن این مقوله‌های سنتی راهکاری غیر مفید است. واقعیت این است که نحوه دینداری پیروان دائو با آنچه انتظار می‌رود، به‌طور کامل تفاوت دارد. به‌عنوان مثال، پیروان دائو خدایانی دارند، این خدایان، آفریننده فوق بشری جهان و نمادهای دینی نیروهای طبیعی نیستند بلکه در حقیقت، بیشتر خدایان دائویی تنها انسان‌هایی هستند که یاد گرفته‌اند چگونه از مرزهای مکان و زمان فراتر روند یا نیاکان شایسته‌ای هستند که روان آنها شایسته پرستش است. بنابراین برای درک چیستی آیین دائو توجه به محیط فرهنگی خود و ارزش‌ها و مفاهیمی که در زندگی روزمره مسلّم فرض می‌کنیم، آموزنده خواهد بود. امّا از طرف دیگر باید در جستجوی روش‌هایی بود که سنت‌های مختلف دائویی براساس آن کاملاً متفاوت از فرهنگ‌هایی که می‌شناسیم عمل می‌کنند. با پرداختن به این دو دیدگاه امیدوارم که تصویری از آیین دائو بدست دهم که از لحاظ تاریخی دقیق و از نظر فرهنگی روشنگر باشد.
برای درک بسیاری از تفاوت‌های اساسی بین جهان‌بینی غربی و جهان بینی دائویی باید به بررسی دقیق و موشکافانه پاره‌ای ارزش‌های اساسی پرداخت که به فرهنگ کهن چین شکل داده است. این استعاره‌های بنیادی و مضامین کلیدی در آگاهی جمعی فرهنگ‌های متفاوت جهان تثبیت شده است و مرجعی برای رشد و شکوفایی سنت‌های بعدی مختلف بوده است. معنای این حرف این نیست که فرهنگ‌ها همواره محکوم به سرنوشتی هستند که هزاران سال قبل برای آنها رقم خورده است زیرا، فرهنگ‌ها آشکارا در تعامل با هم بوده و در تغییر و تحول یکدیگر تأثیرگذار هستند. با این حال درون‌مایه اصلی نقش مهمی در چگونگی رشد آنها ایفا می‌کند و برای دانش‌پژوه دینی مهم است که به آنها توجّه داشته تا به درک تفاوت‌های اساسی میان یک نگرش دینی با نگرش دینی دیگر نائل آید. اگر به این موضوعات اساسی توجه کافی مبذول نشود به احتمال زیاد درک درستی از فرهنگ یا تمّدن مورد نظر نخواهیم داشت و به احتمال بیشتر آن را برحسب مفاهیم و مقولات خود تبیین خواهیم کرد.
همان‌طور که تاریخ استعمار نشان داده است، گرایش هر تمدن آن است که تفاسیری از دیگر فرهنگ‌ها آن‌گونه که خود مفید و راحت تشخیص می‌دهد ارائه کند. این کار مزایای متعدد خود را دارد و به همین دلیل است که شخص به جای مقدمه‌ای طولانی، به مطالعه مقّدمه‌ای کوتاه بر آیین دائو می‌پردازد، اما راحتی باید با توجه به شرایط تعدیل شود. ممکن است بازدید از اشیا و کالاهای نمایشی عجیب در موزه انگلستان در بعدالظهر سه‌شنبه بارانی آسان باشد اما ارزش عقلانی راحتی بستگی دارد به اینکه مسئولان موزه چگونه کالاهای نمایشی را طبقه‌بندی می‌کنند.
اگرچه مطالعه علمی دین به‌طور کلی مدافع این نظر است که هر کس در این جهان بیشتر با سنت‌های دینی مردم دیگر آشنا شود، اما از سوی دیگر، بر این باور نیز هست که تحصیل کردگان بسان مسئولان آموزش عمومی مسئولیت دارند تا اطمینان دهند که تصویر ارائه شده آنها از دیگر فرهنگ‌ها به نحو شایسته‌ای با توجه به بافت آن فرهنگ طبقه‌بندی شده و همچنین برای نمایندگان آن فرهنگ کاملاً قابل فهم و روشن است. البته جوهره تحقیق و پژوهش، بحث در مورد زمینه‌های مختلفی است که محققان تفسیرهای خود را بر آن بنا کرده و اغلب با هواداران سنت‌های مختلف دارای برنامه‌های مشخصی برای ارائه سنت‌های خود، توافق ندارند. امّا پیشرفت فهم و آگاهی تنها از طریق بحث و گفتگو میسر است و گوش دادن به سخنان دیگران سرآغاز گفتگو است.
بنابراین به جای اینکه تلاش کنم آیین دائو را براساس اصطلاحات دین‌پژوهی علمی مرسوم در غرب بفهمم تصمیم گرفته‌ام که بر مضامین اساسی‌ای انگشت بگذارم که با تحقیق و پژوهش منظم و پیگیر من درباره آیین دائو به منصّه ظهور رسیده‌اند و عبارتند از: هویت، راه، جسم، متون، قدرت، نور، کیمیاگری، متون و طبیعت. بعضی از این مضامین در بیشتر ادیان مشترک است ولی بقیه به آیین دائو اختصاص دارد. همه آنها به روش مختلف و در شرایط مختلف در تاریخ آیین دائو ظاهر می‌شوند. با تمرکز بر این مضامین کلیدی و ارائه معانی مختلف آنها قصد دارم ابزاری به دست شما دهم که اطلاعات و آگاهی خود را نسبت به آیین دائو افزایش دهید. امیدوارم این راهبرد روشی مؤثر و روشنی بخش در درک برخی از مهمترین شاخص‌های سنّت دائویی باشد.
همچنین خوانندگان به این نکته توجه خواهند داشت که چون طرح کلی کتاب بر طبق طرح خطی تاریخی نیست، بنابراین متن واقعی آن نیز از یک طرح طولی مشخص تبعیت نمی‌کند. بنابراین اقتضا می‌کند که در فصل‌های مختلف کتاب جستجو کرده و موضوعات و زمینه‌های فکری را که برای شما جالب است، دنبال کنید، همچنین در جای جای کتاب نیز اشاراتی به نحوه این کار شده است. البته این امکان نیز هست که از آغاز کتاب را شروع کنید و روش خود را به پیش ببرید که در این صورت خوانندگان خود را با جنبش‌های دائویی مواجه دیده ولی هر بار از نظرگاهی متفاوت به آنها می‌نگرند. به این ترتیب هدف کتاب این است که نوعی از ویژگی مفهوم بودن و روان بودن خوانش را به نمایش بگذارد که محقق بزرگ آیین دائو ایزابل روبینه[۲] در تاریخ خود درباره آیین دائو[۳] به آن اشاره کرده است. اما قبل از شروع این کتاب بهتر است که با بعضی از واقعیات اساسی تاریخ آیین دائو آشنا شوید تا درک بهتری از اهداف هر فصل داشته باشید. برای کمک به شما در این کار خلاصه بسیار کوتاهی از مهمترین جنبش‌های دائویی را ارائه کرده‌ام که در این کتاب به آنها روبه رو می‌شوید.
آیین دائو یا آیین تائو؟
در زبان انگلیسی برای آوانگاری واژه‌ها از الفبای رومی استفاده می‌شود. امّا برعکس در زبان چینی، از حروفی استفاده می‌شود که تا حّد زیادی حامل معنای لغت است نه تلفظ آن. حدود ۵۰۰۰ حرف چینی کاربرد رایج دارد و معمولاً تنها از یک یا دو حرف برای انتقال معادل یک لغت انگلیسی استفاده می‌شود. در زبان رسمی چینی، هر حرف نوشتاری با استفاده از یکی از ۴۱۶ هجا تلفظ می‌شود، اما تلفظ آن هجا با توجه به لهجه‌های چینی متفاوت است. پیچیدگی دیگر در این واقعیت نهفته است که هر هجا را می‌توان با بهره‌گرفتن از آواهای مختلف تلفظ کرد که از لهجه‌ای به لهجه دیگر متفاوت است. نتیجه این امر هم این خواهد بود که یک میلیارد و دویست میلیون چینی زبان نوشتاری مشترکی دارند ولی دارای زبان‌های گفتاری بسیار گوناگونی هستند.
دو شیوه رایج برای عرضه زبان چینی وجود دارد که از حروف لاتین استفاده می‌کند. در هر دو شیوه تلاش بر این است که تلفظی بیان شود که براساس معیارهای جدید چینی، یعنی زبان رسمی جمهوری خلق چین که عموما منداری[۴] نامیده می‌شود، کاربرد دارد. شیوه قدیمی‌تر که به خاطر ابداع کنندگان آن «وید ـ جایلز»[۵] نامیده شده است در تایوان و ایالات متحده رایج است. شیوه جدیدتر به نام «هانیو پین یین»[۶] توسط چینی‌ها برای استفاده در چین پدید آمد و اکنون به‌طور روز افزونی در سراسر جهان در حال گسترش است. این کتاب از شیوه «هانیو پین یین» استفاده کرده امّا در واژه‌نامه اصطلاحات چینی که قبل از مأخذشناسی کتاب آمده است شیوه «وید ـ جایلز» هم اضافه شده است. در شیوه «وید ـ جایلز» حرف چینی «راه» با حروف لاتین به صورت «تائو» آمده است و واژه «تائو» از این شیوه قدیمی کاربرد حروف لاتین نشأت می‌گیرد. امّا در شیوه جدیدتر هانیو پین یین، «تائو» به «دائو» بدل شده است. آوایی که آنها دارند تقریباً مانند داو، هرچند کمی صدا دارتر، در فهرست داو جونز است. وقتی محققان غربی به استفاده از شیوه جدیدتر نگارش با حروف لاتین پرداختند با دو راه مواجه بودند، یکی اینکه واژه انگلیسی قدیمی «تائو» را بکار ببرند و دیگری اینکه واژه جدید «دائو» را وضع کنند. بسیاری از محققان واژه آشناتر «تائو» را ترجیح می‌دهند و استدلال می‌کنند که این واژه اکنون برای خود یک واژه انگلیسی است و نباید تحت تأثیر تغییر در سبک‌های زبانی قرار بگیرد. امّا اصطلاح «دائو» پر کاربرد‌تر شده است. کتابی که به تازگی و به‌طور مشترک به تصحیح و ویرایش آن پرداختم، آیین دائو و بوم‌شناسی نام دارد که در بردارنده توضیح مهمی درباره اقتباس این واژه جدید است، بدین معنا که «بحث‌های قدیمی درباره سنت دائویی غالباً گمراه‌کننده و مغشوش بود، به‌ویژه به لحاظ شیفتگی خاص غربی‌ها به دائوده جینگ[۷] «کلاسیک» یا «فلسفی» و بی‌ارزش خواندن و غفلت از سنت‌های فرقه‌ای بعدی»[۸] این کتاب، راهنمایی مزبور را پذیرفته و از واژه «دائو» استفاده می‌کند تا خود را از آنچه که «آیین تائو» در تصور غربی‌های قرن بیستم به نمایش گذاشته است، متمایز نماید.
…………………………..
[۱]. Daoism and chinese Culture (Kohn, 2001)
[۲]. Isabelle Robinet.
[۳]. ۱۹۹۷, Pp. 2-3.
[۴]. Mandarin.
[۵]. Wade-Giles.
[۶]. Hanyu pinyin.
[۷]. Tao-Te-ching.
[۸]. Girardot, Miller and Liu, 2001, p. xxxi.
ناشر: نشر ادیان
مترجم: مهدی لک زایی و ابوبکر ساوار
صفحه: ۳۵۱
نوبت چاپ: اول
تاریخ چاپ: تابستان ۹۵
قیمت: ۱۶۰۰۰