از حضور ارمنی‌ها و مهاجرت آنها به ایران چه می‌دانید؟

حضور ارمنیان در ایران

از لحاظ تاریخی و جغرافیایی و همچنین از نظر نژادی و اجتماعی هیچ کشوری و هیچ ملتی چون ایرانیان و ارمنیان با یکدیگر نزدیک نبوده اند. از زمان های پیش از تاریخ و بویژه از هنگام استقرار نژاد آریایی در سرزمین های آسیای صغیر ایرانیان و ارمنیان دارای همبستگی های محکم،همیشگی و ناگسستنی بوده اند. دوستی و روابط برادرانه «کوروش هخامنشی» با «تیگران بزرگ» ولیعهد ارمنستان که در تاریخ مسطور است بهترن گواه مستند بر روابط و مناسبات دیرباز این دو ملت می باشد. باید دانست که طبعاً در طول تاریخ این نزدیکی و ارتباط گاه به نفاق و کشمکش گرائیده است چرا که ارمنستان هموراه به علت درگیری و جنگ های دائمی میان ایران و دیگر امپراتوری ها در موقعیت بینابینی استراتژیک قرار داشته است. با وجود این موارد باید اذعان داشت که چه از لحاظ نژادی و هم خونی و چه از نظر زبان و تأثیرات متقابل و همچنین از لحاظ فرهنگ،ادبیات و آداب و سنن اجتماعی وجوه مشترک بسیاری بین ایرانیان و ارمنیان وجود داشته است. با این که ارمنیان متجاوز از دو هزار سال است که در ایران بسر می برند،اما سابقه زندگی توده ای آن ها در این سرزمین به زمان سلطنت شاه عباس کبیر که گسترش بیشتری یافته است پیوند می یابد. بسیاری از شهر های آذربایجان ایران از دیرباز ارمنی نشین بوده اند. وجود شمار فراوانی کلیسا در نقاط مختلف آذربایجان،مانند کلیسای «تادئوس مقدس» در ماکو (قرن هفتم میلادی)،«استپانوس مقدس» در جلفا (قرن نهم میلادی)،کلیسای«سرکیس مقدس» در خوی (قرن دوازدهم میلادی)،نشانه هایی از حضور بلند مدت ارمنیان در ایران می باشد.

سال ها پیش از آن که شاه عباس صفوی،ارمنیان را به داخل فلات ایران کوچ دهد،بازرگانان ارمنی از طریق شیراز و بندرعباس با هندوستان داد و ستد داشتند. «هایگ عجمیان»،محقق نام آشنای ارمنی،حدود هفتاد سال پیش در قبرستان ارمنیان شیراز،سنگ مزارهایی یافت که تاریخ ۱۵۵۰ میلادی داشتند. این امر نشان می دهد که حداقل پنجاه سال پیش از مهاجرت بزرگ ارمنیان،بازرگانان ارمنی در شیراز مستقر بوده و کلیسا و خانه هایی داشته اند.

مهاجرت بزرگ ارمنیان به ایران

مهاجرت ارمنیان به ایران بزرگترین حادثه در تاریخ زندگی ارمنیان ایران است. این حادثه از آن نظر نیز که با مخالفت و موافقت مورخان مختلف گاه مورد سرزنش و گاه مورد ستایش قرار گرفته،حائز اهمیت می باشد. زیرا در عین حال که شاه عباس کبیر با این اقدام خود ارمنیان را از شر کشتارهای مداوم عثمانی ها نجات داد،این عمل خود باعث شد که گروه کثیری از آنان در جریان مهاجرت معدوم شوند و به همین جهت گروهی از مورخین در عین حال که نتوانسته اند عطوفت و مهربای شاه عباس را نسبت به ارمنیان نادیده بگیرند، این اقدام او را عملی وحشیانه دانسته اند.

در سال ۱۶۰۳م،آن گاه که شاه عباس آذربایجان را از دست ترک های عثمانی خارج ساخت ارمنیان ساکن در جلفا و آنسوی رودخانه ارس«نخجوان امروزی» استقبال گرمی از وی به عمل آوردند. آن ها بازماندگانی از اهالی شهر «آنی» پایتخت سلسله باگرادونی بودند که قسمت بیشترشان به لهستان و دیگر کشورهای اروپا کوچ کرده بودند و گروهی که در جلفای ارس باقی مانده بودند در مدت کوتاهی توانسته بودند وضع نسبتاً مرفهی به دست آورند. بازگانانی که در بین آن ها بودند روابط نزدیکی که با مراکز تمدن اروپا داشتند مهمترین عامل ارتباط شرق و غرب به شمار می رفتند. وجود همین افراد مفید بود که شاه عباس پس از مشاهده آن استقبال به فکر کوچ دادن آن ها به ایران افتاد.

مهاجرت ارمنیان از جلفای ارس به ایران در سال ۱۶۰۵م، زیر نظر مستقیم شاه عباس انجام گرفته است. در حدود ۳۵۰٫۰۰۰ نفر از ارمنیان به زور شمشیر خانه و ماورای خود را ترک کردند و به سوی مرکز فلات ایران به حرکت درآمدند. سپاهیان قزلباش مهاجرین را در حمل اثاثیه و توشه شان کمک کردند،طبق نوشته مورخین حدود ۳۰۰٫۰۰۰ بر اثر عبور از رودخانه ارس که در آن زمان پلی وجود نداشت غرق شده و جان خود را از دست دادند. مابقی که حدود ۵۰٫۰۰۰ نفر بودند به ایران رسیدند و در شهر های کاشان،بندرانزلی،رشت،همدان و منطقه کنونی کلاردشت در استان مازندران و اصفهان مستقر شدند.

برخی از ارمنیان مهاجر به گیلان و مازندران به دلیل ناسازگاری با شرایط اقلیمی در همان روزهای اولیه مردند و عده ای نیز به قزوین، دروازه شاه عبدالعظیم تهران،اراک مهاجرت کردند.

پس از مهاجرت ارمنیان به ایران، شاه عباس که از رفتار بی رحمانه برخی سربازان قزلباش با ارمنیان آگاه شده بود با صدور فرمانی آنان را از بدرفتاری با ارمنیان منع کرد و فرمانی صادر کرد که ارمنیان همه آزادند و احدی نمی تواند زن و مرد ارمنی را به اسیری یا کنیزی ببرد.
در اصفهان شاه عباس،قسمتی از زمین های کنار راست رودخانه زاینده رود را برای سکونت به مهاجرین سپرد و روستائیان را در ۲۲ روستای منطقه فریدن و ۷ روستای چهارمحال و بختیاری جای داد.

ارمنیان مهاجر با سرمایه ای که با خود به ایران آورده بودند در مدت کوتاهی دست به ساختن خانه هایی زدند و منطقه مسکونی جدید را به یادگار جلفای زادگاه خود «جلفای نو» نامیدند و خیابان اصلی آن را خیابان «نظر» نام نهادند. در این مرحله رفتار شاه عباس با ارمنیان آمیخته با محبت و مهربانی بوده است. وی امتیازات خاصی برای ارمنیان قائل شد،اجازه تأسیس کلیسا ها را صادر کرد که کلیسای بزرگ «وانک» در همین زمان ساخته شد.شاه عباس، اداره امور منطقه جلفای نو را به دو تن از ارمنیان به نام های «خواجه نظر» و «خواجه شفراز» که هر دو از مشاوران عالی شاه بودند سپرد. و گروه کثیری از ارمنیان را به مناسب دولتی رساند.

به همان نسبت که ماجرای مهاجرت ارمنیان به ایران حاوی حوادث ناگواری بوده است،سکونتشان در ایران آمیخته با رفاه،سعادت و عطوفت از طرف شاه و مردم ایران است. ارمنیان اصفهان و سایر شهرهای ایران که جمعیت آن روز به روز زیادتر می شد بسیار زود با محیط جدید خود را وفق داده و به پیشرفت رسیدند. آنان در اجرای مراسم و تشریفات مذهبی خود آزاد بودند و تابع مقررات شرعی و عرفی ایران نبودند. آن ها حق تعیین کلانتر،کد خدا و حاکم خود را داشتند.

ارمنیان در زمان شاه عباس به بزرگترین تجار ابریشم تبدیل شدند و از سوی شاه انحصار صادرات ابریشم را دیافت کردند.

ارمنیان در زمان افشاریان

پس از درگذشت شاه عباس،اوضاع برای ارمنیان کمی دشوار شد زیرا جانشینان برای بدست آوردن مال و ثروت ارمنیان به آزارو اذیت انان پرداختد. در زمان نادرشاه افشار،ارمنیان موظف شدند سالیانه ۶۰۵۰۰۰ نادری به دربار بپردازند. کلیساهای ارمنیان بسته شد و برخی سران جامعه ارمنیان دستگیر و کشته شدند. در این زمان عده ای از شهر های بزرگ کوج کردند و در روستا های اطراف ساکن شدند.تعدادی نیز به هندوستان،هندوچین و جاوه رفتند. نادرشاه همچنین تعدادی از ارمنیان را به خراسان کوچاند. او بعد ها نیز هنگام پیشروی به سوی قارص و ارزروم،شش هزار زن و مرد ارمنی دیگر را به خراسان کوچاند. اما در اواخر سلطنت نادر شاه اوضاع برای ارمنیان بهتر شد و برخی از مهاجران دوباره به شهر ها و کشور بازگشتند.در زمان تاجگذاری نادر شاه در دشت مغان جاثلیق یا خلیفه ارمنستان به دعوت نادرشاه به ایران آمد و در این مراسم حضور یافت.

ارمنیان در دوران زندیه

هنگامی که نادر شاه کشته شد و سلطنت به کریمخان زند رسید،اوضاع ارمنیان بهتر شد زیرا کریمخان نیز بمانند شاه عباس به ارمنیان مهر می ورزید و تسهیلات زیادی برای آن ها فراهم ساخت.در زمان کریمخان زند(۱۱۸۲ ه.ق/۱۷۶۸م) ارمنیان تهران اولین کلیسای خود به نام «تادئوس بارتوقیموس» را در کوچه ارمنیان (واقع در محله بازار کنونی خیابان مولوی) بنا کردند.

ارمنیان در دوران قاجار

در دوره قاجار ارمنیان مورد حمایت شاهان قاجار قرار گرفتند.آنان پیش از همه حمایت عباس میرزا نایب السلطنه ناصرالدین شاه و مظفر الدین شاه قاجار برخوردار شدند.تعداد زیادی از ارمنیان در زمان آقا محمد خان قاجار و لشکر کشی او به گرجستان و قفقاز به ارتش فراخوانده شدند و مسئولیت توپخانه را برعهده گرفتند. در زمان فتحعلی شاه،نیز وضع ارمنیان خوب بود.بطور کلی در دوران قاجار،ارمنیان بیش از پیش در امور مملکتی و جنگی وارد حیات سیاسی و اجتماعی ایران شدند.مخصوصاً امیر کبیر که آن ها را در همهامور مهم مملکتی شرکت می داد.

حضور ارمنیان در تهران

همانطور که پیش تر گفته شد،در سال ۱۱۵۸ه.ق/ ۱۷۵۰م،تعدادی از ارمنیان در دروازه شاه عبدالعظیم تهران ساکن بوده اند. از این رو می توان به تحقیق گفت که ارمنیان پیش از جلوس کریمخان به سلطنت در سال ۱۱۶۳ه.ق و در زمان نادرشاه به تهران آمده بودند.معماران و مهندسان ارمنی در زمان اتخاب شهر تهران به عنوان پایتخت در نوسازی و توسعه شهر مشارکت داشتند و در این دوره تعداد زیادی صنعتگر از جلفای اصفهان به تهران آمدند و در تهران مقیم شدند.در دوره قاجار ارمنیان تهران در دو ناحیه از شهر مستقر بودند. یکی در دروازه شاه عبدالعظیم و دیگری در محله دروازه قزوین. رفته رفته که به شمار ارمنیان افزوده شد ارمنیان در دیگر محله های تهران مانند ده ونک و خیابان سی تیر کنونی سکونت گزیدند.

پس از آن بتدریج گروهی از ارمنیان نقاط دیگر ایران نیز به تهران مهاجرت کردند.

پایان پیام / ص