آرامستان ارامنه؛ قبرستانی تاریخی در قلب مشهد/آرامستانی با صفا اما ساکت و بدون رفت و آمد

زهرا غفوریان/ به گزارش ردنا (ادیان‌نیوز)، تقاطع بولوار کریمی و حر عاملی در کنار ساختمان شهرداری منطقه ۲ دیواری نه چندان بلند اما طولانی به رنگ زرد است که پشت آن برگی از تاریخ مشهد خفته است؛ ساکت، با صفا و بدون رفت و امد، حکایت قبرستانی تاریخی در قلب مشهد است.

آرامستان ارامنه مشهد سال هاست محل دفن افراد بسیاری بوده است و بخشی از میراث فرهنگی شهر به شمار می آید. ارامنه و مسیحیان مشهد اموات خود و نیز هم کیشان آمریکایی، کانادایی و روس، زنان و کودکان آواره لهستانی را اینجا به خاک سپرده اند.

پشت دیوارهای سرد و ساکت این گورستان سال هاست کسی دفن نشده است. اینجا قبرستانی است که ورود به آن شاید سخت باشد اما غیر ممکن نیست، برای آشنایی با این مکان و تاریخچه ارامستان، خبرگزاری رضوی بازدیدی داشته است که گزارش تفصیلی آن را در ادامه می خوانیم.

سلیمان نوری، رییس هیات مدیره انجمن چهارباغ و فعال میراث فرهنگی درباره تاریخچه این قبرستان می گوید: آرامستان تاریخی ارامنه در شهر مشهد، یکی از گورستان های قدیمی این شهر به شمار می رود. این قبرستان محل دفن مسیحیانی بوده که در شهر طوس و مشهد قدیم ساکن بوده اند.

وسعت این گورستان در گذشته بسیار بیشتر از اندازه فعلی آن بوده است. در سال های اخیر و در راستای انجام برخی اقدامات عمرانی از سوی شهرداری بخش اعظم این گورستان تخریب شده است. زمین محل احداث ساختمان شهرداری منطقه ۲ مشهد در ضلع شمالی گورستان و ساختمان مرکز مخابرات مطهری مشهد و قسمتی از ابتدای بوار شهید کریمی در ضلع شرقی این محل ساخته شده است.

به طور کلی تقریبا وسعتی معادل ۲۵۸۴ مترمربع از کل ملک قبرستان جهت ساخت و ساز تخریب شده و سنگ قبور آن به قسمت دیگری منتقل شده است.

با این که این محل در حال حاضر به نوعی در وسط شهر و در یکی از محلات پرجمعیت شهر قرار گرفته است، اما در گذشته دور، این منطقه دور از شهر بوده و به تدریج و با گسترش جغرافیایی شهر نه تنها

در داخل شهر قرار گرفته، بلکه نزدیک به هسته مرکز شهر نیز واقع شده است.

مدفونین در آرامستان

ز او درباره ملیت قبرها سوال می کنم و می گوید: تمامآرامستان ارامنه مشهد سال هاست محل دفن افراد بسیاری بوده است و بخشی از میراث فرهنگی شهر به شمار می آید. ارامنه و مسیحیان مشهد اموات خود و نیز هم کیشان آمریکایی، کانادایی و روس، زنان و کودکان آواره لهستانی را اینجا به خاک سپرده اند. پشت دیوارهای سرد و ساکت این گورستان سال هاست کسی دفن نشده است. اینجا قبرستانی است که ورود به آن شاید سخت باشد اما غیر ممکن نیست

افراد دفن شده در این آرامستان ایرانی نیستند و این را می توان با نگاهی روی نوشته های سنگ ها به راحتی دریافت. دست سرنوشت افرادی با ملیت های مختلف از جمله آمریکایی، روسی، گرجی، کانادایی، فرانسوی، آلمانی، لهستانی، روسیه سفید، سوئیسی، اکراینی ارمنستان و انگلیسی را به این شهر کشاند و در این محل ابدی کرد.

قدیمی ترین تاریخ روی سنگ قبرها متعلق به اواخر دوره قاجار و جدیدترین آن اوایل پهلوی دوم است.

در این گورستان افرادی با فرق گوناگون دفن شده اند که می توان به ارتودکس ها، کاتولیک ها، ارامنه گریگور و آشوری ها اشاره کرد.

صلیب های متفاوت در آرامستان

با گشتی که در آرامستان می زنم متوجه اشکال مختلف صلیب هایی می شوم که روی قبرها وجود دارد؛ علت را که جویا می شوم توضیح می دهند به علت اینکه در اینجا مذاهب مختلفی از مسیحیت مدفون هستند به تبع آن شکل صلیب ها هم متفاوت است.

صلیب ارتودوکس های آرامستان بیش از همه نظرم را جلب می کند، صلیببی که آن اشکال چلیپای معمول را ندارد و با دو خط اضافه یکی مایل در قسمت پایین و یکی صاف در بالا با دیگر صلیب ها تفاوت آشکاری دارد. برخی گفته اند این دو خط نماد بهشت و جهنم هستند.

جالب آنکه این صلیب های رمزآلود روی قبور روس های مدفون در قبرستان ارامنه مشهد هم وجود دارد. در حالیکه صلیب های روی قبر کاتولیک ها، ساده و به همان شکل معمولی چلیپایی است. صلیب ارمنی ها در حاشیه دارای طرحی شبیه گل است. آشوری های متوفی در این آرامستان صلیب هایی دارند که انتهای آن به شکل نیم دایره است.

شکل سنگ تراشیده بر روی قبور بسیار متنوع بوده است و تعدادی از آنها محل مخصوص عودسوز دارد. صلیب ها نیز در این مکان متنوع است، اما معروف ترین آن ها صلیبی است که  مورد استفاده در کلیسای اوتودوکس روسیه بوده است و علاوه بر یک خط افقی یک خط کوتاه تر افقی بالای خط افقی اصلی و یک خط کج هم در زیر خط افقی اصلی دارد.

یکی دیگر از چیزهایی که در حین قدم زدن در این مکان نظر را جلب می کند وجود رسم الخط های مختلف روی قبرهاست؛ خطوط فارسی، آشوری، ارمنی، انگلیسی، لهستانی، فرانسوی و روسی سنگ ها قابل تشخیص است.

مشاهیروسعت این گورستان در گذشته بسیار بیشتر از اندازه فعلی آن بوده است. در سال های اخیر و در راستای انجام برخی اقدامات عمرانی از سوی شهرداری بخش اعظم این گورستان تخریب شده است. زمین محل احداث ساختمان شهرداری منطقه ۲ مشهد در ضلع شمالی گورستان و ساختمان مرکز مخابرات مطهری مشهد و قسمتی از ابتدای بوار شهید کریمی در ضلع شرقی این محل ساخته شده است. به طور کلی تقریبا وسعتی معادل ۲۵۸۴ مترمربع از کل ملک قبرستان جهت ساخت و ساز تخریب شده و سنگ قبور آن به قسمت دیگری منتقل شده است

مدفون در آرامستان

سلیمان نوری از مشاهیر مدفون در آرامستان نام می برد و می گوید: قبر ملکن هارتوانیان( داماد راهبه کارتارینا) که صنعت نساجی و برق را برای مشهد به ارمغان آورد از مشاهیر مدفون شده در آرامستان است.

«آرسن مانگاساریان» مؤسس اولین سینمای مشهد، «هران مانگاسارین» که بعد از مرگ پدر (آرسن) هفت سینما در مشهد را تاسیس می کند، بانو «النا درمگردپچیان» معلم زبان روسی و پیانو، مهندس«یفرم توماس» که بخشی از آسفالت بولوار وکیل آباد از اقدامات اوست از افرادی هستند که در این آرمستان دفن شده اند.

«پول ژولیا» که پروفسور هماتولوژی بوده و سه کشیش از دیگر افراد مهم مدفون در قبرستان هستند که می توان به عنوان افراد مشهور این محل از آنها یاد کرد.

اولین و آخرین فرد مدفون

از اولین و آخرین شخص مدفون می پرسم و می گوید: زمانی که تدفین مسیحیان در قبرستان روس ها ممنوع شد، مسیحیان مشهد به فکر خرید مکانی برای تبدیل آن به آرامستان بودند.

در همان روزها مادربزرگ آقای داویدیان یکی از اولین دندانپزشکان مشهد درگذشت و همین بهانه ای برای خرید این محل شد.

روی سنگ قبر نام سانتیک داویدیان به چشم می خورد که سال وفاتش را ۱۹۳۹ قید کرده؛ یعنی ۷۹ سال پیش و قدمت واقعی اینجا از دفن بانو سانتیک داویدیان است.

سلیمان نوری درباره آخرین مدفون می افزاید: شنیده هایم حاکی از آن داشت که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی دیگر هیچ کس در این قبرستان دفن نشده است اما با دیدن تاریخ فوت تعداد زیادی از سنگ ها متوجه می شوم شنیدن کی بود مانند دیدن. افراد که بعد از سال ۱۹۷۸ میلادی در این ارامستان دفن شده اند کم نیستند.

تهیه لیستی از تمام تاریخ های فوت مرا به این نتیجه می رساند که «شورا مهرابیان» آخرین فردی است که با خستگی ۷۴ سال زندگی در سال ۱۹۹۵ میلادی و ۱۳۷۴ شمسی در این مکان آرام برای همیشه به خواب رفته است.

سنگ قبر مبلّغ آمریکائی در آرامستان

در گزارش هایی که قبلا از این آرامستان منتشر شده، همواره از اینجا به عنوان قبرستانی با قدمت ۱۰۰ سال و حتی بیشتر یاد شده است. علت را از آقای سلیمان نوری جویا می شوم و میقبر ملکن هارتوانیان( داماد راهبه کارتارینا) که صنعت نساجی و برق را برای مشهد به ارمغان آورد،«آرسن مانگاساریان» مؤسس اولین سینمای مشهد، «هران مانگاسارین» که بعد از مرگ پدر (آرسن) هفت سینما در مشهد را تاسیس می کند، بانو «النا درمگردپچیان» معلم زبان روسی و پیانو، مهندس«یفرم توماس» که بخشی از آسفالت بولوار وکیل آباد از اقدامات اوست از افرادی هستند که در این آرمستان دفن شده اند

گوید: آنچه باعث این اشتباه شده است وجود سنگ قبرهایی در این قبرستان است که قدمت ۱۰۰ ساله دارند اما سال ها بعد از دفن متوفای آن ها، از مکان های دیگر به اینجا منتقل شده
قبر «لوئیس اف.اسلستین» از آن دسته قبرهای صدساله است و مهم ترین قبر این گورستان به شمار می رود. او مبلغ آمریکایی است که در سال ۱۸۹۵م (۱۳۷۴ش) در مشهد ساکن شد و در طول دوران ۲۳ ساله حضور و تلاش خود در مشهد و قبل از مرگش به سال ۱۹۱۸ میلادی(۱۲۹۷ش) موفق شد تنها دو یا سه نفر را به آئین مسیحیت رهنمون سازد.

در بعضی گزارش هایی که از این آرامستان نوشته شده، به اشتباه «اسلستین» را اولین مدفون این قبرستان می دانند و به همین دلیل قدمتی ۱۰۰ ساله به این مکان می دهند که صحت ندارد. این قبر مانند بسیاری از قبرهای قدیمی دیگر، سال ها بعد از مرگ وی، به دلیل خرابی قبرستان های دیگر، به این مکان منتقل شده است. او تاکید می کند قدمت واقعی اینجا از دفن بانو سانتیک است.

کوچک ترین فرد مدفون در ارامستان

در میان سنگ قبرها توجهم به سنگ قبرهای کوچکی جلب می شود. تاریخ های تولد و مرگ روی این سنگ های کوچک نشان می دهد که زیرسنگ ها کودکان مدفون شده اند. این حس تلخ با کنجکاوی همراه می شود و مرا به یافتن قبر کوچک ترین فرد مدفون شده در این آرامستان ترغیب می کند.

پس از حدود نیم ساعت جست و جو نزدیک دیواری که در همسایگی شهرداری منطقه دو است به قبر دخترکی ۲۷ روزه می رسم؛ «ابا ویلیامز» که در سال ۱۹۴۲ میلادی(۱۳۲۲) برای همیشه و بدون لالایی در اینجا به خواب رفت.

متفاوت‌ترین سنگ

علاوه بر تفاوت در شکل صلیب های قبرهای مختلف و خط های متفاوت که بر سنگ ها نقش بسته، شکل خود سنگ ها هم متفاوت است؛ سنگ هایی که حکایت از ثروت، شهرت و موقعیت اجتماعی صاحبانشان دارند. اما متفاوت ترین سنگ که توجهم را جلب کرد، مربوط به مزار «سدامستوفیان» است؛ مزاری در ضلع غربی قطعه لهستانی ها که به شکل کتاب طراحی شده است. او در زمان مرگ، نویسنده ای ۲۵ ساله بوده که شاید اگر روزگار مهلت بیشتری به او می داد، روزی نویسنده ای مشهور می شد.

قبرهای مهاجران لهستانی در میان سنگ قبرها توجهم به سنگ قبرهای کوچکی جلب می شود. تاریخ های تولد و مرگ روی این سنگ های کوچک نشان می دهد که زیرسنگ ها کودکان مدفون شده اند.

این حس تلخ با کنجکاوی همراه می شود و مرا به یافتن قبر کوچک ترین فرد مدفون شده در این آرامستان ترغیب می کند. پس از حدود نیم ساعت جست و جو نزدیک دیواری که در همسایگی شهرداری منطقه دو است به قبر دخترکی ۲۷ روزه می رسم؛ «ابا ویلیامز» که در سال ۱۹۴۲ میلادی(۱۳۲۲) برای همیشه و بدون لالایی در اینجا به خواب رفت.

سلیمان نوری با اشاره به اینکه مهم ترین و ارزشمند ترین قسمت آرامستان شاید بخش لهستانی است آن هم از این جهت که یادگاری از جنگ جهانی دوم در مشهد است ، می افزاید: زنان و کودکانی که پس از سپری شدن دوران تبعید در اردوگاه های کار اجباری در سیبری، در سال ۱۹۴۲ با کشتی به ایران آورده می شدند، تعدادی هم به مشهد می آیند، اما بیماری و ضعف بنیه به بعضی از آن ها امان نمی دهد تا بار دیگر به وطن برگردند و همان سال فوت می کنند و در این مکان مدفون می شوند.

جمعا ۲۲ قبر ساده و یک شکل در ضلع جنوبی قبرستان همراه با دولوح یادبود یکی قدیمی و یکی دیگر جدید که از طرف کشور لهستان در این مکان نصب شده است، در قطعه لهستانی وجود دارد.
برایم توضیح می دهد که تعدادی از این لهستانی ها در همان سالی که وارد مشهد می شوند در جریان کمک به زلزله ای که در شهر قوچان اتفاق می افتد، در اثر سقوط هواپیما جان باختند و اینجا مدفون شدند.

۶ قبر بی نام هم در بین این ۲۲ قبر وجود دارد که نام و نشانی ندارند و فقط می دانیم ملیت شان لهستانی است.

او به قبری در قسمت لهستانی ها اشاره می کند که گفته می شود ۱۳ لهستانی در آن مدفون هستند!

تنها ردپای این مهمانان ناخوانده و رنج کشیده که آن زمان مورد محبت و مهمان نوازی مردم مشهد قرار گرفتند، همین ۲۲ سنگ قبر است که هنوز هم با احترام حفظ و نگهداری شده است و گفته می شود هر ساله در سالروز ورود لهستانی ها به ایران افرادی از سفارت لهستان برای ادای احترام به این قبور به آرامستان مراجعه می کنند.

رییس هیئت مدیر انجمن چهارباغ می گوید: در این محل مادور یا نمازخانه مسیحیان هم قرار دارد که قدمت آن به هفتاد سال می رسد. مانند آنچه در قبرستان های مسلمانان معمول است، متوجه شدم در اینجا هم همه سنگ قبرها در یک جهت قرار گرفته اند و آن جهت مشترک محراب کلیسا است؛ محراب همه کلیساها به سمت محل تولد عیسی مسیح(ع) یعنی شهر ناصریه در فلسطین اشغالی است.

حضور ارامنه در مشهد

وقتی اطلاعات بیشتری از این ارامستان به دست می آورم این سوال در ذهنم ایجاد می شود که حضور ارامنه در مشهد به چه تاریخی برمی گردد که سلیمان نوری در پاسخ می گوید:با رهگذران و کسبه حوالی آرامستان هم کلام شوید متوجه می شوید بعضی ساکنان که حتی چندین سال از سکونت شان در محل می گذرد، از وجود برگه هایی از کتاب تاریخ شهرشان پشت این دیوارهای زرد بی اطلاعند و بعضی دیگر که به دنبال شنیده ها، به قصد بازدید راهی این مکان می شوند، معلوم نیست بتوانند از سازمان میراث فرهنگی، اجازه ورود و بازدید بگیرند یا خیر. این اثر تنها گورستان مربوط به ارامنه در شهر مشهد است که از لحاظ تاریخی سیاسی از جایگاه و ارزش خاصی برخوردار بوده و با شماره ۳۱۴۴۴در ردیف آثار ملی قرار گرفت و اگر این آرامستان به یک مکان تاریخی برای بازدید عموم تبدیل شود هم باعث آشنایی بیشتر مردم با گذشته این شهر می شود و هم آرامستان از این رکود و سکوت و سردی در می آید

برای نخستین بار نادرشاه افشار تعدادی از خانوارهای ارامنه و یهودی را به مشهد کوچ داد و آن ها را در محله عیدگاه و بیرون از آن ساکن کرد و از آنجایی که خراسان با کشورهای آسیای میانه مرز مشترک داشت و پلی ارتباطی بین این کشورها محسوب می شد، تجار و صنعتگران مسیحی بسیاری از ایروان، قراباغ، نخجوان، ترکمنستان و روسیه به این منطقه مهاجرت کردند.

رفته رفته مهاجران ارمنی از اواخر قرن نوزدهم میلادی و در زمان حکومت قاجار از مرز باجگیران و درگز وارد این استان شدند و سپس در شهرهای مشهد، قوچان، نیشابور، شیروان، سبزوار ، بجنورد و درگز اقامت گزیدند.

بعدها تجار ارمنی از مناطق دیگر ایران مانند آذربایجان و اصفهان نیز به این استان نقل مکان کردند و به کارهای تجاری و صنعتی مشغول شدند.

اکثر کارخانجات ارمنیان کارخانه های تصفیه پنبه، تولید الکل صنعتی و پزشکی، قیرسازی و نخ ریسی بود. الفرد هاوان نماینده شواری خلیفه گری ارامنه در خراسان رضوی معتقد است ۹۰ درصد تاجران پنبه و خشکبار ایران به خارج از کشور تجار ارامنه خراسان بودند که در مشهد نیشابور و سبزوار زندگی می کرده اند.

یک افسوس

این فعال میراث فرهنگی در پایان یاداور می شود: با رهگذران و کسبه حوالی آرامستان هم کلام شوید متوجه می شوید بعضی ساکنان که حتی چندین سال از سکونت شان در محل می گذرد، از وجود برگه هایی از کتاب تاریخ شهرشان پشت این دیوارهای زرد بی اطلاعند و بعضی دیگر که به دنبال شنیده ها، به قصد بازدید راهی این مکان می شوند، معلوم نیست بتوانند از سازمان میراث فرهنگی، اجازه ورود و بازدید بگیرند یا خیر.

این اثر تنها گورستان مربوط به ارامنه در شهر مشهد است که از لحاظ تاریخی سیاسی از جایگاه و ارزش خاصی برخوردار بوده و با شماره ۳۱۴۴۴در ردیف آثار ملی قرار گرفت و اگر این آرامستان به یک مکان تاریخی برای بازدید عموم تبدیل شود هم باعث آشنایی بیشتر مردم با گذشته این شهر می شود و هم آرامستان از این رکود و سکوت و سردی بیرون می آید.

www.razavi.news/fa/report/38714/آرامستان-ارامنه-قبرستانی-تاریخی-قلب-مشهد-آرامستانی-صفا-اما-ساکت-بدون-رفت-آمد