تمدن سازی انقلاب اسلامی و جریان های فکری جهان اسلام
مقدمه: آنچه جوامل بین المللی مانند سازمان ملل متحد و امثال آن برای کشورهای اسلامی در حال اجرای آن هستند، چیزی جزء به تاریخ سپردن اسلام و هویت اسلامی نیست. این امر طبیعی است که قرآن را کتاب تروریستها و اسلام را مکتب ضد حقوق بشر قلمداد کنند و با حذف آخرین لوح دعوت پیامبران الهی از لوح قلوب اهل توحید منشور ماده پرستی، مردن انسان است که سرلوحه رفتار اجتماعی ملل دنیا قرار خواهد گرفت.
دراین مکتب مادی گرا نقش خداوند تنها در خلق جهان هستی تصور گردیده و نقش اداره جهان به دست کسانی سپرده میشود که بر عقل غیر متعبد تکیه دارند و توسعه هوی و هوس را در سر میپرورانند.
در چنین شرایطی آنکه خلیفه خدا روی زمین است نه یک انسان توحیدی بلکه موجودی گرفتار در چنبره بت پرستی نوین است. از این روی کنوانسیون هشت مادهای سازمان ملل متحد و امثال آن با طرح ها و شعار های زیبا همچون طرفداری از حقوق بشر و هماهنگ سازی اعتقادات بشر جانشین شعار احترام به عقاید می کنند تا زمینه لازم برای همسو کردن مکاتب توحیدی و غیر توحیدی اعم از اسلام، مسیحیت،یهودیت، با بودیسم، لائیسم، مارکسیسم و تمامی ایسم هایی دیگر با حاکمیت بلامنازع کفر و شرک و نفاق بر تمامی ساختارها و روابط اجتماعی بشر فراهم شود.
بنابراین باید تمدنی اسلامی شکل گرفته و در مقابل این هجمه ها ایستادگی کند. همانطوری که فلاسفه و دانشمندان اخلاق می گویند: بشر ذاتا بسوی کمال صنعتی و اخلاقی رهسپار است و کشور متمدن، کشوری است که آداب و رسوم اخلاقی را تکمیل کرده باشد و در راه حفظ و تقویت اخلاق خویش بکوشد.[۱] جامعه جهان اسلام باید بدنبال تحقق تمدن نوین اسلامی باشد. عوامل متعددی در تحقق تمدن نقش دارند که میتوان به امنیت و آرامش و غرور و همبستگی ملی و همکاری و تعاون و اخلاق اشاره کرد.[۲] لذا تمدن انسانی به معنای درست کلمه همان هماهنگ کردن حقیقت آدمی بر واقعیت زندگی و نیازهای متعدد و گوناگون بشری در ابعاد متفاوت زندگی انسانی است.[۳]
تمدن مادی که بیش از سیصد سال است که کارآمدی خود را به صورت توسعه یاب به اثبات رسانده است. این همان تمدنی است که شاکله و عصاره آن در بحث مدرنیسم و پست مدرنیسم ذهن نقادان فلسفه و جامعه شناسی را به خود مشغول کرده است و هریک به فراخور حال یا از آن دفاع کرده یا آن را رد کردهاند. به همین جهت بحث از تحقق نظام انقلابی تمدن ساز جهت مقابله با ناکارآمدیهای تمدن مادی ضرورت پیدا کرده و میتواند ناکارآمدی های فطری انسان ها را جبران نماید.
ضرورت دیگر پرداختن به تحقق نظام انقلابی تمدن ساز، هجوم همه جانبه تمدن مادی با صور و اشکال گوناگون به شاکله تمدن اسلامی است. در واقع توحید محوری به عنوان ویژگی اصلی جوامع الهی از صدها سال پیش مورد تهاجم همه جانبه نظام مفاهیم و معادلات و محصولات مادی قرار گرفته است. دفعا موزیانه و هم زمان از تحجر و روشن فکری و تلاش برای اشاعه این افکار در میان مللی که به آنها جهان سوم می گویند در غالب اوقات موثر افتاده است.
زیرا جوامع اسلامی یا با غفلت یا تغافل از فرهنگ کهن خود مسحور شعبده های فناوری مادی گشته و بافراموش کردن پیشینه درخشان خویش در عرصه علم و ادب و فرهنگ ریزهخوار این سفره شدهاند. بدین جهت تمدن اسلامی در برههای از زمان روند رو به رشدی را تجربه کرد؛ اما با کینه ورزی دشمنان اسلام حرکت تمدن اسلام رو به کندی گرائیده و حکام اسلامی نتوانستند به خوبی این تمدن اسلامی را در جوامع بین المللی تبیین و اجرا نمایند.
تهاجم تمام عیار جهان غرب به مهم ترین عامل همگرایی و واگرایی
مذهب را می توان مهم ترین اصل در تهاجم غرب به کشورهای اسلامی غرب جهان اسلام دانست و به نوعی آنان به نظریه ساموئل رسیده اند که جنگ جهانی سوم، جنگ سرد نبوده؛ بلکه جنگ تمدنها خواهد بود آن هم تمدن غرب با تمدن اسلامی که ریشه تمدن به مذهب خواهد رسید. ساموئل هانتینگتون مینویسد: تمدن بالاترین گروهبندی فرهنگی و گستردهترین سطح هویت فرهنگی است که انسان از آن برخوردار است. تمدن با توجه به عناصر عینی مشترک همچون زبان، تاریخ، مذهب، سنتها و نهادها تعریف میشود.[۴]
وی در نظریه هشداردهنده به غرب در مورد آینده جهان، برخورد تمدنها رامطرح نمود و آینده را در پیروزی غرب در جنگ سرد ندانست و پایان تاریخ را برخورد تمدنها بیان نمود. استادعلوم سیاسی دانشگاه هاروارد نظریه خود را ابتدا در شماره تابستان فصلنامه فارین افیرز منتشر ساخت.[۵]
اظهارات جیمز بیکر وزیر امور خارجه بوش و کاندیدای احتمالی مبارزات ریاست جمهوری سال ۱۹۹۶ آمریکا اشاره کرد که در مصاحبه خود با سردبیر ماهنامه جدیدالانتشار میدل ایست کوارترلی با استناد به مقاله « برخورد تمدنها» و نظر هانتینگتون درباره ارتباط تمدنهای اسلامی و کنفوسیوسی گفت: « اینکه چنین اتحادی تحقق خواهد یافت و یا نه مسئله دیگری است، لیکن هانتینگتون نظریه جالبی را ارائه داده است که در چارچوب اتحاد اسلام رادیکال و کنفوسیزم باید به آن توجه شود. جستجوی پارادایم جدید برای دوران بعداز سیاست مهار کمونیسم، به این زودیها به نتیجه نخواهد رسید و به مدت بیشتری نیاز دارد».[۶]
به اعتقاد هانتینگتون تقابل تمدنها سیاسیت غالب جهانی و آخرین مرحله تکامل درگیریهای عصر نو را شکل میدهد؛ زیرا اختلاف تمدنها اساسی است؛ خودآگاهی تمدنی در حال افزایش است؛ تجدید حیات مذهبی وسیلهای برای پر کردن خلأ هویت در حال رشد است؛ رفتار منافقانه غرب موجب رشد خودآگاهی تمدنی دیگران گردیده است؛ ویژگیها و اختلافات فرهنگی تغییر ناپذیرند؛ منطقه گرایی اقتصادی و نقش مشترکات فرهنگی در حال رشد است؛ و خطور گسل موجود بین تمدنها امروز جایگزین مرزهای سیاسی و ایدئولوژیک دوران جنگ سرد شده است و این خطوط جرقههای ایجاد بحران و خونریزیاند.[۷]
در نظریه هانتینگتون سه رقیب اصلی وجود دارد: نخست غرب است که فرهنگ اروپا- آمریکایی آن حاصل رنسانس، عصر اصلاحات و عصر روشنگری و موجد سرمایه داری مدرن و دموکراسی است. دوم فرهنگ کنفوسیوسی است که مجموعه عقایدی است که در پیرامون زبان چینی و عادات و سنن زندگی مردمی که گفته میشود به منطقه چین تعلق دارند شکل گرفته است. معتقدند دولتهای کنفوسیوسی از قدرت خود صادقانه بن نفع مردم تحت حکومت خویش استفاده میکنند.
سومین رقیب اسلام است و دراین رقابت نیز اساسا تنهاست و به همین دلیل نیز بسیاری جهان اسلام را یگانه رقیب ایدولوژیک جدی غرب در پایان قرن بیستم میپندارند. اسلام برخلاف دو رقیب خود اظهار میدارد که عقایدش بر حقیقت متعالی مبتنی است. حقیقتی که کلام خداست و ۱۴۰۰ سال پیش کلمه به کلمه بر حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم در عربستان نازل شده است. این حقیقت وسیلهای برای منسجم ساختن یک تمدن است و هیچ جایگزینی نیز برای آن وجود ندارد و بر خلاف سایر اعتقادات نیروهای جدید فوج فوج به اسلام میگروند.[۸]
درقبال نظریه ساموئل هانتینگتون دولتمردان و روشنفکران غیر غربی که تاریخ جنگ سرد را فراموش نکردهاند، طرح مقوله برخورد تمدنها را توطئه حساب شده و خطرناکی میبینند که از تفکرات تفرقهافکنانه غرب نشئت گرفته و با هدف پایمان کردن منافع کشورهای در حال توسعه ارائه شده است. دراین میان ساده اندیشانی نیز یافت می شوند که برای گریز از دغدغه تکاپوی علمی و فلسفی به دنبال سیاه و سفیدی که هانتینگتون ترسیم میکند بسنده کرده و بدون توجه به پیامدهای خطرناک و پیچیده آن میکوشند آن را بر ایدههایی نظیر تقابل دارالاسلام و دارالحرب منطق سازند.[۹]
با انتقادهایی دولتمردان و روشنفکران غیر غربی از طرح ساموئل هانتینگتون این هشدار را به صدا در خواهد آورد که جامعه اسلامی باید خود را در برابر هجمههای غرب کاملا خود را آماده سازد و تا زمانی که این آمادگی ایجاد نشود خطر غلبه تمدن غرب بر تمدن اسلامی امری محرز خواهد بود.
در عصر حاضر نمونه هایی بسیاری را میتوان مشاهده کرد که در حال ضربه زدن به تمدن اسلامی بوده و انحاء مختلف؛ مانند ارائه چهره خشن از اسلام و اسلام هراسی و ناکارآمد بودن اسلام در جوامع اسلامی را در حال اجراء هستند و بارزترین آن را میتوان ایجاد گروهکهای تکفیری از جمله داعش عنوان کرد.
بنابراین دنیای که در پیش رو قرار دارد علاوه بر جنگ سردی که در جوامع اسلامی و بلوک شرق راهاندازی کردهاند، جنگ تمدنها نیز قطعا خواهد بود و تنها برون رفت از این جنگ در سایه وحدت اسلامی خواهد بود. در عصری که افرادی مانند سودانشود راناده نویسنده هندی این هشدار را به طور جد مطرح ساخته که بعد از فروپاشی اتحاد شوروی و نابودی کمونیسم دنیای غرب در تلاشاند دشمن دیگری را برای خود بیابند و آن را جانشین شوروی سازند. در حال حاضر بارزترین نامزد، جهان اسلام است.[۱۰]
تمدن سازی انقلاب اسلامی
در بحث قبل به کلیاتی از اهداف جهان غرب در مقابله با تمدن اسلامی پرده برداشته شد. در این قسمت به این پرداخته خواهد شد که آیا انقلاب اسلامی توان تمدن سازی را در جهان اسلام دارد یا خیر؟ مهم ترین شاخصه انقلاب اسلامی فراملی بودن آن به این معنا محدود به یک جامعه نبوده و جهان شمول است. این بعد نمود قدرت جهانی و بین المللی تمدن هاست که در همه عالم انسانی شمولیت یابد.
همان طور که اسلام از همان ابتدای ظهور خود پیام جهانی داشت و مصداق بارز آن ارسال دعوت نامه هایی به سران کشورها از جمله ایران بود.[۱۱] به همین جهت توانست در چند قرن بر بیشتر سرزمین های آباد آن روز جهان مسلط شود و قسمت اعظم آسیا، آفریقا و قسمتی از اروپا را تحت سلطه و اقتدار خود در آورد. این تمدن ابتنای خود را بر حقیقت اسلام ناب قرار داد و بر اساس باورها و ارزش های اسلامی در طول حدود شش قرن در منطقه وسیعی از جهان حاکمیت یافت و دستاوردهای مهمی به جامعه انسانی تقدیم نمود.[۱۲]
سخنان بنیان گذار انقلاب اسلامی مرحوم امام خمینی(ره) نیز گویای فراملی بودن انقلاب است: «معنى صدور انقلاب ما این است که همه ملتها بیدار بشوند و همه دولتها بیدار بشوند و خودشان را از این گرفتارى که دارند و از این تحت سلطه بودنى که هستند و از اینکه همه مخازن آنها دارد به باد مىرود و خودشان به نحو فقر زندگى مىکنند نجات بدهد.» مقام معظم رهبرى که بعد ازحضرت امام خمینی (ره)، به عنوان رهبر، سکان هدایت کشتی انقلاب را به دست گرفتند، در راستای حفظ و صدور انقلاب اسلامی، دقیقا همان راه و روش بنیانگذار جمهوری اسلامی را در پیش گرفتند. [۱۳] پیدایش انقلاب با جبهه گیری های مختلفی از مذاهب اسلامی و سلفی ها همراه بود که در ذیل به برخی از این موضع گیری های آنان اشاره می گردد:
اخوانی ها:
انقلاب ایران که پیروز شد امید در دل تمام اسلام گرایان و مستعضفان زنده شد. اخوانی ها هیأتی بلندپایه از کشورهای مختلف را برای عرض تبریک به ایران فرستادند. طیف قطبی اخوان بیش از همه از پیروزی انقلاب خوشحال بودند وانگیزه بیشتری برای دشمنی آشکار با سادات و سیاست های او یافتند.
انتشارات اخوان که زیر نظر قطبی ها اداره می شد و کتاب های قطب و مودودی و بنا را در کنار کتب علمای سلفی چاپ می کرد، اقدام به چاپ کتاب« خمینی آلترناتیو اسلامی» می کرد و راه امام و جمهوری اسلامی را مناسب ترین راه حل برای مبارزه و جایگزینی نظام های فاسد می دانست.
قطبی ها در اوائل انقلاب در جریان گروگان گیری ایران نسبت به گروگان های آمریکایی حمایت کامل خود را اعلام کردند. این اعتراضات اخوان به سادات و رابطه اش با اسرائیل حساسیت دولت را بر انگیخت و سادات بعد از چند سال همراهی به دستگیری اخوانی ها ودیگر اسلام گرایان مخالف خود اقدام نمود.
مصطفی مشهور که ازجمله عالمان اخوانی به شمار می رفت قبل از اینکه دست نیروهای امنیتی به او برسد به کویت گریخت و یک ماه بعد خالد اسلامبولی از جوانان جهاد اسلامی مصر سادات را ترور کرد.[۱۴] مصطفی مشهور مؤثرترین چهره قطبی اخوان است که تأکید بر مسأله تقریب داشت و به ظاهر تنها مرشد اخوان بود که به ایران سفر هم کرد. علاوه بر او مرشد هفتم اخوان عاکف نیز از مواضع ایران در زمینه های مختلف مثل حق هسته ای و نفی هولوکاست حمایت صریح کرد و دول عربی را سرزنش می کرد که به جای اسرائیل، ایران را تهدید اصلی می دانند.
او در جنگ ۳۳ روزه از حزب الله حمایت کرد، حتی گفته بود حاضر است ۱۰ هزار نیرو برای کمک به حزب الله بفرستد. گرچه جنک سوریه بسیاری را به شک انداخت که البته اینان نیز از این جمله بودند.[۱۵] یوسف قرضاوی از جمله عالمان سلفی است که سال ها داعیهدار تقریب مذاهب بوده و پنهان و آشکار از انقلابی گری ایران و حزب الله حمایت می کرد. البته با اتفاق جنگ سوریه او دچار شک و شبهه شده و دیدگاهی مخالف را اتخاذ نموده است.[۱۶]
در میان اخوانی بیشترین تأثیرات انقلاب بر روی اخوان سوریه گذاشته شد و آنان به الگوگیری از ایران پرداختند که عالم جوان به نام « سعید حوی» وجود داشت که با تألیفات قوی خود اخوان را به سوی جهاد و مبارزه برای ایجاد حکومت اسلامی سوق می داد.
در این بین عطار که از ارکان طیف اصلاحی سوریه بود علیه حکومت سوریه اعلام مبارزه کرد و کتابی هم در تعریف از انقلاب نوشت. سعید حوی نیز شخصا به ایران آمد و انقلاب اسلامی را به امام خمینی(ره) تبریک گفت و از مصائب مردم سوریه در مبارزه با حزب بعث حرف زد.
نشریه ارگان جبهه اسلامی سوریه که متشکل از اخوانی های قطبی بود، به طرفداری از ایران پرداخت و نوشت:« انقلاب اسلامی ایران انقلاب تمام جنبش های اسلامی در جهان اسلام است، هر چند که ممکن است مکاتب فکری مختلفی میان این جنبش ها وجود داشته باشد.
هرگونه توسل به زور علیه انقلاب اسلامی ایران و هرگونه خیانت به آن، در آینده به تمام جنبش های اسلامی در سراسر جهان ضربه خواهد زد. در طول هزار سال تاریخ گذشته اسلام هیچ حادثه ای نظیر انقلاب اسلامی ایران تحت رهبری امام خمینی میان مسلمانان وحدت ایجاد نکرده است و جمهوری اسلامی در ایران تنها حکومت اسلامی موجود در جهان است.[۱۷]
دیدگاه فتح الله گولن در ابتدای انقلاب اسلامی حامی انقلاب بوده اما بعد از مدتی دست از حمایت برداشت و به عنوان خصم با انقلاب برخورد کرده است. [۱۸] عبدالله بن بیه به هنگام یاد کردن از بنیان گذار انقلاب اسلامی ایران از عبارت «رجل الدین الاکبر آیه الله الخمینی» استفاده می کند.
او مشی ضد استعماری انقلاب را می ستاید و از آن به عنوان یک حکومت دینی یاد می کند.[۱۹] به طور کلی انقلاب اسلامی از همان ابتدا در زمینه های تئوری و عملی برای جنبش جهاد اسلامی منبع فکر و الهام بوده است.
به نوشته فتحی شقاقی از نظر بنیان گذاران الجهاد، امام خمینی نه فقط سمبل و الهام بخش و رهبر انقلاب اسلامی ایران است، بلکه در همه جا این مشخصات را دارد. ازدیدگاه جنبش جهاد اسلامی تا قبل از پیروزی انقلاب در ایران اسلام از صحنه مبارزه و رویارویی درو بوده است، لذا با پیروزی انقلاب اسلامی این مسأله روشن شد که اسلام تنها راه حل بوده و جهاد بهترین شیوه مناسب می باشد.
به طور کلی موضع جنبش جهاد اسلامی با مواضع امام خمینی(ره) کاملا مطابقت دارد.[۲۰]
بریلوی ها
از جمله عالمان اهل سنت در منطقه غرب آسیا طاهر قادری است او یکی از بزرگان بریلوی ها محسوب می شود که رابطه بسیار خوبی با انقلاب اسلامی دارد او در سال های اخیر به ایران سفر کرده و با بعضی از مراجع ایران دیدار داشته است.
دانشگاه منهاج القرآن که از جمله موسسات تحت اشراف طاهر قادری است با خانه فرهنگ ایران رابطه نزدیک و همکاری بسیاری دارد. همکاری قادری با حزب شیعی نفاذ جعفری که به شدت متأثر از انقلاب اسلامی ایران است یکی دیگر از نشانه های نزدیکی وی به انقلاب اسلامی ایران است.
قادری در یکی از سخنرانی های اخیرش به تشکیل بلوک منطقه ای متشکل از ایران پاکستان و افغانستان به منظور رشد و توسعه زندگی مردم منطقه اشاره کرده است. او همچنین از طرح امت واحده اسلامی دفاع می کند و از مسلمانان می خواهد که اختلافات را کنار بگذارند تا امت واحده اسلامی تشکیل شود.
رئیس شورای عالی موسسه منهاج القرآن که یک موسسه بین المللی است اخیرا بیان کرده: « الگو گرفتن از نظام اسلامی ایران و ایجاد امت واحده اسلایم در جهت هدف بزرگ پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله وسلم) و فرمایش قرآن کریم برای ایجاد وحدت و انس و الفت بین مسلمانان مبنای کار این موسسه است.[۲۱]
دیوبندی ها
دو سال از روی کار آمدن ضیاء الحق در پاکستان نگذشته بود که انقلاب اسلامی در ایران به پیروزی رسید و مورد استقبال جماعت اسلامی و شخص مودوی قرار گرفت. دولت ضیاء که در زمان مبارزات مردم ایران، از معدود دولت هایی بود که هرچند بسیار اندک، ولی حمایت هایی از انقلاب می کرد، نخستین دولتی بود که جمهوری اسلامی را به رسمیت شناخت؛ اما علمای دیوبندی در این میان ترجیح به سکوت دادند.
در این بین مولوی فضل الرحمن، رهبر جمعیت علماء در کنفرانس مدارس دینی پاکستان در سال ۱۹۹۹میلادی گفته بود: «در همسایگی ما در ایران انقلاب شد و قشرمذهبی ایران به قدرت رسید. این یک واقعیت است و چه بهتر بود که ما در همان زمان که انقلاب رخ داد، از آن استفاده می کردیم.
گرچه ایران کشوری شیعه است، اما متأسفانه ما نتوانستیم از آن بهره ببریم. در اینجا مسأله شیعه و سنی به وجود آمد و تحت عنوان مذهب گرایی این فرصت را ازما گرفت».[۲۲] بنابراین می توان گفت اکثر علمای دیوبندی همانند بریلوی ها مخالفت آشکاری با انقلاب اسلامی نداشتند که از جمله محمد تقی عثمانی مفتی دیوبندی بشمار می رفت که هیچ گاه با تفکرات خشن لشکر جهنگوی همراهی نکرده و تنها از بعضی عقاید و اعمال شیعیاین انتقاد کرده است.
او نسبت به تفرقه افکنان ابراز بیزاری می کرد که در انفجار مهیب سال ۲۰۰۹ بین عزاداران عاشورای حسینی در کراچی کنفرانس خبری گذاشت و آن را کار آمریکایی ها جهت اختلاف افکندن بین مسلمانان دانست. از این روی می توان گفت به غیر از اقلیت دیوبندیه که سپاه صحابه و لشکر جهنگوی باشد عموم علمای دیوبندی موضع خصمانه ای نگرفته اند و حتی جمعیت العلماء رابطه سیاسی هم با شیعیان و جمهوری اسلامی داشته است.[۲۳]
وهابی ها
وهابیت بی شک تندترین گروه مذهبی در مقابله با تشیع است. تکفیر شیعه جزو اصول تنازل ناپذیر آنهاست که فوزان حتی تصریح به تکفیر عوام شیعه نیز دارد. سیاست نفی تقریب مذاهب آنان آشنای همگان است. از طرفی آنان سیاست های انقلاب شیعیان را با طیب خاطر فریب کارانه می خوانند. موضوع انقلاب اسلامی نیز جزو معدود مسائل سیاسی است که هیئت کبار در آن ورود پیدا کرد و با تحریک کسانی چون محمد سرور خیلی زود فتوای رد و اجتناب از آن، زیر دست بن باز امضا خورد.[۲۴]
………………………………………
[۱] . زمانی، مصطفی، اسلام و تمدن جدید، ناشر: پیام اسلام، قم، ۱۳۶۸٫ص۳۱٫
[۲] . ولایتی، علی اکبر، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، ناشر: مرکز اسناد و دیپلماسی وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۸۶ه.ش.ص۲۹۶
[۳] . صادقی تهرانی، محمد، مترجم: کرمی نژاد، عبدالواحد، ناشر: شکرانه، قم، ۱۳۹۳ه.ش.ص۱۶٫
[۴] . ۶ساموئل، هانتینگتون، نظریه برخورد تمدنها، ترجمه، مجتبی امیری، ناشر: وزارت امور خارجه، تهران، چاپ چهارم، ۱۳۸۲ه.ش.ص۴۸
[۵] . هانتینگتون، ساموئل، نظریه برخورد تمدنها، ترجمه مجتبی امیری، ص۱۷٫
[۶].Middle East Quartcrly, Vol. 1;NO 3,(September 1994)
[۷] . ساموئل، هانتینگتون، نظریه برخورد تمدنها، ترجمه، مجتبی امیری، ص۲۳٫
[۸] . همان، ص۲۷۲٫
[۹] . همان، ص۲۵٫
[۱۰] . ساموئل، هانتینگتون، نظریه برخورد تمدنها، ترجمه، مجتبی امیری، ۲۷۹٫
[۱۱] . هژبری، حسین و خرمشاد، محمدباقر، جایگاه و نقش انقلاب اسلامی د رسیر تکوین تمدن نوین اسلامی، مطالعات بین رشته ای دانش راهبردی، سال پنجم، شماره۱۹، ۱۳۹۴،ص ۱۱۶
[۱۲] . احمدی کچایی، مجید، تمایز مبانی تمدن مهدوی با تمدن غرب و عوامل بسترزای آن، فصلنامه پژوهش های مهدوی، شماره ۱۲، ۱۳۹۴ه.ش.ص۱۲۰
[۱۳] . https://www.islamtimes.org/fa/article/511363
[۱۴] . جمعی از نویسندگان، اطلس رهبران، ناشر: نشر معارف، ۱۳۹۴ه.ش.ص ۱۷۰
[۱۵] . جمعی از نویسندگان، اطلس رهبران، ناشر: نشر معارف، ۱۳۹۴ه.ش. ص۱۴۸٫
[۱۶] . جمعی از نویسندگان، اطلس رهبران، ناشر: نشر معارف، ۱۳۹۴ه.ش. ص۱۲۴٫
[۱۷] . جمعی از نویسندگان، اطلس رهبران، ناشر: نشر معارف، ۱۳۹۴ه.ش. ص۱۷۲٫
[۱۸] . جمعی از نویسندگان، اطلس رهبران، ناشر: نشر معارف، ۱۳۹۴ه.ش. ص۴۷
[۱۹] .همان، ص۸۳٫
[۲۰] . حشمت زاده، محمد باقر، تأثیر انقلاب اسلامی بر کشورهای اسلامی،ناشر: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی،چاپ چهارم،۱۳۸۵ه.ش. ص ۱۱۵٫
[۲۱] . جمعی از نویسندگان، اطلس رهبران، ناشر: نشر معارف، ۱۳۹۴ه.ش. ص۱۰۳
[۲۲] . جمعی از نویسندگان، اطلس رهبران، ناشر: نشر معارف، ۱۳۹۴ه.ش.ص ۲۹۳٫
[۲۳] . جمعی از نویسندگان، اطلس رهبران، ناشر: نشر معارف، ۱۳۹۴ه.ش. ص۲۷۰
[۲۴] . جمعی از نویسندگان، اطلس رهبران، ناشر: نشر معارف، ۱۳۹۴ه.ش.ص۲۱۷٫