گات ها، نسک دینی زرتشتیان

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، هنگامی که از پیروان ادیان الهی درباره سخنانِ پیامبرشان پرسش می شود هر یک نسک (کتاب) ویژه ای را معرفی می کنند که دربرگیرنده وحی و الهام خداوندی به آن پیامبر است. به همین روی مسلمانان، قرآن مجید را کتاب آسمانی پیامبر خود معرفی می کنند و یهودیان و مسیحیان به ترتیب تورات و انجیل را نام می برند.

پیش تر از آن، آیین یکتاپرستی در ایران باستان شکل گرفته و زرتشت، نخستین پیامبری بوده است که در گویش گروهی ازمردم آن زمان ایران، سخن واندیشه اش را به گویش اوستایی بیان کرده است. به این ترتیب هر جا سخن از کتاب دینی زرتشتیان باشد، در پاسخ از اوستا به نام کتاب دینی زرتشتیان یاد می شود.

این پاسخ از یک سو درست به نظر می رسد زیرا تمام نوشته های آن زمان به زبان اوستایی است ولی هنگامی که بخش های گوناگون گنجینه اوستایی بررسی شود با نگرش به موضوع بخش های اوستا و چگونگی نگارش هر یک از متن ها در این گنجینه اوستایی نتیجه این خواهد بود که همه بخش های اوستا گفته وبینش اشوزرتشت نیست بلکه تنها سروده هایی از اوستا که در بخشی از یسنا جای داده شده از آن پیامبر ایرانی زرتشت است که این بخش گات ها نام دارد.

باید باور داشته باشیم که تاریخِ تمدن، در سرزمین ایران بسیار فراتر از برخی کشورهای دیگر است و بپذیریم که ایرانیان، پیش از دوره یکتاپرستی در این سرزمین، در باورهای استوره یی خود بسیاری از آداب و رسوم، پندار و گفته ها داشته اند و درباره آخرین نتیجه هایی که در پی هر رویداد طبیعی می گرفتند قوانین و آیینی تازه را در اجتماع خود رواج می دادند. از آنجا که یکی از زبان های گفت و گوی مردم در روزگاران باستانی ایران، زبان اوستایی بوده است بنابراین تمام این نوشتار ها، سرودها، نیایش ها و قوانین اکنون به اوستا معروف گشته اند.
گنجینه ادبیات اوستا مجموعه یی است که بخشی از آن مربوط به سده هایی پیش از اشوزرتشت، یعنی پیش از آیین یکتاپرستی در ایران باستان بوده و به گویش محلی آن زمان سروده شده است و دراینگونه ادبیات کهن، سرودها و گفته هایی آمده که درباره باورهای استوره یی، تاریخی، گاه شماری، بهداشتی، دادگری و دانش های دیگر آن دوران است.

دکتر جعفری در این باره می نویسد: اوستا یک مجموعه کهن است وجندین هزار سال پیش به وجود آمده این مجموعه یا جُنگ به همان زبانی است که در آن زمان، زبان مادری نیاکان ما در ایران زمین بوده. در این مجموعه مطالب گوناگون آمده سات که شامل گفته های دینی، تاریخی، جغرافیایی، داستانی، گاهشماری، بهداشتی، پزشکی، دادگری، کشورداری، آبادانی وجزآن است.(ستوت یسن، رویه ۱۱)
در ادبیات پهلوی و باورهای زرتشتی چنین آمده که گنجینه اوستای کهن در دو نسخه وجود داشته که یکی در خزانه شاهی و دیگری در دژ نبشت (گنجینه کتاب هخامنشی) نگهداری می‌شده است پس از حمله اسکندرمقدونی به ایران، نخستین نسخه آن در آتش سوزی تخت جمشید سوزانده شده و نسخه دیگر به غنیمت رومیان در آمده است.

در زمان اشکانی و به پیشنهاد بلاش اشکانی نوشته های پراکنده اوستا وآنچه از سرودهایی که سینه به سینه به یاد مانده بود گردآوری شد. این گنجینه ازاوستا ۲۱ نسک هفت تایی بوده که در دوران ساسانی استفاده می شده است این سه بخش گاسانیک، هاتک‌مان‌سریک و داتیک نام داشته است با یورش تازیان به ایران و نوشته هایی که در آن زمان سوزانده شد بنابراین پس از حکومت ساسانی تنها یک چهارم این اوستا برجای ماند. بنابراین گنجینه اوستا که در تاریخ و ادبیات از آن یاد شده از پنج بخش یسنا، یشت ها، ویسپرد، وندیداد و خرده اوستا تشکیل شده است.

خُرده اوستا از همه بخش ها جوان تر است، گزیده بخش هایی از یشت های کهن با سرودهای تازه دوران ساسانی درکنارهم جای داده شده است . نیایش های روزانه، سرودهایی درباره برگزاری مراسم آیینی و اوستاهایی برای سرایش پس از درگذشت انسان در آن گنجانده شده است.

وَندیداد بخش دیگر گنجینه اوستایی است، در زبان اوستا “وی دَئِوَ داتَه” یعنی قانون ضد دیو است. دیو در باور مردمان پیش از دوره یکتا پرستی، خدایان پنداری ویران کننده بودند که می بایست برای آنان قربانی و فدیه انجام شود تا از خشمِ آنان کاسته شود. در این کتاب و به گویش اوستایی سفارش هایی درباره پاکیزگی و احکام پرهیز از مردار مربوط به زمان باستانی ایران آمده است که در دانش زمان خود کاربرد داشته و بیانگر نگرش مردم ایران باستان به اصول پزشکی، بهداشت و قانون اجتماعی روزگاران باستانی ایران است.

ویسپرَد یکی از بخش های اوستا است که وابسته به نمازها و نیایش های مراسم گاهنبار است. این جشن، شش مرحله در سال برگزار می شود که در آغاز به مناسبت هاوفصل های گوناگون در پیشه کشاورزی شکل گرفته سپس در زمان ساسانی سرود اوستایی به نام آفرینگان گاهنبار برایش فراهم گردیده و اکنون با برپایی نیایش های همگانی به داد و دهش و پذیرایی پرداخته می شود.

یَشت ها سرودها و گفته های بسیار کهن است و در حماسه هایی به صورت نثر مسجع در ستایش ایزدان است که از مهمترین آنها اورمزد یشت، ورهرام یشت، اردیبهشت یشت، مهر یشت، هوم یشت و سروش یشت است که بخش دیگری از اوستا را تشکیل می دهد.

یَسنا نیایش هایی در ستایش پروردگار و آفریده های نیک اوست. سرودهای یسنا، ۷۲ بخش هستند که هر یک را “یسن” یا “هات” می گویند. یسنا از مهمترین بخش مجموعه اوستا به حساب می آید، زیرا سخنان و پیام اشو زرتشت در این بخش جای دارد.

موبد فیروز آذرگشسب در پیشگفتار برگردان دفتر گات های خود از گفته دکتر ایرج تاراپوروالا می نویسد: تاریخ تمام مذاهب نشان می دهد که بنیانگذار یک مذهب همیشه گفتارش از روی دانش وحکمت و بینش وبصیرت بوده والهامی از جانب خداوند یکتاست و خود بنیانگذار نیز دارای شخصیت ممتاز و مافوق بشر عادی ویا ابرمرد می باشد. مریدان وپیروان اولیه نیز که هم زمان با پیمبر بوده و یا چند سالی پس از او آمده اند از نظر فهم وادراک و بصیرت به موضوع های مذهبی وبحث های اخلاقی نسبت به اشخاص متوسط وعادی بسیار برتری داشته اند. ولی متاسفانه با گذشت زمان، موهوم وخرافات و روش های ناپسند وارد آیین پاک وبی آلایش بانی آن گردید و به مرور زمان جای اصلی آموزش های پیامبر را گرفت.

گات ها، نسک دینی زرتشتیان

گات ها در مجموع ۱۷ هات از یسنا را تشکیل می دهد که خود نیز شامل پنج بخش به نام های اَهنَود، اُشتَوَد، سپنتَه مَد، وُهوخشتر، وَهیشتوایش است.

قسمت های دیگر یسنا نیز از نظر وزن و موضوع هماهنگی زیادی با پیام اشوزرتشت دارد و بی گمان از سرودهای شاگردان نزدیک این آموزگار است. به این ترتیب گات ها، تنها سخنان پیام آور ایرانی اشوزرتشت است و کتاب دینی زرتشتیان به حساب می آید.

هریک از بخش های اوستا از نظر زبان سرایش با بخش دیگر اندکی تفاوت دارد برخی از بخش ها کهن‌تر است و از نظر دستوری با زبان اوستایی بیشتر هماهنگ است و در بخش هایی نیز این نکات دستوری وادبی کمتر به کار رفته بنابراین با بخش های دیگر ناهمگون است.

دکتر تفضلی یکی از |زپژوهشگران اوستا به دو دلیل در این مورد اشاره می کند، نخست اینکه سرودهای اوستایی در زمان هایی متفاوت سروده شده است و دیگر اینکه بخش های گوناگون اوستا هرکدام مربوط به لهجه مردم مناطق مختلف سرزمین ایران بوده است.

مجموعه ادبیات اوستایی از نظر زمان سرایش و چگونگی نگارش به دو پاره “اوستای گاهانی یا کهن” و “اوستای جوان یا نگارش ساسانی” بخش بندی شده است. اوستای گاهانی که شامل گات‌ها و چهار نیایش موجود در یسنای ۲۷ است، باستانی ترین بخش اوستا و کهن‌ترین اثر ادبی ایرانی بوده که بر جای مانده است. گات‌ها بخشی از نخستین نسک گاسانیک به نام ستوت‌ یسن است که در اوستای کنونی از هات ۲۸ تا ۳۴ (هفت هات)، ۴۳ تا۴۶ (چهار هات)،۴۷ تا ۵۰ (چهارهات)، هات ۵۱ وهات ۵۳ از یسنا و رویهم ۱۷ هات را تشکیل می دهد که بینش، جان بینی و آموزه‌های زرتشت نام دارد و باید آن را تنها دفتر دینی پیروان مزدیسنا نامید.

دیگر بخش های اوستا یا اوستای جوان پس از زرتشت ودر زمان ساسانی گردآوری شده‌اند که گاهی از باورهای پیش از آغاز دوره یکتاپرستی نیز در آن راه یافته است.

دکتر ساسانفر می نویسد: شریعت به آن معنی که در برخی از ادیان وجود دارد در گاتاها دیده نمی شود ولی در اوستای نوین که در زمان ساسانیان گردآوری شد، کتاب وندیداد را جای داده اند که به هیچ روی با آموزش های گاتایی سازگاری ندارد واز احکام دینی پیش از زرتشت است وساخته وپرداخته گروهی از مغان دوران مادها است. ضمیمه کردن وندیداد و یشت ها وسایر بخش ها که با عنوان دین زرتشت در اوستای نوین گرد آوری شد به دلیل از میان بردن اختلافات اجتماعی ودینی بود که پس از حمله اسکندر به تدریج در جامعه ایرانی رواج یافته بود.( گاتاها، رویه ۱۲)

به نوشته دکتر تفضلی در این بخش های اوستا با دین زرتشتی متاخرتر روبرو هستیم. پس از اشوزرتشت، و شاید در همان زمان او، بسیاری از عقاید قدیم ایرانی و هندو ایرانی که در نیایش ها و آیین های دینی خدایان قدیم منعکس بود، همراه با استوره‌ها و افسانه‌های این خدایان با عقاید این پیامبر در آمیخت و از آن متون اوستایی متاخر حاصل شد. ایجاد این تلفیق بر اثر گسترش دین زرتشتی در نواحی مختلف ایران بوده است.

بعضی بر آن‌اند که عقایدی که پس از اشوزرتشت با گفته‌های او آمیخته شد، اصولا مقبول اشوزرتشت نبوده است و فقط علاقه و پای‌بندی به سنت های قدیم، روحانیون پیرو او را بر آن داشته است تا این افکار را با عقاید او بیامیزند. ( تاریخ ادبیات پیش از اسلام، رویه ۳۹)
یکی دیگر از ویژگی های گات‌ها یا سرودهای زرتشت وزن شعری آن است. هرچند در بخش هایی ازاوستای جوان نیز سرودهایی شعرگونه وجود دارد ولی هیچکدام همانند وزن شعری در گات ها نمی باشد. زیرا سرودهای گات‌ها به گونه ای نظم هجایی داردکه از نظر ساختاری به سرودهای ودایی شباهت بسیاری دارد یعنی هر سرود آن دارای بندهایی است و هربند تعداد ثابت و معینی از هجا را درخود دارد. هر یک از بخش های پنج گانه گات‌ها نیز ساختار هجایی ویژه خود را دارند، بندهای اَهنَودگات ( سه بیت شانزده هجایی)، اُشتَه وَدگات (پنج بیت یازده هجایی)، سپنتَمَد گات (چهار بیت یازده هجایی)، وُهوخشَترگات (سه بیت چهارده هجایی)و وَهیشتُوایش گات ( شش مصراع دوازده وهشت هجایی) را دارند. وزن شعری سرودهای گات ها از این دیدگاه نیز دارای ارزش است که بینش زرتشت ودفتر دینی پیروان مزدیسنا در گذرهزاران سال همچنان دست نخورده وبدون تحریف به یادگار مانده است.

از سوی دیگر آنچه گات‌ها و سرودهای زرتشت را از دیگر بخش های ادبیات اوستایی متمایز می‌کند نه تنها دیرینگی آن، ساختار ویژه شعری آن و نه زبان گوناگون است بلکه بینش ویژه و نکته های فلسفی که در این سرود ها آمده از ارزش و جایگاهی متفاوت با دیگر بخش های اوستایی برخوردار است.

نسک دینی گات‌ها برای پیروان بینش زرتشت از جایگاه ارزشمندی برخوردار است. آن را پیام “مانتره” یعنی سخن اندیشه برانگیز می دانند.

این سروده ها برپایه باورهای استوره ای و دور از دانایی شکل نگرفته اند وتنها حکمت وآموزه هایی است که برای نخستین بار آموزگاری ایرانی به نام زرتشت برای پیشبرد راستی در پرتو خردمندی سروده است. وچون بسیاری از این گزینه های مینوی برای نخستین بار در سرودهای گات‌ها آمده است برخی از پژوهشگران آن را حکمت نخستین نیز نام داده اند و باوردارند که با فراپذیری اندیشه و بینش او می توان خود را به فروزه های اهورایی نزدیک کرد. گزینه های فلسفی مانند ویژگی اهورامزدا(خداوند جان وخرد)، برگزیده شدن اهورایی زرتشت به آموزگازی، واژه اشا ( هنجار راستی)، شناخت دو گوهر همزاد و ناهمگون یعنی سپنتامینو و اَنگره مینو که سرچشمه نیکی و بدی می باشند، وهومَنَه یا منش نیک، گسترش راستی و مبارزه همیشگی با دروغ ، دو جهان آزاداندیشی و گزینش از روی اختیار، ارزش دوگانه جهان مادی ومینوی، نقش سوشیانت (سودرسان مقدس) در زندگی، فرشوکرت یا تازگی جهان،فشناخت فروزه های امشاسپندان یا هفت گام عرفانی بینش زرتشت و بسیاری ازدیدگاه های فلسفی دیگرکه در گاتاها آمده است.

دکتر ساسانفر در پیشگفتار برگردان گاتاها می نویسد: “نکته مهم بینش زرتشت آن است که انسان در این صورت با گزینش و انتخاب آزاد خود می تواند آفریننده بدی و خوبی باشد. در این صورت انسان مسئول انتخاب خویش است وسرنوشت او از پیش معین نشده است. برابر آموزش زرتشت انسان تنها موجود خردمند در هستی است و اهورامزدا نیز نماد وسمبل خرد است، یعنی آفرینش هستی برپایه اصول وقوانینی است که از خرد سرچشمه می گیرد وآن قوانین که هستی را اداره می کند ازلی وابدی هستند، همیشه بوده وخواهند بود. چون خرد با دانش هماهنگی دارد و هرقدر انسان در دانش پیشرفت کند به درک و فهم قوانین هستی بیشتر پی خواهد برد و به اصول خردمندی ونماد آن که اهورامزدا است بیشتر نزدیک خواهد شد.”

سرودهای گات ها ، اندیشه برانگیز و آموزنده است. این پیام ، دانش فراگیری اخلاق نیک و ارزش های انسانی است و از روش درست زیستن و رستگار شدن سخن می گوید.

پیام گات ها برای پیشرفت کار جهان است . در این بینش سستی ، تنبلی و بیکاری روا نیست. نوسازی و تازه گردانیدن جهان هستی وظیفه انسان هاست ، گات ها ، کسانی را که با دانش و بینش خود در کار ، جهان را به پیش می برند و تازه می گردانند، سوشیانت می گویند. در پیام اشوزرتشت زن و مرد جایگاهی برابر و یکسان دارند. او باور دارد که هر دو از فروزه منش نیک برخوردارند، پس باید از خردِ رسا بهره مند شوندو به سوی دانایی گام بردارند. شخص دانا پیوسته راستی را برمی گزیند . راستی در اندیشه، گفتار و کردار جای می گیرد و پیرو راستی با هنجار هستی یعنی اشا هماهنگ خواهد شد.

اشا، نظم زمین و آسمان است و مردم نیز باید این هنجار را دریابند و به آیین راستی درآیند تا شایستگی انسان بودن را داشته باشند.
آیین راستی ، انجام کار درست در زمان مناسب در جای خود،با حساب و ابزار درست است.

گات ها به کسانی که از روی راستی رفتار کنند اَشَوَن می گویند. در بینش گات ها ، راستی همواره پیروز است و دروغ مصلحت آمیز جایی ندارد. کسی که از دروغ پیروی کند درگوَنت نامیده می شود. دروغ تنها به گفتار نیست بلکه شامل اندیشه و کردار ناشایست نیز می شود. گات ها سفارش دارد تا همه رستگار شوند و باور دارد که روزی فرا خواهد رسید تا همگان به سوی دانایی و اشا روی آورند.

آیینی که در پیام گات ها بیان شده است، آیین مهر و دوستی ، آیین شادمانی و بالندگی، آیین مبارزه با کژاندیشی و گسترش راستی است. آیین کار و کوشش برای رسیدن به خوشبختی یعنی آسایش همراه با آرامش است.

گات ها، دفتر دینی زرتشتیان و پیام اشوزرتشت است.
آنچنانکه در آغاز اهنود گات آمده است.
« سراسر اندیشه و گفتار و کردار اشوزرتشت الهامی است از سوی خداوند یکتا
که انسان را به سوی خوشبختی راهنمایی می‌کند.
امشاسپندان(پرتوهای اهورایی) و سرودهای مقدس گات‌ها را فرا پذیرید و بدانها ایمان داشته باشید.
ای گات‌های مقدس با کمال احترام به شما درود می‌فرستیم»

پی نوشت:
تاریخ ادبیات پیش از اسلام، احمد تفضلی، تهران انتشارات سخن ۱۳۷۸
ستوت یسن، علی اکبر جعفری، تهران انتشارات فروهر ۱۳۵۹
گات ها، سرودهای زرتشت، موبد فیروز آذرگشسب، تهران انتشارات فروهر۱۳۵۱
گاتاها، سرودهای اشوزرتشت، دکتر آبتین ساسانفر، تهران انتشارات بهجت