کالایی‌شدن زیارت؛ از تبرک پرتابل تا زیارت آنلاین

به گزرش ردنا (ادیان نیوز) «تبرک» به‌معنای برکت‌جستن یک مفهوم فراگیر در فرهنگ ادیان مختلف است. باور به این‌که در وجود برخی افراد یا اشیاء، «برکت» یا قدرت معنوی خاصی است که می‌توان با ارتباط‌گیری با او از آن بهره‌مند شد. یکی از منابع مقدس‌شدن اشیاء، مکان‌ها و افراد در فرهنگ‌های دینی همین قدرت تبرک است.

تبرک با مفهوم «زیارت» مرتبط است؛ زیارت (به‌معنای ملاقات و دیدار) در واقع نوعی تشریفات مواجهه‌ی نزدیک با امر قدسی است که نوعاً صاحب برکت محسوب می‌شود. به‌عبارت دیگر، زیارت، مناسکِ متبرک‌شدن است. مناسکی که متضمنِ سفر به زمان ـ مکانِ مقدس (عبادت‌گاه ـ زیارت‌گاه) و تحمل دشواری و صرف هزینه است.

باوجود رویکرد منفی و انتقادی برخی جریان‌های اسلامی مانند «سلفیه» به زیارت و تبرک، اما این دو مفهوم، در فرهنگ اسلامی به‌خصوص تشیع امامی جایگاه بالایی دارند.

طبق باور شیعیان، معصومان مانند دیگر ابنای بشر با مرگ (شهادت) از عرصه‌ی حیات دنیوی خارج نشده‌اند؛ بلکه پس از مرگ کماکان واجد نوعی حضور معنوی هستند. در متون مقدس شیعیان ازجمله «زیارت‌نامه»‌ها به این امر اشاره شده است، با عباراتی چون: «یرون مقامی و یسمعون کلامی و یردون سلامی». (مرا می‌بینند، صدایم را می‌شنوند و سلامم را پاسخ می‌دهند.) در باور عامه‌ی شیعیان، این امر حتی به فرزندان و نسل‌های بعدی معصومین (امامزادگان) نیز تسری می‌یابد. بااین‌اوصاف شیعیان بر سر مزار و مدفن امامان و فرزندان‌شان حاضر نمی‌شوند تا مشابه دیگر «اهل قبور» برایشان فاتحه‌خوانی کنند؛ بلکه حاضر می‌شوند تا با آن‌ها “دیدار” کنند؛ نوعی ملاقات معنوی که حتی پس از مرگ نیز امکان‌پذیر است.

یک دلیل اهتمام ویژه‌ی شیعیان به ساخت بناهای باشکوه، زیبا، هنرمندانه و مجلل در حرم‌ها و صرف‌ هزینه‌های فراوان برای تزیین و تجهیز این مکان‌ها همین است. آن‌ها برای بزرگان خود “یادبود” نمی‌سازند، “خانه” می‌سازند؛ خانه‌ای که باید در شأن صاحبخانه باشد. این باور به زنده‌بودنِ فرد قدسی در تشریفات مردمیِ زیارت نیز هویداست. مانند آن‌‌که زایران معمولاً به ضریح پشت نمی‌کنند و حتی موقع خروج عقب‌عقب بیرون می‌روند. براساس همین حضور منبعِ برکت‌بخشی است که خانه‌ی او (حرم) و همه‌ی اشیا و اجزایش «متبرک» می‌شوند. «عتبه‌بوسی» و طلب برکت از حرم‌ها و اشیای داخل آن‌ها توسط زایران با بوسیدن و لمس‌کردن آن‌ها یا مالیدن دیگر اشیاء (پارچه و شیرینی‌جات و…) به آن‌ها ریشه در همین باور دارد.

همه‌ی این تشریفات پیرامونی زیارت، اما چنان‌که گفته شد متضمن سفر و تحرک است. زائر که زحمت سفر را به جان ‌خریده، با دیدار فیزیکی مکان مقدس و دیدار معنوی فرد مقدس حالا خود حامل امر متبرک شده و برای همین در بازگشت مورد استقبال دیگران قرار می‌گیرند.

تشریفات زیارت به نوعی دیگر تکرار می‌شود: دیگران به ملاقات زائر می‌روند و با او مصافحه می‌کنند تا از برکت همراه وی بهره‌مند شوند. در باورهای عامیانه، این برکت تا چند روز پس از بازگشت زایر در وجود وی باقی است. برکتی که موقتاً زایر را هم مقامی شبه‌قدسی می‌بخشد و شایسته‌ی احترام و زیارت می‌کند. «سوغات» زیارت هم کارکرد مشابهی دارد. زائر جای صاحب‌برکت می‌نشیند و سوغات جای اشیای متبرک. و نقش‌ها تکرار می‌شوند.