ساعت های خورشیدی کلیساهای ارمنستان

نویسنده: شاهن هوسپیان

تاریخ انتشار: 1399/02/17 - 11:30 قبل از ظهر

قدیمی ترین ساعت خورشیدی به دست آمده در ارمنستان متعلق به دیر زوارتنوتس از نیمۀ اول قرن هفتم میلادی است.

ردنا (ادیان نیوز) – هر چند انسان از دیرباز متوجه نظم در تغییرات طبیعت پیرامون خود شده بود با یکجا نشینی و روی آوردن به کشاورزی به نظم این ‏تغییرات وابستگی پیدا کرد. او برای محاسبه و پیگیری این تغییرات، که تأثیر مستقیم بر زندگی وی داشت، اقدام به ساخت ابزارهای گوناگون کرد ‏که یکی از آنها ساعت خورشیدی است.‏

قرار گرفتن یک جسم در برابر تابش نور خورشید سبب به وجود آمدن سایه می شود. با چرخش زمین به دور خود سایه نیز تغییر ‏مکان می دهد. ساعت خورشیدی بر این اساس، ساخته شد. انسان از هزاران سال پیش برای تعیین ساعت در طی روز از این ابزار ‏استفاده کرده است.‏

به دلیل اهمیت ساعت های خورشیدی گاهی آنها را با طرح هایی زیبا تراشیده اند که آنها را تبدیل به آثار هنری کرده. این ساعت ها تا به ‏امروز نیز جایگاه خاص خود را نگاه داشته اند و به منزلۀ یک اثر هنری در مراکز علمی و فرهنگی و معابر عمومی کشورهای گوناگون ‏نصب می شوند.‏

هرچند در طول زمان این ابزار را گاه با طرح های معماری پیچیده ای ساخته اند ساده ترین شکل آن از یک صفحه و یک میله تشکیل شده ‏است. با چرخش زمین به دور خود سایۀ میله بر روی صفحه جابه جا می شود و با علامت گذاری در فواصل زمانی روز ساعت ‏خورشیدی شکل می گیرد.‏

ساعت های خورشیدی به دو صورت افقی و عمودی ساخته شده اند. براساس متن های موجود در ماتناداران در ‏ایروان، در قرون وسطا و پیش از آن، از هر دو نوع ساعت خورشیدی در ارمنستان استفاده می شده اما ساعت های خورشیدی به جای مانده از آن دوره تنها از نوع عمودی است. ساعت های خورشیدی افقی از دقت بیشتری برخوردارند اما استفاده از نوع عمودی آن، به علت ‏سادگی، متداول تر بوده است. ساعت های خورشیدی افقی جدول هایی برای تشخیص ساعت روز در فصل های گوناگون دارد که براساس گردش زمین به دور خورشید تهیه شده است. قدیمی ترین جدول محاسبۀ ساعات روز، که در ارمنستان موجود است، به دست ‏آنانیا شیراکاتسی، منجم و دانشمند قرن هفتم میلادی، تهیه شده است.‏

از آنجایی که ارمنستان در نیم کرۀ شمالی قرار دارد، با در نظر گرفتن زاویۀ تابش خورشید، ساعت های خورشیدی بر ‏روی دیوارهای جنوبی کلیساها نصب شده اند. این ساعت ها طرحی ساده دارند اما در دیرها و مراکز مذهبی ـ علمی مهم دارای تزیینات است. علت نصب آنها بر روی دیوار بناهای مذهبی تعیین زمان انجام فرایض دینی بوده. کاربرد ‏دیگر آن نیز نزد کشاورزان و برای تقسیم آب در مزارع و باغ ها بوده است.‏

ساعت های خورشیدی نصب شده بر روی دیوار کلیساها به صورت نیم دایره است. قوس نیم دایره به سمت پایین است ‏و جهت شرقی ـ غربی دارد. در وسط قطر نیم دایره، سوراخی تعبیه شده که در آن میله ای، برای ایجاد سایه، قرار می دادند. نیم دایره به دوازده و گاهی یازده بخش تقسیم شده است. هر بخش با خطوط شعاعی به نقطۀ وسط قطر، مرکز نیم دایره، وصل می شود. اعداد، با حروف الفبای ارمنی، از نقطۀ بالای نیم دایره از سمت چپ ‏شروع می شود و با حفظ ترتیب الفبا، پس از دور زدن نیم دایره، در انتهای سمت راست آن خاتمه می یابد. گفتنی است که در متن ها و ‏بناهای ارمنستان تاریخ را نه به صورت اعداد بلکه با حروف الفبای ارمنی می نوشتند. هرچند اعداد، بر حسب حروف الفبا، از یک شروع و به عدد دوازده ختم می شوند اما طبق جدول ارائه شده، ساعت با طلوع خورشید از هفت صبح آغاز و در شش بعد از ظهر به پایان می رسد.‏

از آنجایی که خورشید از سمت شرق طلوع می کند شماره یک در سمت چپ نیم دایره قرار داشته. ربع دایرۀ سمت چپ ساعت های نیمۀ اول روز، وسط نیم دایره ظهر و ربع دایرۀ سمت راست ساعت های نیمۀ دوم روز را نشان می دهد.‏

شروع اولین ساعت روز با نخستین حرف الفبا، در ساعت های خورشیدی ارمنستان، این واقعیت را می رساند که آغاز روز در بین ارمنیان ‏با طلوع خورشید بوده است در حالی که، در میان برخی از اقوام و ملل آغاز روز در ساعت های دیگری بوده. برای مثال، یهودیان روز را با تاریک شدن هوا، اعراب آن را از ظهر و مصری ها و رومیان از نیمه شب شروع می کردند.‏

‏در تقویم ارمنیان باستان، هر یک از بخش های شب و روز به دوازده قسمت تقسیم شده است. برای هر یک از این ۲۴ قسمت نامی در نظر ‏گرفته شده همان گونه که امروزه این بخش ها را با اعداد می نامیم. در متون باستانی، ابتدا دوازده نام روز و سپس دوازده نام شب آمده است ‏که این باز هم بیانگر شروع روز با طلوع خورشید است. این اصل مبنای ساعت های خورشیدی بر روی دیوار کلیساها نیز هست. این تقسیم بندی و نام گذاری در ساعت های خورشیدی عمودی حفظ شده، بدون در نظر گرفتن اختلاف شب و روز در فلات ‏ارمنستان طی فصل های سال که از نه تا پانزده ساعت است.‏

کرۀ زمین در گردش به دور خود هر پانزده درجۀ جغرافیایی را در یک ساعت طی می کند.[۱] این موضوع در ساعت های ‏خورشیدی نصب شده بر روی دیوار کلیساها نیز رعایت شده است. چنان که گفتیم نیم دایره های ساعت های خورشیدی ‏به دوازده بخش تقسیم شده اند که زاویۀ هر بخش همان پانزده درجه است[۲] و سایۀ میله، در مرکز نیم دایره، طی یک ساعت فاصله ای میان ‏یک خط شعاع تا خط شعاع دیگر را طی می کند.‏

قدیمی ترین ساعت خورشیدی به دست آمده در ارمنستان متعلق به دیر زوارتنوتس[۳] از نیمۀ اول قرن هفتم میلادی است. این ‏ساعت خورشیدی به شکل دایره تراشیده شده.در نیم دایرۀ بالای آن کتیبه ای ‏قرار دارد با متن: « دست به دعای خداوند مقدس متعال برای ‏ساعت مورد قبول بردار»[۴]. نیم دایرۀ پایینی، که ساعت های روز را نشان می دهد، از دوازده قسمت تشکیل شده است.‏

ساخت ساعت های خورشیدی، به هر دو شکل، همچنان در کشورهای گوناگون جهان متداول است و در ‏ارمنستان نیز بر روی دیوار بناهای یادبود یا کلیساهای جدید از نوع عمودی آن نصب می شود.‏