«هیئت آنلاین»؛ معنازدایی از آیین در فرایند دیجیتالی‌شدن

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، برای بسیاری از خانواده‌های مذهبی، شب قدر امسال، تجربه‌ی متفاوتی خواهد بود. شب قدری که برخلاف روال سال‌های قبل نه در حرم و مسجد و خیابان، بلکه در خانه سپری خواهد شد؛ و نه در اجتماع دیگر مؤمنان، بلکه در کنار خانواده؛ و نه پای منبر، بلکه پای تلویزیون و لپ‌تاپ. آیین شب قدرِ کروناییِ امسال، آیینی رسانه‌ای و دیجیتالی‌شده است. مشابه ایام البیض‌ای که گذشت، و مشابه نیمه‌شعبانی که گذشت، و شاید حتی مشابه محرم و صفری که در پیش است. اجرای زنده‌ی برنامه‌های مذهبی (سخنرانی، مناجات، مداحی) برای پخش از تلویزیون یا اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، قالبی است که در دو سه ماه اخیر و تعلیق مناسک و مجالس مذهبی رواج بسیاری یافته است. تا جایی که حتی بسیاری از وعاظ و مداحان و هیئت‌های سنتی هم پایشان به «آپارات» و «اینستاگرام» و «واتس‌آپ» و دیگر شبکه‌های اجتماعی باز شده است: پدیده‌ی هیئت‌ دیجیتال و مداحی لایو. پدیده‌ی آیینِ دیجیتالی‌شده.

آیین‌های دیجیتالی‌شده، که این روزها کرونا بازارشان را پررونق کرده، البته ویژگی‌ها و جاذبه‌های خودشان را دارند؛ ازجمله آ‌ن‌که دردسترس و سهل‌الوصول‌اند و به راحتیِ فشردن یک دکمه می‌شود در آن‌ها شرکت کرد؛ بدون دغدغه‌ی ترافیک و جای پارک و دیر تمام‌شدنِ مجلس و نرسیدن به سحری. تازه می‌شود خانوادگی درشان شرکت کرد؛ نه آن‌که مادر و دختر بروند یک جا و پدر و پسر جای دیگر. برای خانواده‌هایی که فرزند نوزاد یا خردسال دارند هم دردسرش به‌مراتب کمتر است. تازه می‌توانی سخنران و مداح را از فاصله‌ی نزدیک ببینی، بدون آن‌که لازم باشد چند ساعت زودتر بروی و با مکافات جا رزرو کنی. نیاز به گفتن نیست که این «آپشن» خصوصاً برای خانم‌ها چقدر جذاب است. آن‌ها که همیشه در مجالس مذهبی حاشیه‌نشین‌اند و امکان حضور در «متن» مجلس را ندارند و در یک بی‌عدالتی ساختاری، تنها می‌توانند شنونده‌ی برنامه از پشت پرده یا حداکثر تماشاگر آن از پرده‌ی نمایش باشند، حالا موقعیت یکسانی با مردان یافته‌اند. آیین‌های دیجیتال از حیث امکان دسترسی و توزیع عمومی هم عادلانه‌ترند و همه می‌توانند از فرصتِ بودن در مجلس فلان سخنران محبوب یا مداح سلبریتی یا فلان مکان مقدس بهره‌مند شوند. دیگر مخاطب پای منبر شیخ‌حسین محدود به گنجایش فضای «حسینیه‌ی هدایت» و نهایتاً کوچه‌های اطرافش نیست. دیگر شنیدن روضه‌ی حاج‌منصور محدود به فضای کوچک «مسجد ارک» و خیابان‌های مجاورش نیست. دیگر شرکت در مراسم شب‌های قدر حرم امام‌رضا و ندبه‌های مسجد جمکران نیازمند سفر به مشهد و قم نیست.

‌به‌علاوه‌ که آیین دیجیتالی‌شده حتی برخلاف سنت مونولوگی‌بودن منبر، قابلیت تعاملی‌بودن و ایجاد سطحی از دیالوگ را هم دارد. همه‌ی این‌ها به کنار، یک جذابیت مهم دیگرش این است که در لحظه امکان انتخاب داری. اگر از موضوع سخنرانی خوشت نیامد یا شعر و نوحه‌ی مداح را نپسندیدی، می‌توانی در کسری از ثانیه طی‌الارض کنی بروی پای منبری دیگر در شهری دیگر. می‌توانی بزنی شبکه‌ی بعدی یا کانال و اکانتی دیگر. اصلاً می‌توانی خوشه‌چینی کنی. از هر منبر یک تکه گوش کنی و از هر مداحی، یک برش. همچنین شرکت در مجلس هیچ تشریفات و «ادب»ای ندارد. می‌شود با همان لباس راحتی درمنزل و خانم‌ها بدون حجابِ بیرون نشست به تماشای مجلس. می‌شود حتی حین برنامه، با تنقلات و خوراکی‌های مختلف از خود پذیرایی کرد و حتی مثلاً‌ در اوج روضه، گفت و خندید. آیین دیجیتالی‌شده، همه‌ی مرزها را درنوردیده و همه‌ی قواعد و قوانین را درهم شکسته است.

آیین دیجیتالی‌شده، آیینِ تکثیرشده، منتشَر و ازجاکنده است. رسانه‌ی مدرن، انحصار زمان ـ مکانیِ آیین را می‌شکند و آن را در شمارگان بی‌نهایت تکثیر می‌کند. و این تکثیر ناگزیر توأم با راززدایی است. ساده‌اندیشی است که گمان کنیم رسانه، تنها یک قالب یا ابزار انتقال است؛ ابزاری خنثی و صرفاً فنی. در فرایند انتشارِ آیین، که پیچیدگی‌اش به چشم نمی‌آید، آیین، قلب ماهیت می‌شود. از معنا و کانتکست طبیعیِ خود تهی شده و معنا و کانتکست دیگری می‌یابد. از میدانی به میدان دیگر می‌رود. فرایند تکثیر و انتشار، فرایند انحصارزدایی، فرایند ازجاکندگی، فرایند تبدیل امرِ یونیک به امرِ پابلیک، ثمره‌اش کالایی‌شدن آیین است. آیین تنها وقتی کالا شد، امکان «تولید انبوه» پیدا می‌کند. و در فرایند این کالایی‌شدن، این تبدیل به محصول شدن، آیین ویژگی‌های آیینی‌اش را از دست می‌دهد. ازجمله آن‌که دیگر ملازمِ «حضور» نیست.

در وضعیت طبیعی، آیین، محصول مشترک آیین‌گزار (واعظ، مداح و…) است و «حضار» (که ماهیتاً با «مخاطب» متفاوت است). فضای آیینی در تعامل مستقیم و بلاواسطه‌ی آیین‌گزار و حضار و در رفت‌وبرگشت کنش‌های آنان ایجاد می‌شود. در لحظه، در مکان. برای همین هر مجلس، هر هیئت، هر مراسم و آیین، یک ایونت (Event) منحصربه‌فرد است؛ یک اجرای زنده (Live) که قابل‌پیش‌بینی نیست چگونه پیش برود و برگزار شود. ازقضا همین انحصار در زمان ـ مکان است که آیین را مستعد تجربه‌ی قدسی مشترک می‌کند. حضورِ جمعی از آیین‌گزاران که پروتکل‌ها و تشریفات نانوشته اما پذیرفته‌شده‌ای را به‌عنوان ادب شرکت در آیین رعایت می‌کنند، امر قدسی را فراخوان می‌کند. هرچه طرفین، کارگزار و حضار، حضور و مشارکت بیشتر و باکیفیت‌تری در این داشته باشند، کیفیت این فراخوان نیز افزون خواهد شد و تجربه‌ی عمیق‌تری از امر قدسی را تجربه می‌کنند و درنتیجه با رضایت بیشتری از مجلس خارج می‌شوند. آیین، با حضور جمع است که ساخته می‌شود، در «آن»، در لحظه. آیین برای «مخاطب» اجرا نمی‌شود و آیین‌گزاران، اجراکننده نیستند. تفاوت تعزیه با تئاتر مذهبی و تعزیه‌خوان با بازیگر و حاضران در تعزیه با تماشاچیان تئاتر همین است.

آیین، در یونیک و منحصربه‌فردبودنش است که آیین است. این محدودیت و انحصار، برای آیین خصلت کارکردی دارد. انتشار و تکثیر، سودای خام و فریبنده‌ای است که دنیای مدرن در دل آیین‌گزاران ‌انداخته است. مشابه «شهوت توسعه» که متولیان اماکن مقدس را به‌جای فراهم‌آوردن فضای مناسب و حفظ شرایط طبیعیِ تجربه‌ی آیینی و قدسی، به معمار و ساختمان‌ساز و دلال زمین بدل کرده است. آیینِ دیجیتالی‌شده، به‌همین‌دلایل، هرچه باشد، هرقدر هم جذاب و کاربردی، اما آیین نیست. روضه‌ای که از تلویزیون پخش می‌شود، مداحی‌ای که لایو اجرا می‌شود، دعاخوانی‌ای که آنلاین به شبکه‌های اجتماعی راه می‌یابد، آیین نیستند، کالای آیینی‌اند. همچنان‌که (پیشتر هم نوشته بودم) زیارت آنلاین، زیارت نیست، هیئت آنلاین هم هیئت نیست. چیز دیگری است، خوشایند باشد یا ناخوشایند، جذاب باشد یا ملال‌آور.
(تلگرام نوشتی از محسن‌حسام مظاهری، نویسنده و پژوهشگر مطالعات اجتماعی تشیع و آیین‌های شیعی)