کرونا باعث شد مردم بر سر سجاده‌های خود برگردند

به گزارش ردنا (ادیان‌ نیوز)؛ نشست «کرونا و تحولات آیین‌های اجتماعی» از سلسله پیش‌نشست‌های «همایش ملی پیامدهای فرهنگی و اجتماعی کرونا» دوشنبه ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۹ با دبیری دکتر رضا تسلیمی طهرانی و سخنرانی دکتر محسن‌حسام‌ مظاهری، دکتر جبار رحمانی و دکتر مرتضی کریمی در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار ‌شد.

در ابتدای این برنامه دبیر نشست، با تعریفی از آیین‌های اجتماعی و کارکردهای آن، به حالت تعلیق این آیین‌‎ها در دوران همه‌گیری کرونا اشاره کرد و گفت: در دوران همه‌گیری کرونا با این پدیده مواجه شدیم که بسیاری از آیین‌ها به حالت تعلیق درآمده‌اند. هم آیین‌های ملی مثل چهارشنبه‌سوری، نوروز و …، هم آیین‌های دینی و هم آیین‌های مربوط به ازدواج و مرگ. لذا برآنیم تا تأثیرات و تبعات تعلیق این آیین‌ها در دوران کرونا را بررسی کنیم و ببینیم این آیین‌ها درگیر چه تحولاتی شده و چه پویایی‌ها را می‌توان برای آن‌ها در نظر گرفت.

محسن‌حسام مظاهری با بیان اینکه ما درمورد یک امر به‌پایان‌رسیده صحبت نمی‌کنیم، تصریح کرد: ما درمورد پدیده‌ای صحبت می‌کنیم که سه ماه از آن گذشته و هنوز به پایان نرسیده است. ما در مورد تحلیل‌های کرونا شاهد یک افراط و تفریط هستیم. به‌گونه‌ای که عده‌ای بشریت را به دوران قبل کرونا و بعد آن تقسیم و مابقی اتفاقات تاریخی را کنار می‌گذارند و عده‌ای دیگر هم آن را تا سطح یک سرماخوردگی ساده تقلیل می‌دهند و آن را ناچیز و کم‌اهمیت می‌شمارند. به نظر من نه باید در مانایی و تحلیل آن دچار اغراق شد و نه آن را دست‌کم گرفت. هر تعبیر و تحلیلی که از این امر داریم، باید در دایره گمانه‌ها باشد. چراکه با قطعیت نمی‌توان سخن گفت و سناریوهای مختلف را باید درنظر گرفت.

پژوهشگر مطالعات اجتماعی تشیع و آیین‌های شیعی در ادامه به تأثیر کرونا بر آیین‌های اجتماعی پرداخت و اظهار داشت: در این چند ماهی که این مهمان ناخوانده وارد شده، چند تغییر را می‌توان در آیین‌های اجتماعی ازجمله در آیین‌های دینی دید. همه اجتماعات و مناسک دینداران و نیز همه مکان‌های مقدس که محل اجتماع دینداران بود، به حالت تعلیق درآمده و این یک موقعیت ویژه‌ای‌ست که تغییراتی را سبب شده است. موضوع دیگر هم‌زمانی این اتفاق با ایام خاصی مثل اعتکاف ماه رجب، اعیاد شعبانیه و مناجات‌خوانی‌های ماه رمضان است؛ یعنی مقطع مهمی که در تغییر مناسک دینی نقش بسزایی دارد. بنابراین کرونا خیلی زود با امر دینی پیوند برقرار کرد. مسأله دیگری که این موضوع را خیلی پررنگ کرد، احتمال دروازه ورود این ویروس یعنی شهر قم به عنوان یک شهر مذهبی بود که این امر، بحث‌های مختلفی را مثل موضوع قرنطینه شهر و تعطیلی حرم به‌وجود آورد و موضع‌گیری‌هایی را از سمت روحانیون موجب شد ازجمله نحوه مواجهه سیاست‌گذاری مذهبی در مقابل این امر.

مظاهری در پایان سخنان خود، در اشاره به نقش عمده کرونا در مقابل آیین‌های دینی تأکید کرد: به‌طورکلی کرونا سه نقش در مقابل آیین‌های دینی داشته است. اول اینکه «بازگرداننده» بود. برخی از مناسک و آیین‌ها در دوره معاصر شکل جمعی به خود گرفته بود که در دوره‌های قبل رایج نبود مثل دعاخوانی‌ها (دعای کمیل، ندبه، عرفه و …). این مناسک خیلی از خلوت‌های عارفانه و مومنانه را از بین برده بود. کرونا این مناسک و صورت‌های اجتماعی‌شده معاصر را به قبل معاصر و به حالت فردی برگرداند. کرونا باعث شد مردم بر سر سجاده‌های خود برگردند.

کرونا درمورد برخی دیگر از آیین‌ها «شتاب‌دهنده» بود. کرونا با توجه به محدودیت‌های فیزیکی که ایجاد کرد، بر دامنه استفاده از تکنولوژی رسانه برای گروه‌های مذهبی شتاب بخشید. تأثیر دیگر، «تغییردهندگی» بود. به دلیل آن‌که این اتفاق، یک اتفاق دفعتی بود، شاهد خلاقیت‌هایی بودیم و انواع فرم‌ها روی کار آمدند. به نظر می‌رسد حتی اگر این شرایط خاص به پایان برسد، برخی اتفاقات تغییر نخواهد کرد و با ظهور اشکال جدیدی از برگزاری مراسم مواجه خواهیم شد. ازجمله مراسم پیاده‌روی اربعین.

جبار رحمانی سخنران دوم این برنامه، با بیان اینکه کرونا علی‌رغم سختی‌هایی که داشت، پیامدهایی نیز برای ما داشته، گفت: کرونا به ما نشان داد که محورهای زندگیمان چه بوده و ما از آن‌ها غافل بوده‌ایم و نشان داد که آن‌ها چطور کار می‌کردند. در حال‌حاضر کرونا از آیین‌های کوچک مثل دست‌دادن تا آیین‌های بزرگ مثل نوروز را به حالت تعلیق درآورده است. لذا می‌توان گفت کرونا، آیین‌های عمومی را به حالت ایست موقت درآورده است.

او شرایط‌ پیش‌رو و آیین‌های جدید را، شرایط تعلیق و موقتی دانست و ادامه داد: خیلی زود است که بگوییم کرونا با جامعه چه کاری کرد. این شرایط موقتی ا‌ست و به نظر می‌رسد خیلی از تعلیق‌ها بعد از برگشتن اوضاع به حالت قبلی، به حالت قبلی برخواهند گشت. این شرایط، موقعیت خوبی بود و برای مردم فرصت بازاندیشی در آیین‌ها را فراهم کرد و انرژی و انگیزه لازم را برای تغییر در میان آن‌ها ایجاد کرد. در این شرایط جدید، مردم سه استراتژی مهم را خود انتخاب و تجربه کردند؛ تعطیلی موقت آیین‌ها، تعلیق‌ها و تعویض یا جایگزینی.

او در پایان افزود: بسته به نوع آیین‌ها، قشر موردنظر و نسبت آن با سیاست، می‌توانیم بفهمیم که تأثیر کرونا بر آیین‌ها چه بوده است. به همین دلیل الآن جامعه خود، فهمیده است که کدام آیین‌ها حیاتی و کدام آیین‌ها، اولویت چندانی ندارند و به نظر می‌رسد که تجربه کرونا باعث شده که بفهمیم که خیلی از آیین‌ها را خودمان ساخته‌ایم و اگر نباشند، مشکلی به وجود نمی‌آید.

مرتضی کریمی دیگر سخنران این نشست، با تمرکز بر موضوع مرگ، در ادامه صحبت‌های دو سخنران قبلی گفت: اتفاق مهمی که افتاده این است که حضور فیزیکی در جامعه و روابط بین‌فردی و خانوادگی و زندگی در یک بدن جمعی که شکل زندگی ما بود، حذف شده و این اتفاق بسیار مهمی ا‌ست.

او با توضیح درمورد مرگ ادامه داد: موضوع مرگ به قدری مهم است که اولین اسطوره‌ها و دغدغه‌ها راجع‌به مرگ نوشته شده است. بنابراین مرگ بسیار مهم است و می‌تواند وارد پیله حفاظتی ما شود و آن را تخریب کند. جامعه درمقابل مرگ، یک سپری ایجاد می‌کند و اجازه نمی‌دهد مرگ وارد حوزه زندگی شود و اگر مرگ اتفاق بیفتد، سیستم معنایی را دچار اختلال می‌کند و وقتی درحد پاندمیک باشد، یک نظم وسیعی را دچار اختلال می‌کند. وقتی مرگ اتفاق می‌افتد، این مناسک هستند که به میدان می‌آیند تا مرگ را معنا ببخشند و رفتار ما را جهت دهند. مناسک مبتنی بر حضور بدن است و وقتی بدن غایب می‌شود،می‌توان گفت مهم‌ترین وجه مناسک غایب است. یک کارکرد مناسک مربوط به مرگ، رسیدگی به وضعیت بدن است. امکان شستن جنازه، تشییع جنازه، خاکسپاری و … را مناسک فراهم می‌کنند. کارکرد دیگر مناسک در ارتباط با مرگ، همگرا و متحد کردن دوباره فرد با خود، با جمع اطرافش و با هستی‌ است. ترومای جدید یک ترومای وحشتناک است و در تمام دنیا یک سوگ ابرازنشده و یک سوگ پیچیده (complicated) بروز پیدا کرده است. بنابراین ما فکر می‌کنیم که سوگ یک امر سالم، موردنیاز و یک امر بدنی و یک امر جمعی ا‌ست ولی شاهد هستیم که در تمام دنیا جای آن‌ها تغییر کرده و به شکل سابق نیست.

کریمی در پایان افزود: به دلیل آن‌که کرونا به یک امر اهریمنی تعبیر شده است، باعث شده که فرد متوفی و بازماندگانش احساس کنند که یک امر شری در بدن و در محیط آن‌ها حضور دارد که ممکن است آن را پنهان کنند و سوگشان را بیان نکنند. بنابراین در آینده نزدیک شاهد پیامدهای جدی خواهیم بود و لازم است موسساتی که این مسأله بیشتر به آن‌ها ارتباط می‌یابد، به این موضوع توجه کنند تا پیامدهای منفی آن را کاهش دهند.