دیر آمناپرگیچ مقدس، یادگاری از هم‌زیستی مسالمت‌آمیز پیروان ادیان مختلف در اصفهان
پیشینه تاریخی تاسیس شهرک جلفا در اصفهان به ۴۰۰ سال قبل می رسد، یعنی هنگامی که شاه عباس اول صفوی آنها را از جلفا در کنار رود ارس و در میانه جنگ ایرانیان با عثمانی به اصفهان کوچ داد.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، ارامنه جلفا (ساکن درکنار رود ارس) که درمیانه جنگ ایرانیان و عثمانیان مورد ظلم و ستم عوامل امپراتوری عثمانی قرار داشتند پس ازاینکه شاه عباس آنان را تحت الحفظ به پایتخت کوچ داد درسایه آرامش و امنیتی که ایرانیان برای آنها فراهم آورده بودند، به یاد بود زادگاه خویش «جلفا نو» را در اصفهان بنا نموده و در محلات آن ۲۴ کلیسا بنا نهادند که در حال حاضر ۱۳ کلیسا از آن دوران به یادگار باقی مانده که معروفترین آنها، کلیسای وانک یا «دیر آمناپرگیچ مقدس» است.
دیر آمناپرگیچ مقدس «کلیسای وانک»
این کلیسا با نام «نجات دهندۀ همگان» خوانده می شودکه به کلیسای وانک (به معنی دیر) نیز شهرت یافته. علت این امر آن است که این دیر از زمان تأسیس درسال ۱۶۰۶ میلادی مرکز آموزش علوم دینی، کلیسای جامع و مرکز نگارش نسخه های خطی و چاپ و انتشار کتاب در زمینه های گوناگون بوده. کلیسای وانک همچنین از چهار سدۀ گذشته تا به امروز مقر شورای خلیفه گری ارمنیان اصفهان و جنوب ایران بوده و در واقع مرکز امور مذهبی، فرهنگی، آموزشی و اجتماعی ارامنه نیز به شمار می رود. محوطۀ دیر بخشهای کلیسا، موزه، کتابخانه، چاپخانه، بنای یادبود نژادکشی ارمنیان در سال ۱۹۱۵ میلادی و بخشهای اداری را در بر می‌گیرد.
با این وصف بخش های مختلف این کلیسا به شرح زیر معرفی می شود:
برج ناقوس
به غیر از برج ناقوس کوچکی که در بخش غربی سقف «کلیسای هُوسِپ آرِماتاتسی واقع در دیر آمناپرگیچ مقدس» واقع شده، در سمت غرب بنا، برج ناقوس دیگری با ارتفاع ۵/۱۰ متر قرار دارد. این برج ناقوس در سال۱۷۰۲ میلادی به صورت دو طبقه بنا شده و گنبد آن بر روی هشت ستون قرار دارد.
برج ساعت
نخستین بنایی که در بدو ورود توجه بازدیدکنندگان را به خود جلب می کند ساختمان برج ساعت است که در بالای در ورودی دیر قرار گرفته و شامل سه طبقه است. در طبقۀ دوم برج، ساعت بزرگی به وزن سیصد کیلوگرم نصب شده که صدای زنگ آن تا دور دست ها شنیده می شود. این برج ساعت را ماردیروس هونانیان در سال ۱۹۳۱میلادی بنا کرده است.
کلیسای هُوسِپ آرماتاتسی مقدس
ساخت این کلیسا در سال ۱۶۵۵ میلادی در محل کلیسای تخریب شدۀ قدیمی به اهتمام خلیفه داوید، پیشوای مذهبی وقت و با کمک ارمنیان جلفا شروع شد و در سال۱۶۶۴ میلادی به پایان رسید. مقبره خلیفه داوید و همچنین، مقبره خاچاطور گساراتسی، پایه گذار چاپخانۀ کلیسای وانک، در زیر محراب همین کلیسا قرار دارد.
کلیسا دارای گنبد و طاق هایی بلند و شکیل است که از نمونه های بسیار زیبای معماری دوره صفوی محسوب می شود. پایین دیوار ها را با کاشی های رنگی و منقش پوشانده اند. در نمازخانه، در قسمت های بالای ازاره ها، تصاویر زیبایی با الهام از کتاب مقدس نقاشی شده که تمامی سطح فضای گنبد را تزیین کرده. این دیوار نگاره ها نشانگر اعتقادات مذهبی و بیانگر تفکرات نقاشان ارمنی آن دوره است. تمامی دیوارهای کلیسا با تصاویری از وقایع مذهبی برگرفته از عهد عتیق و انجیل های چهارگانه و نیز تصاویری با الهام از زندگی سراسر رنج و محنت گریگور لوساوریچ و دیگر تزیینات، شامل گل و بوته‌ها و اسلیمی‌های طلاکوب، متأثر از هنر ایرانی، مزین شده. همچنین، تصاویری از بهشت و جهنم و مصلوب شدن حضرت مسیح به چشم می خورد که بیانگر اقتداری مطلق و عظمتی فوق بشری و رمزآمیز است که بر شکوه و قداست کلیسا افزوده، نقاشانی چون «خلیفه هوانس مرکوز»،« کشیش استپانوس» و« استاد میناس نقاش» به مدت هفت سال در این کلیسا به آفرینش هنری مشغول بوده اند.
موزۀ خاچاطور گساراتسی
قدمت موزۀ کلیسای وانک، البته نه در شکل و وسعت کنونی آن، به سال‌های ۱۹۰۶-۱۹۰۵میلادی بازمی‌گردد. در این زمان، به کوشش و یاری «تادئوس در هوهانیان» فرزند «هاروطون در هوهانیان» نویسندۀ کتاب تاریخ جلفای اصفهان، اتاق هایی در ضلع شمالی حیاط کلیسای وانک برای نگهداری و نمایش کتاب ها، نسخه های خطی و اشیای تاریخی بنا شد، این اتاق ها به طور هم زمان به منزله موزه و کتابخانه مورد استفاده قرار می گرفت.
بین سال‌های ۱۹۳۳-۱۹۳۰میلادی سرکیس خاچاطوریان، نقاش و هنرمند معروف ارمنی، به دعوت حکومت وقت از اروپا به ایران آمد. از جمله فعالیت های وی در ایران پیشنهاد تأسیس موزه کلیسای وانک و همکاری در این خصوص بود. لذا با راهنمایی خاچاطوریان در سال ۱۹۳۰میلادی موزه دیرآمناپرگیچ در این ساختمان پایه گذاری شد. به دنبال آن، اشیای قدیمی، تابلوهای رنگ روغن، نسخه های خطی و آثار ارزشمندی که اهالی جلفا طی چهارصد سال گذشته از اروپا و کشورهای آسیایی به ایران آورده بودند گردآوری و به موزه کوچک تازه تأسیس منتقل شد.
پس از گذشت چهل سال، با توجه به توسعه روز افزون صنعت گردشگری در کشور و اهمیت و لزوم حفظ میراث فرهنگی و هنری ارمنیان جلفا، تأسیس موزه ای مطابق با اصول و مبانی روز ضرورت یافت. با این وصف شوراهای خلیفه گری اصفهان و تهران در سال ۱۹۶۸میلادی تصمیم گرفتند تا موزه ا ی جدید در شمال محراب کلیسای وانک بنا شود. بنابراین، در تاریخ ۱۹ اکتبر ۱۹۷۱ میلادی موزۀ کلیسای وانک رسماً افتتاح شد.
موزه جدید مشتمل بر کتاب ها و نسخ خطی، فرمان های پادشاهان، آثار فلزی، منسوجات، ظروف چینی و سفالی، غرفه صنعت چاپ، غرفه نژادکشی ارمنیان و تابلوهای گچ بری و نقاشی و غیره با موضوعات مذهبی، تاریخی، هنری و مردم شناسی است.
چاپخانۀ کلیسای وانک
چاپخانۀ کلیسای وانک نخستین چاپخانۀ ایران و خاورمیانه است که در سال ۱۶۳۶ میلادی به دست خلیفه خاچاطور گساراتسی بنا نهاده شد. نخستین اثری که در این چاپخانه به چاپ رسید کتاب زبور داود بود که در سال ۱۶۳۸ میلادی انتشار یافت. در حال حاضر در موزه خاچاطور گساراتسی، سومین دستگاه چاپ ساخته شده در سدۀ هفدهم میلادی به همراه حروف، کلیشه ها و ابزارچاپی به نمایش گذاشته شده.
کتابخانۀ نرسس شنورهالی مقدس
کلیسای وانک از بدو تأسیس دارای مجموعه ای از کتاب های خطی بود که بعدها کتابهای چاپی نیز به آن افزوده شد. افزایش شمار کتاب‌ها به مرور زمان نیاز به ساخت بنایی جداگانه را پدید آورد. بدین ترتیب، در طی سال‌های ۱۹۰۶-۱۹۰۵ میلادی کتابخانه کلیسای وانک به یاد مورخ« هاروطون در هُوهانیان » و با حمایتهای مالی فرزند وی تادئوس تاسیس شد. کتابخانه دارای بیش از سی هزار جلد کتاب و انتشارات مختلف به زبان های ارمنی، فارسی و دیگر زبان هاست که البته بیشترین تعداد به کتاب های ارمنی اختصاص دارد. این کتابخانه از مهمترین مراکز ارمنی شناسی به شمار می آید.
بنای یادبود شهدای نژادکشی ارمنیان در سال ۱۹۱۵ میلادی
این بنا در سال ۱۹۷۵میلادی در ضلع شمال غربی محوطۀ کلیسای وانک به مناسبت شصتمین سالگرد نژاد کشی بیش از یک ونیم میلیون ارمنی به دست امپراتوری عثمانی ساخته شده است. هر ساله، در روز ۲۴ آوریل (چهارم اردیبهشت) مراسم یادبود شهدای نژاد کشی در این محوطه برگزار می شود.
چلیپا سنگ محوطه
چلیپا سنگ «خاچکار» نام لوحه هایی سنگی است که بر روی آنها نقش صلیب کنده شده، خاچکار معرف گونه‌ای از هنر حجاری است که در دوران باستان و سده های میانی منحصراً در ارمنستان و سرزمین‌هایی رواج داشته که ارمنیان در آن ساکن بوده اند. چلیپا سنگ محوطه دیر، به همت هیئت مذهبی خلیفه گری ارامنه اصفهان و جنوب ایران، به یاد نخستین پیشوای مذهبی ارمنیان جلفای نو، اسقف اعظم مسروپ ۱۶۲۲-۱۶۰۷میلادی و دیگر پیشوایان مذهبی این خلیفه‌گری در تاریخ۱۴ مه سال۲۰۱۷ میلادی در محوطۀ کلیسای وانک قرار داده شد.
خالق این چلیپا سنگ، هنرمند سنگ تراش ارمنستانی، آرداک هامبارسومیان، است. به مانند بیشتر چلیپا سنگها این لوحه نیز از سنگ توف ساخته شده که در ارمنستان به وفور یافت می شود. طرح و نقش های این چلیپاسنگ از هزاران چلیپا سنگ منحصر به فرد و زیبایی نسخه برداری شده که در سرزمین اجدادی ساکنان جلفای نو (در نزدیکی خط مرزی ایران در کنارۀ شمالی رود ارس در منطقه نخجوان) در گورستان باستانی ارمنیان جلفای قدیم وجود داشت و به «جنگل چلیپاسنگ‌ها» معروف بود.
متأسفانه در سال۲۰۰۲میلادی، چلیپا سنگهای این گورستان باستانی، که متعلق به سده‌های نهم تا شانزدهم میلادی بود، در کشور آذربایجان تخریب شد.
تندیس‌های محوطۀ کلیسای وانک
در حیاط کلیسا، نیم تنه هایی از افراد سرشناس ارمنی به چشم می خورد. در دو طرف ورودی موزه، تندیس های «مسروپ ماشتوتس مقدس»، مبدع الفبای ارمنی در سال۴۰۴ میلادی و« خاچاطور گساراتسی»، پایه گذار نخستین چاپخانۀ ایران قرار دارد. در دو سمت ورودی کتابخانۀ «نرسس شنورهالی مقدس»، و نیز مجسمه های هُوهانِس شیراز و بارویر سواک، شاعران بنام ارمنی در سده بیستم میلادی جای گرفته است.