فرقه شیخیّه و انشعابات آن چگونه ایجاد شد؟
فرقه شیخیّه توسّط شخصی به نام شیخ احمد بن زین الدّین أحسائی در اوایل قرن سیزدهم هجری قمری ابتدا در احساء و عراق و سپس در ایران اعلام موجودیّت کرد۱. از این فرقه با عناوین دیگری مثل «پایین‌سریّه» نیز یاد شده است. علّت بکار بردن اصطلاح «شیخیّه» برای پیروان این فرقه، آن است که رهبران این فرقه افکار و عقاید خود را که با عقاید شیعیان متفاوت است، از شیخ احمد احسائی اخذ کرده‌اند؛ به آن‌ها «شیخیّه» به معنای پیروان و تبعیّت کنندگان از شیخ گفته می‌شود.
به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، پیرامون قرار دادن اصطلاح «پایین‌سریّه» به عنوان یکی دیگر از نام‌های این فرقه نیز باید گفت این نام از عقیده شیخ احمد احسائی درباره حکم خواندن نماز در بالای سر امامان معصوم (ع) نشأت گرفته است. چرا که شیخ احمد بر این باور بود که خواندن نماز در جلوی قبور این بزرگان حرام است. از همین رو، پیروان این فرقه به منظور طعنه زدن بر شیعیان راستین و طرح ادّعای «اهانت و بی‌احترامی شیعیان به مقابر شریف ائمه اطهار (ع)»، ایشان را در جبهه مقابل خود دانسته و با عنوان «بالاسریّه» خطاب می‌کنند. شیعیان نیز در پاسخ به این اقدام شیخیّان، در برخی از موارد از آن‌ها با عنوان «پایین‌سریّه» یاد می‌کنند.
در میان پیروان فرقه شیخیّه از شیخ احمد احسائی (۱۱۸۶-۱۲۴۱ ه.ق)، مؤسس و نخستین رهبر این فرقه با عنوان «شیخ جلیل» نیز یاد می‌شود. پس از مرگ شیخ احمد احسائی، شاگرد وی سیّد کاظم رشتی (۱۲۱۲-۱۲۵۹ ه.ق) که پیش از مرگ شیخ نیز از سوی او به عنوان رهبر بعدی شیخیّه انتخاب شده بود، بر منصب رهبری این فرقه قرار گرفت. از سیّد کاظم رشتی با لقب «سیّد نبیل» در میان پیروان شیخیّه یاد می‌شود.
مرگ سیّد کاظم رشتی و پیدایش انشعابات جدید شیخیّه
پس از مرگ سیّد کاظم رشتی، دلایل مختلفی از جمله «غرور و قدرت‌طلبی شاگردان وی۲ »، «عدم انتخاب جانشین و رهبر بعدی از سوی سیّد کاظم رشتی۳ » و «اصرار او به نزدیک بودن ظهور موعود و حتّی طرح ادّعای حضور مهدی موعود (عج) در مجلس درس خود۴» موجب شد که از میان شاگردان سیّد کاظم رشتی، سی و هشت تن مدّعی و بدعت‌گذار برخاسته۵ و هر یک با طرح ادّعاهای مختلفی از قبیل جانشینی سیّد کاظم رشتی و حتّی بابیّت و مهدویّت، برای مدّتی موجبات ایجاد تفرقه و دو دستگی، آشوب و هرج و مرج و تضعیف شیعیان را فراهم آورند.
از میان این تعداد از شاگردان بدعت‌گذار سیّد کاظم رشتی، جز تعداد معدودی از آن‌ها، کار باقی آنان رونقی نگرفت.
شیخیّه کرمانیّه
یکی از شاگردان سیّد کاظم رشتی که پس از مرگ استاد خود، مدّعی رهبری فرقه شیخیّه گردید و توانست گروهی از پیروان این فرقه را نیز به دور خود جمع کند، محمّد کریم خان کرمانی (۱۲۲۵-۱۲۸۸ ه.ق)، فرزند ابراهیم خان ظهیرالدّوله و از شاهزادگان قاجاری بود. وی به واسطه قدرت و ثروتی که از قرار گرفتنش در خاندان سلطنتی مهیّا شده بود، توانست در طیّ مدّت زمان کوتاهی، بسیاری از شیخیّان مناطق مرکزی ایران و همچنین بصره را به سمت خود متمایل کند. از پیروان او با عناوینی چون «شیخیّه کرمانیّه» و «شیخیّه کریمخانیّه» یاد می‌شود. پیروان این انشعاب از شیخیّه، رهبر خود را با نام «سرکار آقا۶ » و «آقا» خطاب می‌کنند.
پس از مرگ محمّد کریم خان کرمانی، میان فرزندان و شاگردان او بر سر رهبری این انشعاب از شیخیّه درگیری‌هایی به وقوع پیوست. نتیجه این درگیری‌ها، به وجود آمدن انشعابی جدید در فرقه شیخیّه کرمانیّه بود. به دلیل آنکه این انشعاب توسّط فردی به نام محمّد باقر خندق آبادی (یا جندق آبادی) که از شاگردان و نمایندگان محمّد کریم خان بود، به وجود آمد، عنوان «باقریّه» به آن اختصاص داده شد.
اعتقاد به ارکان اربعه (شناخت خدا، شناخت رسول (ص)، شناخت امام (ع) و شناخت شیعه کامل) به جای اصول پنجگانه و همچنین قائل بودن به بدعتی به نام «رکن رابع» به عنوان واسطه فیض میان امام عصر (عج) و شیعیان جزو مهمترین عقاید منحصر به فرد شیخیّه کرمانیّه محسوب می‌شود.
رهبران فرقه شیخیّه کرمانیّه از زمان پیدایش این فرقه تا کنون عبارتند از:
۱. محمّد کریم خان کرمانی (۱۲۲۵-۱۲۸۸ ه.ق)
۲. محمّد خان کرمانی (۱۲۶۳-۱۳۲۴ ه.ق)
۳. زین العابدین خان کرمانی (۱۲۷۶-۱۳۶۰ ه.ق)
۴. ابوالقاسم خان ابراهیمی (۱۳۱۴-۱۳۹۰ ه.ق)
۵. عبدالرضا خان ابراهیمی (متولّد ۱۳۴۰ ه.ق و به قتل رسیده در سال ۱۳۵۸ ه.ش)
۶. سیّد علی موسوی بصری (۱۳۴۶-۱۴۳۶ ه.ق)
۷. زین العابدین خان ابراهیمی (۱۳۳۱ ه.ش تا کنون)
شیخیّه آذربایجانیه
فرقه شیخیّه آذربایجانیّه نیز یکی دیگر از انشعاباتی است که پس از مرگ سیّد کاظم رشتی در فرقه شیخیّه ایجاد شد. اگر چه در این فرقه، سه طایفه و خاندان بزرگ به نام‌های «خاندان حجه الاسلام»، «خاندان ثقه الاسلام» و «خاندان احقاقی اسکو» وجود دارد، لکن در حال حاضر رهبری پیروان فرقه شیخیّه در منطقه آذربایجان ایران و برخی از کشورهای حاشیه خلیج فارس در اختیار خاندان احقاقیّه اسکو قرار دارد. پیرامون افکار و عقاید پیروان این انشعاب از شیخیّه باید گفت ایشان بر خلاف شیخیّان کرمان، مدّعی هستند مسائلی از قبیل ارکان اربعه به جای اصول پنجگانه و رکن رابع، بدعت‌هایی است که از سوی محمّد کریم خان کرمانی وارد فرقه شیخیّه شده و شیخ احمد احسائی و سیّد کاظم رشتی هرگز قائل به چنین عقایدی نبودند؛ اگر چه منابع موجود، خلاف این نظریه را ثابت می‌کند.
نکته قابل توجّهی که در مورد عقاید احقاقیّه اسکو وجود دارد آن است که رهبران این فرقه در ظاهر مسئله رکن رابع را انکار می‌کنند، لکن در عمل با بیان نظریه‌ای تحت عنوان «وجوب تبعیّت از فقیه شیخی» عملاً همان شرایطی را برای پیروان خود به وجود آورده‌اند که شیخیّان کرمان با مسئله رکن رابع برای پیروانش ایجاد کرده‌اند.
بزرگان خاندان حجه الاسلام عبارتند از:
۱. میرزا محمّد مامقانی معروف به حجه الاسلام (متوفّی ۱۲۶۹ ه.ق)
۲. میرزا محمّد حسین حجه الاسلام (متوفّی ۱۳۰۳ ه.ق)
۳. میرزا محمّد تقی حجه الاسلام (متوفّی ۱۳۱۲ ه.ق)
۴. میرزا اسماعیل حجه الاسلام (متوفّی ۱۳۱۷ ه.ق)
۵. میرزا ابوالقاسم حجه الاسلام (متوفّی ۱۳۶۲ ه.ق)
بزرگان خاندان ثقه الاسلام عبارتند از:
۱. میرزا شفیع صدر تبریزی (۱۲۱۸-۱۳۰۱ ه.ق)
۲. میرزا موسی ثقه الاسلام (۱۲۵۸-۱۳۱۹ ه.ق)
۳. میرزا علی ثقه الاسلام (۱۲۷۷-۱۳۳۰ ه.ق)
بزرگان خاندان احقاقیّه اسکو عبارتند از:
۱. ملّا محمّد باقر احقاقی اسکویی (۱۲۳۰-۱۳۰۱ ه.ق)
۲. میرزا موسی احقاقی اسکوئی (۱۲۷۹-۱۳۶۴ ه.ق)
۳. میرزا علی احقاقی اسکوئی (۱۳۰۵-۱۳۸۶ ه.ق)
۴. میرزا محمّد باقر احقاقی اسکوئی (متوفّی ۱۳۵۳ ه.ق)
۵. میرزا حسن احقاقی اسکوئی (۱۳۱۸-۱۴۲۱ه.ق)
۶. میرزا عبدالرسول احقاقی اسکوئی (۱۳۰۷-۱۳۸۲ه.ش)
۷. میرزا عبدالله احقاقی اسکوئی (۱۳۴۱ ه.ش تا کنون)
شیخیّه بابیّه
از دیگر انشعابات فرقه شیخیّه، فرقه بابیّه است که از سوی سیّد علی محمّد شیرازی معروف به باب که از شاگردان سیّد کاظم رشتی بود، ایجاد گردید. وی در ابتدا مدّعی جانشینی سیّد کاظم رشتی و مقام رکنیّت رابع بود، لکن پس از مدّتی، به ترتیب ادّعاهای مهدویّت، نبوّت و حتّی اولوهیّت را مطرح کرد و به واسطه ادّعاهای خود و همچنین آشوب‌هایی که پیروانش در مناطق مختلف ایران بر پا ساختند، اعدام شد. پس از مرگ او، دو تن از یارانش به نام‌های میرزا حسینعلی نوری ملقّب به بهاءالله و میرزا یحیی صبح ازل هر یک به ترتیب فرقه‌های «بهائیّه» و «ازلیّه» را به وجود آوردند.
پی نوشت:
1-ر.ک: فاضل مازندرانی، اسدالله؛ تاریخ ظهور الحق، به اهتمام و بازنویسی عادل شفیع‌پور، تهران: مؤسسه ملّی مطبوعات امری، [بی‌تا]، ج ۱، ص ۵۵.
۲-ر.ک: همانجا، صص ۶۹-۷۰.
۳- ر.ک: مردانی، محمّد؛ خارج شدگان از صراط مستقیم، قم: سپهر آذین، ۱۳۸۷ ه.ش، ج ۱، صص ۸۱-۸۳. و نجفی، محمّد باقر؛ بهائیان، تهران: مشعر، ۱۳۸۳ ه.ش، صص ۱۵۲-۱۵۳.
۴- ر.ک: همانجا.
۵- ر.ک: همانجا.
۶- مشکور، محمّد جواد؛ فرهنگ فرق اسلامی، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۱ ه.ش، ص ۲۶۸.