چهار دهه مسیر غلط در بانکداری اسلامی؛ تمرکز صرف بر عقود به جای سوق دادن ثروت به سمت تولید

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، محمد زمان رستمی، کارشناس مسائل اقتصادی و عضو هیئت علمی دانشگاه قم، در گفت‌وگویی بیان نکاتی درباره وضعیت بانکداری اسلامی در ایران و موانع تحقق کامل آن در چهار دهه اخیر پرداخت و گفت: بانکداری در فضای اقتصاد غرب شکل گرفت و مطابق با جریانی بود که از حوادث اقتصادی رنسانس شروع و در انقلاب صنعتی ادامه پیدا کرد. رنسانس یک انقلاب بسیار عظیم در تاریخ بشریت است و به دنبال آن انقلاب صنعتی نیز پدیده‌ای شگرف بوده است. این انقلاب برای آنکه حیات خود را ادامه دهد نیاز به انباشت سرمایه داشت. انقلاب صنعتی بر چند عامل اساسی مبتنی بود؛ یکی اینکه ثروت به سمت فعالیت‌های مولد برود و دوم آنکه برای انجام فعالیت‌های بزرگ و برجسته، ثروت‌ها انباشته شود.

وی افزود: در این راستا انقلاب صنعتی با استفاده از انباشت سرمایه توانست روز به روز بر تکامل خویش بیفزاید. نظام بانکی، سیستمی بود که در طول قرن‌ها تکامل پیدا کرد و در دوران پس از انقلاب سرمایه‌داری به اوج خود رسید و همچنان در حال شکوفا شدن است گرچه مراحل بسیار گرانقدری را طی کرده اما همچنان تکامل ادامه دارد. در نظام اقتصادی که در زمان انقلاب صنعتی حاکم بر اروپا شد تمام تلاش بر این بود که سرمایه‌ها از بخش‌های غیر مولد به سمت تولید سوق پیدا کند.

نقش دولت و نهادهای مذهبی در تقویت بانکداری در غرب

رستمی ادامه داد: در این راستا دولت‌ها و نهادهای مذهبی و حقوقی به این جریان کمک کردند تا اینکه غرب در یک مسیر اقتصادی واحد قرار گرفت. به تدریج نظام بانکی در غرب بر آن شد که حتی پول را از نزد افرادی که آن را در راه خوشگذرانی مصرف می‌کردند یا فئودال‌ها، سفته‌بازان و نزول‌خواران به سمت خود سوق دارد. به تعبیری گرچه نظام بهره شکل گرفت اما از ربای سرسام‌آور و هولناک کاسته شد و به تدریج نظام بانکی بر نظام رباخواری غلبه کرد؛ گرچه خود بهره از منظر ماهیت در میان اندیشمندان به ویژه اندیشمندان مذهبی مورد بحث و جدل بود.

این کارشناس مسائل اقتصادی یادآور شد: اما آنچه اقتصاد غربی توانست انجام دهد این بود که نظام بانکی را به حمایت از انقلاب صنعتی واداشت و پس اندازها را جمع و به سوی بانک سوق داد و این سرمایه‌های انباشه را به سوی تولید سوق داد. اگر نظام بانکی در غرب نبود هیچکدام از موارد کنونی در اقتصاد جهان شکل نمی‌گرفت. تمامی کارخانجاتی که اکنون مشاهده می‌کنید و پتروشیمی‌‌ها و پروژه‌های سنگین از طریق پول‌های پس‌انداز شده در بانک ایجاد شده‌اند بنابراین نظام بانکی چنین موهبت‌هایی را برای جهان داشته است.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه قم گفت: البته نظام بانکداری غربی کاستی‌های بسیاری دارد چنانچه عرض شد ماهیت بهره مورد تردید است اما در کنار کاستی‌ها، موفقیت‌های شگرفی نیز داشته است. جا داشت نظام مقدس اسلامی که انفجار نور و نقطه عطفی در تاریخ محسوب می‌شود از تجربیات نظام بانکداری غربی به خوبی سود می‌جست و در کنار آن همزمان با استفاده از تجربه غربی‌ها، مشکلات را نیز برطرف کند اما گرچه تلاش‌های گرانقدری از سوی اندیشمندان اقتصادی و بانکی صورت گرفت تا مبانی دینی در نظام بانکی پیاده شود اما به نظر می‌رسد در این مسیر چندان موفق نبوده‌اند و کاستی‌های بسیاری قابل مشاهده و گاهی نابخشودنی است.

ایرادات سیستم بانکداری اسلامی در ایران

رستمی درباره ایراداتی که قوانین بانکداری اسلامی در کشور دارد اظهار کرد: وظیفه اصلی نظام بانکی آن است که تمام پول‌های مازاد در نزد مردم را جمع و به سمت فعالیت‌های مولد سوق دهد اما اندیشمندان بانکداری اسلامی، نظامی را تدوین کردند که نه تنها از این ساختار دور بود بلکه تمام تمرکز خود را در راستای تدوین عقود بانکی متمرکز نموده و از سوق ثروت‌های انباشته به سمت تولید غفلت کردند. به تدریج مجموعه‌ای از عقود تدوین و نظامی بسیار پیچیده شکل گرفت که حتی اندیشمندان این حوزه محتوای برخی از قراردادها را درک نمی‌کردند.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه قم اظهار کرد: از سوی دیگر عقود به شکل صوری اجرایی و فرصتی برای فرصت طلبان فراهم شد تا از این عقود برای رسیدن به اهداف خود استفاده کنند. همچنین تدوین این عقود، استعدادها و توان‌های بسیاری را صرف خود کرد. حتی اینکه این ثروت عظیم به کجا می‌رود نیز مورد غفلت واقع شد و افرادی که با بانک ارتباط دارند و از رانت برخوردار هستند این سرمایه‌ها را به سوی دلالی، سفته‌بازی و خرید و فروش زمین بردند.

وی گفت: شرایط به گونه‌ای شد که بانک‌ها برای اینکه از قافله عقب نمانند خودشان به سفته‌بازی روی آوردند در نتیجه پدیده‌ای به نام بنگاه‌داری بانکی شکل گرفت که مورد اعتراض مقام معظم رهبری نیز واقع شد. لذا با وجود تلاش‌های مجموعه دست اندرکاران نظام بانکی، گرچه اهدافی نیز محقق شد اما لطمه‌های زیادی به نظام بانکی وارد شد.

چرا نظام بانکی ایران همانند نمونه غربی موفق عمل نکرد؟

رستمی تصریح کرد: نظام بانکی می‌توانست همانند سیستم غربی موفق عمل کند اما ابزاری برای دامن زدن به سفته بازی شد؛ چنانچه امروز بخش زیادی از نقدینگی کشور نزد سفته‎بازان است و در شرایط بحرانی که همه باید برای حل مشکل بسیج شوند خود آنها تبدیل به بخشی از بحران می‌‌شوند لذا در دوره‌های مختلف شاهد نقش سفته‌بازان در افزایش چند صد درصدی تورم بوده‌ایم.

این کارشناس مسائل اقتصادی بیان کرد: از غفلت‌های دیگر بانکداری ما بی‌توجهی به میانگین تورم است که در طول چهار دهه گذشته ۲۰ درصد بوده است یعنی قدرت سپرده‌گذاران هر سال ۲۰ درصد کاهش پیدا می‌کند. حال اگر تصور کنید چند صد هزار نفر از افراد متدین هزاران میلیارد تومان در سپرده‌های قرض‌الحسنه قرار داده‌اند آنگاه متوجه می شویم چه میزان کاهش نقدینگی برای آنها حاصل و به جیب نظام بانکی سرایت کرده‌ است؛ این ظلمی بزرگ و از چالش‌های نظام بانکی است.

وی افزود: به نظر می‌رسد توجه بیش از حد به عقود بانکی باعث دوری از تولید و کاهش قدرت خرید سپرده‌های قرض‌الحسنه شده است لذا در مجموع علی‌رغم اینکه باید از زحمات بانکداران و اندیشمندان اقتصادی و فقها تشکر کرد اما از روی دلسوزی و برای رفع مشکلات باید گفت عقود بانکی، خود چالشی در کشور بوده است و یکی از عواملی شده که نظام بانکی را از تکامل باز داشته است.

ربا از شاخص‌های اسلام برای مبارزه با فساد است

این کارشناس اقتصاد اسلامی در ادامه به بیان پیشنهادات خود برای بهبود عملکرد بانکداری اسلامی در کشور پرداخت و گفت: در رابطه با مبارزه با ربا باید توجه داشت که ربا یکی از شاخص‌های اسلام برای مبارزه با فساد است. ربا یک امر تعبدی نیست بلکه با تعمق و تعقل می‌توان خباثت آن را درک کرد و این شاخص را به تمامی مفاسد اقتصادی تسری داد؛ چنانچه حرمت خوردن شراب امری عقلانی است. وقتی علت یک حکم را دریابیم می‌توانیم آن را تسری دهیم. مثلا ممکن است شخصی از طریق دیگری دچار سکران و مستی شود لذا حرمت آن قابل تسری است. نظام باید از حکم برتر حرمت ربا به عنوان یک شاخص اقتصادی استفاده می‌کرد که نکرد. در این صورت می‌توانستیم مفاسد اقتصادی را درجه‌بندی و بر حسب اولویت با آنها مبارزه کنیم.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه قم تأکید کرد: نکته مهم دیگر اینکه نباید تصور کنیم که می‌توانیم همه مفاسد اقتصادی را یکجا بر طرف کنیم بلکه باید بر اساس اولویت‌بندی، مبارزه و از اولویت‌های برتر شروع کنیم. بزرگترین مفسده‌ای که امروزه برای کشور وجود دارد سوق نقدینگی به بخش غیرمولد است و به نظر می‌رسد پیش از آنکه به عقود اسلامی پرداخته شود باید فرایند سوق نقدینگی به سمت تولید بررسی و تدوین و به تدریج با نظام بهره برخورد شود.

تمرکز طراحان قوانین بانکی بر مبارزه با ربا

وی افزود: طراحان قوانین نظام بانکی ابتدا با نظام بهره برخورد و از سوق سرمایه به سوی بخش‌های مولد صرف نظر کردند. اگر ربا به عنوان شاخص مفاسد تلقی و بر اساس آن مفاسد درجه‌بندی می‌شد آنگاه اندیشمندان در می‌یافتند مفسده اعطای ده درصد بهره به قرض‌الحسنه کمتر از حرکت نقدینگی به سوی سفته‌بازی است. الان تنها راه حل این است که به جای اینکه همه تمرکز بر عقود باشد مسیر حرکت به سمت تولید باید تدوین شود.

رستمی در پایان گفت: اما آنچه مانع این حرکت مفید است این است که به غیر از برخی بانک‌های تخصصی اکثر آنها با تولید آشنایی ندارند لذا این توان را ندارند که ثروت‌ها را به سوی بخش‌های مولد سوق دهند. از سوی دیگر چون در تولید ریسک وجود دارد و بانک‌ها ریسک‌پذیر نیستند بنابراین از آن حمایتی نخواهند کرد لذا معتقدم نظام بانکداری اسلامی زمانی شکل می‌گیرد که مردم از دریافت بهره ثابت اجتناب و بانک‌ها بتوانند ثروت‌ها را به سمت بخش‌های دارای ریسک سوق دهند.

منبع: ایکنا