روش مطالعه علوم انسانی با رویکرد اسلامی/ علم دینی یا نظریه دینی؟

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)، مجید کافی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در کرسی ترویجی «فرآیند روش مطالعه علوم انسانی با رویکرد اسلامی» اظهار کرد: نخستین پیش فرض در علم دینی این است که محل نزاع را مشخص کنیم. بحث ما سر این است که آیا می‌توانیم علم تجربی دینی داشته باشیم یا خیر؟

وی ادامه داد: دومین پیش فرض این است؛ اگر شاکله علم را کالبد شکافی کنیم از سه بخش عمده گزاره(مفاهیم)، روش و نظریه تشکیل شده است. با توجه به این موضوع، اگر گزاره‌های یک علم تجربی را به وسیله منابع دینی فربه کنیم به نظرم علم دینی شکل نمی‌گیرد.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تصریح کرد: روش نیز چون فرادینی است نمی‌توانیم از دین بگیریم مگر این‌که درون دینی بحث کنیم. اگر ما بتوانیم از یک منفذی به دینی سازی علوم بپردازیم، نظریه است. ما می‌توانیم نظریه دینی داشته باشیم.

وی با اشاره به این‌که پیش فرض بنده این است که ما علم دینی نداریم، بلکه نظریه دینی داریم، تصریح کرد: البته به مرور زمان و کثرت نظریه می‌توانیم آهسته آهسته در یک باز زمانی طولانی به علم دینی برسیم.

کافی یادآور شد: علم دینی، فردی نیست ولی نظریه می‌تواند فردی باشد. علم، هویت جمعی و تاریخی دارد ولی نظریه می‌تواند هویت فردی داشته باشد. منظورم از نظریه نیز به معنای عام کلمه است.

وی پیش فرض دیگر را این دانست که روایتی که ما را به علم آموزی توصیه کرده به علم دینی توصیه نکرده بلکه به علم نافع توصیه کرده‌اند و بیان داشت: شهید مطهری و اندیشمندان دیگر وقتی از علم دینی سخن می‌گویند منظورشان علوم حوزوی است.

این استاد دانشگاه تأکید کرد: ما زیاد به دنبال اصطلاح و واژه علمی دینی نرویم، بلکه به دنبال نظریه دینی و علم کارآمد و نافع باشیم.

وی پیش فرض بعدی را این دانست که نظریه پردازی دینی باید در پرتوی پیش فرض‌های انسان شناسی، ارزش شناسی، معرفت شناسی و… صورت گیرد.

دکتر کافی در ادامه سخنان خود فرآینده شش مرحله‌ای را برای این کار تعریف کرد که شامل استخراج آموزه‌های اسلامی، نظریه پردازی براساس آن‌ها، شناخت وضعیت موجود، مقایسه وضعیت مطلوب با موجود و بیان راهکار رسیدن به وضعیت مطلوب می‌شود.

وی خاطرنشان کرد: هر چند ما در این نظریه‌ها از منابع دینی استفاده می‌کنیم ولی بدین معنا نیست که مستقیم بتوان به دین تطبیق داد بلکه انتصاب با واسطه فهم و تفسیر است.

وی اظهار کرد: شناخت واقعیت‌های موجود و استفاده از دانش‌های بشری مراحل دیگر هستند. برخی از نظریات علم دینی نسبت به تجربه بشری بی اعتنا هستند ولی بنده نادیده نمی‌گیرم بلکه این دانش‌ها می‌تواند در نظریه سازی بسیار مفید باشد، چون می‌توان از متد و روش آن‌ها استفاده کرد.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه خاطرنشان کرد: علم نمی‌تواند در حوزه و لاک خود باقی بماند بلکه باید به گونه‌ای ارائه شود که کسی که منابع دینی ما را قبول ندارد هم بتواند آن‌ها را فهم کند.

وی اضافه کرد: مرحله دیگر این است که از دستاوردهای بشر و راهکارهای وضعیت مطلوب به وسیله تجربیات استفاده کنیم. در پایان نیز باز تعریفی از مفاهیم و اصطلاحات ارائه دهیم.

در ادامه این نشست علمی حجت‌الاسلام والمسلمین محمود نوذری، عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به عنوان ناقد تأکید کرد: پرسش نخست بنده این است روش و مراحلی که آقای کافی گفت از کجا اعتبارش قابل اثبات است؟ برای نمونه چرا روش گراندد تئوری خوب است؟

وی اظهار کرد: ارائه کننده بحث در کنار نفی روش، قائل به پارادایم است. نفی روش با وجود پارادایم همخوانی ندارد.

این استاد حوزه و دانشگاه تأکید کرد: شما وقتی سراغ دین می‌روید، باید دو پرسش را پاسخ دهید؛ ۱ – از کجا می‌گوید دین منبع معتبر برای کشف واقعیت بیرونی است؟ ۲ – روش شناسی استفاده از دین چیست؟

وی افزود: در علم دینی باید ببینیم براساس چه نظریه‌ای تولید علم کنیم؟ باید ببینم نظریاتی که وضع دنیا را تغییر داد چگونه است. کسانی که تولید علم دینی می‌کنند باید تاریخ علم را بدانند.

حجت‌الاسلام والمسلمین احمدحسین شریفی، عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) به عنوان دومین ناقد نیز در سخنانی نگاه جامع به نظریه و علم را یکی از نقاط قوت این طرح دانست و یادآور شد: توجه به وضعیت مطلوب و واقع بینانه بودن یکی از نقاط قوت کار است.

وی تصریح کرد: البته پیش فرض‌ها باید بیشتر مورد تأمل قرار گیرد. در علوم انسانی اسلامی محل نزاع تنها بر روی علوم تجربی نیست، عده‌ای می‌گویند نگاه تجربی محض به پدیده‌های انسانی درست نیست.

این استاد حوزه و دانشگاه گفت: چرا در علوم انسانی تنها روش باید تجربی باشد؟ این را چه کسی گفته است؟ منطق ملتزم بودن به این چیست؟ وقتی این قرارداد مبتنی بر انسان شناسی ناصحیح است، چرا باید خودمان را به آن ملتزم کنیم؟

وی عنوان کرد: مگر روش، قراردادی و تحمیلی است؟ چرا واقعیت را تنها با تجربه ببینیم؟ یکی از ضعف‌های مهم علوم انسانی موجود همین موضوع است.

حجت‌الاسلام والمسلمین شریفی بیان داشت: همچنین قانع کننده نیست که با قاطعیت بگوییم با فربه کردن مفاهیم و گزاره‌ها، علم دینی نمی‌شود، بلکه بگوییم روش، مبانی و مقاصد هر کدام یک سطح از دینی بودن است. این‌که قاطع بگوییم دینی بودن فقط در نظریه معنا دارد جای بحث دارد.

وی ادامه داد: موضوع بعدی که گفته شد این بود که روایات هیچ کجا به علم دینی توصیه نکرده است. به نظرم محل بحث این نیست، بلکه مهم این است که آیا از آیات و روایات نمی‌توان علم دینی استخراج کرد؟

عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) اذعان کرد: بحث بعدی این است که جایگاه تبیین مسأله و بررسی دیدگاه‌های رقیب کجا مطرح می‌شود؟ بدون تبیین دیدگاه‌های موجود دنبال چه چیزی هستیم؟ آیا نباید این را در طرح تصریح کنیم؟

وی افزود: همچنین باید مشخص کنیم جایگاه سایر منابع دینی کجاست؟ حضرتعالی تنها بر روی متن تأکید می‌کنید، ولی عقل، تجربه و طبیعت جایگاهشان کجاست؟ جایگاه مقاصد دینی در طرح شما کجاست؟

گفتنی است؛ دکتر کافی در پایان به اشکالات اساتید منتقد پاسخ داد.

منبع: مفتاح