دانشگاه ادیان و مذاهب و دانشنامه‌های ادیان
چندی پیش اثر فاخر و گران‌سنگ دانشنامه دین در دو جلد به همت معاونت پژوهشی دانشگاه ادیان و مذاهب منتشر شد. آن‌چه می‌خواهید نوشتاری است از حجت‌الاسلام بهروز حدادی درباره روند سامان یافتن این اثر.
ردنا (ادیان نیوز) – یکی از ویژگی‌های دانشگاه ادیان و مذاهب، در مقایسه با سایر مراکز دانشگاهی مشابه، که شاید تا حدی منحصر به فرد باشد، آن است که این مجموعه دانشگاهی، در اصل و اساس، مجموعه‌ای پژوهشی بود که بعدها به مجموعه‌ای آموزشی و پژوهشی تغییر وضعیت داد و در این مجموعه، همیشه آموزش و پژوهش دو بالی بوده که یاری‌گر هم بوده‌اند. یکی از اندیشه‌ها و آرمان‌هایی که در همان ابتدای شکل‌گیری مورد توجه بود و حجت‌الاسلام والمسلمین سید ابوالحسن نواب، رئیس دانشگاه ادیان و مذاهب از ابتدا بر آن بسیار تأکید داشته و مصرانه پیگیر آن بوده‌اند، انتشار یک دانشنامه جامع در حوزه ادیان و دین‌پژوهی بود. به همین منظور، در مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب (که بعدها به دانشگاه تغییر نام داد)، مجموعه‌ای مستقل به نام واحد دایره‌المعارف به ریاست جناب آقای سید محسن موسوی راه‌اندازی شد و این مجموعه در گام اول، به انتشار ترجمه یک دانشنامه فشرده به نام فرهنگ ادیان جهان به همراه یک سیدی حاوی کل متن و قابلیت جست‌وجو در سال ۱۳۸۶ منتشر کرد که اصلش به زبان انگلیسی را انتشارات پنگوئن تحت عنوان The Penguin Dictionary of Religions منتشر کرده بود. در ترجمه این متن، استادان برجسته‌ای مثل استاد فریبرز مجیدی و استاد ع. پاشایی دقت و همتی ستودنی از خود نشان دادند و کار ترجمه این اثر، با نظم به پایان رسید و به شکلی نفیس در دسترس خوانندگان قرار گرفت.
با توفیق در این کار و در گام دوم، ترجمه متن کامل دایره‌المعارف دین هیستینگ مورد توجه قرار گرفت و این مجموعه با عِده و عُده مناسب، و زیر نظر استاد مصطفی ملکیان به عنوان مشاور عالی، کار را آغاز کردند. استاد مجیدی و استاد پاشایی مدیریت ترجمه بخش عمده کار را به عهده گرفتند و استاد دکتر محسن جوادی نیز ترجمه مدخل‌های اخلاقی آن را. کار ترجمه این اثر عظیم با همت و تلاشی ستودنی شروع و با مشارکت بعضی از مترجمان باتجربه مدت‌ها ادامه یافت ولی به مرور زمان این مشکل بیشتر رخ نمود که ترجمه این اثرِ عظیم، به‌رغم همه اهمیت و اعتبار، با دو مشکل مهم مواجه است: نخست، سنگینی متن و ادبیات کتاب و دوم، بهروز نبودن مطالب و محتویات آن. این امر ادامه کار را بر مترجمان سخت کرده و از شور و اشتیاق آنان کاسته بود اما هم‌چنان تصمیم به ادامه راه وجود داشت و کار، لنگان‌لنگان پیش می‌رفت. این مشکلی بود که راقم سطور در ابتدای تصدی معاونت پژوهشی دانشگاه ادیان و مذاهب، به‌خصوص با توجه به تأکید مشاور عالی کار بر انجام این پروژه، با آن مواجه بود.
یکی از دشواری‌های تغییر در برنامه، انتخاب دانشنامه‌ای بود که بتواند هم‌سنگ دانشنامه هیستینگ باشد. انتخاب اثری جدید و جای‌گزین، که ویژگی‌هایی چون جامعیت، دقت، بهروز بودن، و خوش‌خوان بودن را داشته باشد، کاری سخت و دشوار بود؛ به‌خصوص که امروزه کار دانشنامه‌نگاری تخصصی، شکل تازه و متفاوتی به خود گرفته و مجموعه‌های علمی به جای تهیه و عرضه دانشنامه‌های جامع، حجیم و مفصل، تدوین دانشنامه‌های کاملا ً تخصصی با حجم‌های کم‌تر را در دستور کار خود قرار داده‌اند. برای یافتن اثری جانشین و بدیل که واجد ویژگی‌های فوق باشد، بررسی‌ها و رایزنی‌های زیادی انجام شد تا آن که این دانشنامه بریل سرانجام مورد توجه و تصویب نهایی استاد ملکیان و دیگر صاحب‌نظران قرار گرفت و ایشان با پذیرش دغدغه‌های مترجمان، با کنار گذاشتن ترجمه این کتاب و جای‌گزینی کتاب دانشنامه بریل که به‌تازگی منتشر شده بود، موافقت و با بررسی محتوای آن، بسیار بر دقت و عمق کتاب و اسلوب داشتن آن تأکید کرد و سرانجام ترجمه آن را توصیه نمود و از همان زمان، کار ترجمه دایره‌المعارف هیستینگ متوقف و ترجمه دانشنامه بریل در دستور کار قرار گرفت. این توضیحات برای آگاهی جامعه علمی و فرهنگی کشور از پشت صحنه این کار بزرگ ذکر شد، به خصوص که گروه‌هایی از اهل فرهنگ و دانش کشور در گذشته و حال در فکر ترجمه دانشنامه عظیم و اثرگذار هیستینگ بوده‌اند.
در این مرحله، کار ترجمه با مدیریت علمی آقای دکتر مهدی لکزایی که به‌خصوص در کار دانشنامه‌نگاری تجربیات خوبی از قبل داشتند، و دستیاری آقای مجتبی بیدقی با سرعت و دقت شروع شد و مدخل‌ها به مترجمانی که سابقه خوبی در این کار داشتند، سپرده شد. خوشبختانه با پشتکار مدیریت برنامه و به لطف آشنایی با مترجمان خبره، ترجمه عمده بخش‌های دانشنامه با موفقیت انجام شد و امید می‌رفت کل ترجمه در مدت دو سال نهایی و منتشر شود اما بروز بحران‌های مالی در سال ۱۳۹۰ که دامن‌گیر بسیاری از مراکز پژوهشی و علمی کشور شد، ادامه این کار دشوار را بسیار سخت‌تر از قبل کرد و کار بعد از وقفه‌ای قابل توجه، دوباره با همت آقای دکتر علیرضا ابراهیم و دستیاری خانم سکینه سیدی ادامه یافت. در این مرحله، کار آماده‌سازی مقالات و تکمیل ترجمه مقالات باقی مانده شروع شد. خوشبختانه کار به همت خالصانه و به لطف تجربیات ارزنده جناب دکتر علیرضا ابراهیم در همکاری با دایره‌المعارف‌های معروف، ادامه یافت و نبود بودجه و امکانات مانع از ادامه مسیر توسط ایشان نشد و پس از حدود سه سال، کار ترجمه و ویرایش علمی ادبی پایان یافت ولی انتشار اثر باز هم با بحران چاپ و گرانی شدید کاغذ روبه‌رو شد و مدت‌ها در انتظار ماند تا آن‌که با مدیریت خوب جناب آقای محمدی شجاعی و با اشراف علمی جناب دکتر علیرضا صالحی و همکاران فنی و باسلیقه ایشان در نشر طه، صفحه‌آرایی کار با دقت زیادی انجام و فهرست‌های لازم تهیه و به شکل حاضر در دستان خوانندگان فرهیخته و فهیم آن قرار گرفت.
بدیهی است چنانچه مشکلات و بحران‌های شدید مالی مانع سرعت و دقت کار نشده بود، انتشار این اثر با تأخیری شش ساله روبه‌رو نمی‌شد و بر دامنه دقت و سرعت افزوده می‌شد ولی اکنون خداوند بزرگ را بر همه الطافش ستوده و از همت و همراهی همه عزیزانی که در تولید این اثر سهیم بودند، سپاس‌گزاری می‌شود. از ریاست محترم دانشگاه ادیان و مذاهب که از ابتدای شکل‌گیری شجره طیبه دانشگاه ادیان و مذاهب، سخت به تهیه یک دانشنامه جامع در حوزه ادیان علاقه نشان داده و حمایت لازم را مبذول داشتند، از استاد مصطفی ملکیان که مشاور علمی دانشنامه‌نویسی در دانشگاه ادیان و مذاهب بودند و ترجمه این اثر وامدار دانش و فرزانگی ایشان است، جناب دکتر احمدرضا مفتاح که در زمان تصدی معاونت پژوهشی، پروژه تهیه اولین دانشنامه شروع و با موفقیت منتشر شد و کار دومین اثر نیز کلید خورد، حجت‌الاسلام والمسلمین جناب آقای سید محسن موسوی که با مدیریت شایسته و ارزنده وی ترجمه فرهنگ ادیان جهان به انجام رسید و در کار تدوین دانشنامه بعدی نقش ارزنده‌ای داشتند، جناب حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر مهدی فرمانیان، معاون پژوهشی کنونی دانشگاه ادیان و مذاهب که با همت عالی و تغییرات اساسی در بخش پژوهش و انتشارات، نقش مهمی در انتشار خوب و شایسته این کتاب و دیگر آثار داشته‌اند، جناب دکتر مهدی لکزایی و جناب دکتر علیرضا ابراهیم که چون دو بال در دو مقطع متفاوت نقش اساسی در مدیریت علمی ترجمه این اثر داشتند، جناب آقای مجتبی بیدقی و سرکار خانم سکینه سیدی که در مدیریت امور بسیار زحمت کشیده و دقت و تلاش زیادی مبذول نمودند، نیز استادان و مترجمان بزرگواری که با قبول زحمت، ترجمه مقالات را به دقت انجام دادند و اسامی‌شان در فهرست جداگانه تقدیم شده است، تقدیر و تشکر به عمل می‌آورم. در پایان از زحمات خالصانه استاد فریبرز مجیدی و استاد ع. پاشایی که در شکل‌گیری واحد دانشنامه و ترجمه مقالات و انتشار دانشنامه فرهنگ ادیان جهان و نیز ترجمه بخشی از مقالات دایره‌المعارف هیستینگ زحمات زیادی متقبل شدند و نیز از استاد بهاء‌الدین خرمشاهی که به‌رغم دیدگاهی متفاوت در ترجمه این کتاب، این مجموعه را با توصیه‌های ارزشمند خودشان همراهی کردند، صمیمانه سپاس‌گزاری می‌کنم و از خداوند بزرگ برای همه این عزیزان طول عمر و صحت، سلامت و عافیت مسئلت می‌کنم.