نگاه اجتماعی و تمدن‌ساز امام موسی صدر به قرآن

به گزارش ردنا (ادیان نیوز)؛ نشست «نگاه امام موسی صدر به قرآن» شب گذشته، ۲۰ آذرماه، با سخنرانی شریف لکزایی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، به صورت برخط در اینستاگرام برگزار شد که در ادامه متن آن را می‌‌خوانید؛

نگاهی که به تفسیر امام موسی صدر دارم، شاید برای برخی از صاحب‌نظران متفاوت باشد. کتاب‌های «برای زندگی» و «آیات منتخب» کتبی هستند که در زمینه آرای تفسیری امام موسی صدر در ایران منتشر شده است. به اعتقاد بنده نگاه ایشان به قرآن نسبت به چیزی که برخی دیگر از متفکران دارند، متفاوت است و رویکرد اجتماعی دارد. تلقی امام موسی صدر از آیات قرآن این است که با زندگی انسان درگیر می‌شوند؛ یعنی آیات قرآن طوری است که برای زندگی نازل شده و برای این نیست که فقط تلاوت شود.

تفسیر امام موسی همراه با توسع است

برای همین، شاید تفسیر ایشان از برخی آیات نیز بسیار متفاوت از آن چیزی است که تا زمان ایشان وجود داشته و نگاه اجتماعی ایشان خودش را بیشتر نشان می‌دهد. یکی از ویژگی‌های تفسیری امام موسی صدر این است که وقتی آیات را تفسیر می‌کند و مفاهیمی که مورد تفسیر قرار می‌دهد، با یک توسع و گستردگی همراه است.

برای نمونه در بحث انفاق نگاه موسعی دارد که البته با همان رویکرد اجتماعی رخ می‌دهد یا وقتی مفهوم نظم را بحث می‌کند، نظم را امر شخصی نمی‌داند، بلکه نگاه اجتماعی و سیاسی به این مقوله دارد. تلقی ایشان این است که هر نوع نظمی بسیار مطلوب است و نظم باید برای ارتقای زندگی اجتماعی ما وجود داشته باشد و جامعه باید بر مدار نظم بگردد، اما در توضیح مفهوم مقابلش می‌گوید که هر بی‌نظمی خود یک نوع ظلم است که شخصی و فردی نیست، بلکه اجتماعی است. کسی که در خانه خود بی‌نظم است، وقتی وارد جامعه می‌شود باز هم بی‌نظمی را تولید می‌کند که منجر به ظلم خواهد شد. این نگاه موسع به مفاهیم، نشان می‌دهد که امام موسی صدر قرآن را در عرصه زندگی به کار می‌گیرد.

رویکرد تمدنی امام موسی صدر در تفسیر قرآن

نگاهی که امام موسی صدر دارد، رویکرد تمدنی ایشان به آیات را هم نشان می‌دهد. توقع ما از تمدن این است که آن را به معنای پاسخ به نیازهای انسان تعریف کنیم. مباحثی که امام موسی صدر در تفسیر قرآن مطرح فرمود نیز تماماً به نیازهای انسان اشاره دارد و نیازهای مادی و معنوی را شامل می‌شود. هر دوی اینها ابعاد دوگانه تمدن را نشان می‌دهند، به ویژه بحث فضائل اخلاقی که از جانب ایشان مطرح می‌شود. این مسئله در نگاه امام بسیار پُررنگ است و مباحث اعتقادی و اقتصادی نیز به صورت پُررنگ مطرح شده است. وقتی از این منظر نگاه کنیم، می‌بینیم امام فضای رسیدن به یک تمدن جدید یا احیای تمدن اسلامی یا توجه به رویکرد تمدنی را در مباحث خودش پُررنگ می‌کند. در همین گفتار در مورد تفسیر قرآن به بحث تحول اشاره می‌کند.

منظور امام از تحول، ورود عنصر جدید به حیات انسان و یا خروج یک عنصر نیست، بلکه تعامل بین آدمی و هستی است. وقتی انسان با هستی در تعامل باشد، با رجوع به قرآن، فهم جدیدی خواهد داشت و قرآن مسیر جدید او را فراهم می‌کند؛ به بیان دیگر انسان در این هم‌افزایی فهم جدیدی از زندگی برای خودش ایجاد می‌کند یا فهم جدیدی از زندگی رخ می‌دهد که بر آن اساس زندگی خود را سامان می‌دهد.

تمدن‌سازی به تعبیر امام موسی

تعامل انسان با هستی و دیگران به معنای حرکت است؛ یعنی این انسان باید تلاش کند، زحمت بکشد و کار کند و با دیگران در ارتباط باشد تا به این تحول برسد. آنچه امام موسی صدر توقع دارد این است که انسان در این تحول و پیشرفت به تمدن می‌رسد؛ حتی تعبیر صریح ایشان این است که قرآن تمدن‌ساز است.

امام موسی صدر فرمود که قرآن کلام خداوند است. اهمیت این سخن به این است که امروزه تفسیرها و نظریه‌های متفاوتی ارائه می‌شود و حتی مطرح می‌شود که آیا قرآن کلام خداست یا خیر. نظر امام این است که قرآن تماماً کلام خداست و یک حرف به آن اضافه نشده و یک حرف نیز از آن کم نشده است. یک نوع آیینگی وحی را باور دارد که پیامبر(ص) کاملاً وفادار به این کلام است و آن را به همان نحوی که از خدا دریافت می‌کند به بشر نیز منتقل می‌کند.

نکته دیگر اینکه قرآن پاسخی به مسئله پیشرفت و تحول نیز هست. این مسئله در کل زندگی وجود دارد و انسان در زندگی خود با مسائل مختلفی مواجه می‌شود. این اتفاق‌ها و تعاملی که با هستی و دیگران وجود دارد، سبب می‌شود مجدداً به قرآن بازگردد و از قرآن راهنمایی بطلبد و بر اساس آن زندگی را پیش ببرد. تأکید امام موسی صدر این است که اهتمام و توجه به قرآن، قرائت و تلاوت آن باید همراه با تفکر در معانی قرآن باشد. ایشان نیز با تفکر موضوعات را از قرآن استخراج کردند.

وجوه اعجاز قرآن از دیدگاه امام موسی صدر

فهم و تفسیر قرآن از نظر امام، مختص طیف خاصی نیست و اختصاص به کسانی که در صدر اسلام زیست می‌کردند، ندارد، بلکه مختص همه انسان‌هاست. همین امروز هم که قرآن را می‌خوانیم مخاطب خدا هستیم و می‌توانیم برداشت خود را از قرآن داشته باشیم. همچنین تأکید مهمی دارند که قرآن در زندگی مسلمانان مهم‌ترین چیز است و بجز قرآن، چیز مهم دیگری نداریم. خیلی از پدیده‌ها و حوادث که وجود داشته را می‌توانیم براساس قرآن دریافت کنیم. به تعبیر ایشان قرآن معجزه باقی و مستمر در دستان ماست.

امام موسی صدر به دو وجه اعجاز قرآن اشاره می‌کند؛ یک وجه فصاحت و بلاغت و بحث تحدی است. نکته دوم خبر از غیب است. بحث اخبار غیبی که در قرآن مطرح شده نیز بحث مهمی است که برای آن مثال‌هایی نیز زده است.

بنابراین از طریق قرآن می‌توانیم به پیامبر(ص) برسیم و خدا را بشناسیم. فهم و استنباط از قرآن نامحدود است و در هر عصر و زمانی می‌توانیم به آن بپردازیم و از آن الگو بگیریم. جاودانگی اسلام و اصل اسلام نیز از قرآن است و قرآن خاستگاه مسلمانان و پایگاه اسلام است. شاید در برخی از نحله‌های اسلامی به قرآن توجه نشود. توجه به قرآن در تشیع و حوزه‌های علمیه، آن طور که خیلی‌ها مطرح کرده‌اند شاید کم بوده و باید به آن بیشتر توجه کنیم.

به نظر امام، قرآن کلام خداست و ژرفای آن حد و مرزی ندارد و این را به اندازه دانش خود دریافت می‌کنیم. هر مقدار معرفت و دانش ما نسبت به پدیده‌های موجود افزایش یابد، می‌توانیم فهم خود را تعمیق ببخشیم و فهم جدیدی از آیات داشته باشیم، همچنان‌که خود ایشان نیز این فهم را در این مباحث تفسیری عرضه و بحث کرده‌اند.

منبع: ایکنا